Kreeften. nieuwsbrief 4 - juni Meetprogramma rivierkreeften EIS-Nederland

Transcriptie

1 Kreeften nieuwsbrief 4 - juni 2013 Colofon Onregelmatige uitgave voor geïnteresseerden in Nederlandse zoetwaterkreeften Uitgave Stichting EIS-Nederland: eis@naturalis.nl Meetprogramma rivierkreeften EIS-Nederland Bram Koese (bram.koese@naturalis.nl) Voorwoord Voor het eerst in lange tijd weer een kreeftennieuwsbrief! Het nummer liet even op zich wachten in verband met paradoxaal genoeg- het vele kreeftenwerk op het EIS-bureau. In 2010 werd een landsdekkend verspreidingsonderzoek uitgevoerd waar vele van jullie een bijdrage aan hebben geleverd. In 2011 rolde het boek De Nederlandse rivierkreeften van de pers, een veldgids waarmee alle rivierkreeften van Europa (inclusief alle exoten) gedetermineerd kunnen worden en 2012 stond in het teken van een inventarisatie naar het graafgedrag van rode Amerikaanse rivierkreeften. Ook buiten EIS werd de nodige aandacht aan rivierkreeften besteed. Getracht is om van al deze projecten een samenvatting te geven in deze nieuwsbrief. Verder zijn afgelopen tijd bij EIS veel vragen binnengekomen over het aanleveren van gegevens, de validatie van geleverde data, het gebruik en aanschaf van fuiken en ontheffingen. Meer info en duidelijkheid hierover is te vinden in het stukje meetprogramma rivierkreeften EIS-Nederland. Dan rest ons tenslotte om alle mensen te bedanken die de afgelopen tijd waarnemingen zijn blijven insturen, hetzij via eis@naturalis.nl, hetzij via de portals waarneming.nl of telmee.nl. Hou ons op de hoogte van jullie waarnemingen! Veel leesplezier! Bram Koese (bram.koese@naturalis.nl) Coördinator rivierkreeften EIS-Nederland Het aantal records van rivierkreeften dat afgelopen jaren via EIS, of de portals (waarneming.nl en telmee.nl) is aangeleverd is onlangs de gepasseerd! Dit alles dankzij de enorme inzet van honderden vrijwilligers, waardoor inmiddels zeer veel kennis beschikbaar is gekomen over het voorkomen en de levenscyclus van rivierkreeften in Nederland. Het veld der exotische rivierkreeften is echter nog altijd volop in beweging en kreeftenwaarnemingen blijven ook komende jaren onmisbaar om de ontwikkelingen te kunnen blijven volgen. Om de grote instroom van waarnemingen te reguleren volgen hier wat aanwijzingen en instructies voor de verschillende wijze van inventariseren en aanleveren van gegevens. Meedoen aan het meetprogramma rivierkreeften kan grofweg op twee verschillende manieren: 1) Door middel van het doorgeven van losse waarnemingen; 2) Door middel van (regelmatige) gestandaardiseerde bemonsteringen met behulp van kreeftenkorven; Losse waarnemingen Korven zijn handig, maar niet noodzakelijk om kreeften te kunnen vinden! Andere goede inventarisatiemethoden zijn: schijnrondes in het water ( s avonds met de zaklamp in helder water), door middel van schepnetvangsten, door te duiken of te snorkelen (en onder water stenen te keren), of gewoon door goed op te letten op de fiets (sommige soorten trekken immers over land, vooral na onweersbuien in het najaar). Het voordeel van handmatig inventariseren is dat geen speciale aanvullende toestemmingen of ontheffingen nodig zijn, wat zowel de vrijwilliger als EIS veel tijd en administratie scheelt. Ook voor het schepnet (tot voor kort officiëel een verboden vangtuig) is per 1 oktober 2012 geen ontheffing meer nodig, mits alle vangsten levend in hetzelfde water worden te- 1

2 ruggezet (Art. 2.2 van de herziene visserijwet). Losse kreeftenwaarnemingen kunnen worden doorgegeven via of Eventueel kunnen (twijfelachtige) vondsten ook gemeld worden via het algemene adres van EIS: maar dit heeft, gezien de tijd het kost om losse tjes te verwerken, niet onze voorkeur. Van belang is vooral om foto s bij de waarneming te voegen! Stuurt u uw waarneming in zonder foto, dan bestaat het risico dat uw (goede) waarneming niet gevalideerd of afgekeurd wordt, hoe spijtig ook! Gebleken is dat ongeveer 10% van de kreeftenwaarnemingen mét foto s onder een verkeerde naam wordt ingezonden. Dat is een te hoog percentage om alle waarnemingen zonder foto zonder meer goed te keuren. Hoogstens krijgen sommige meldingen zonder foto op basis van bekende plekken of bekende waarnemers toch het voordeel van de twijfel. We beseffen dat hierdoor discriminatie kan ontstaan jegens goede waarnemers die toevallig niet bekend zijn bij de validatoren. Daarom: voeg foto s bij! Korven Stichting EIS beschikt sinds 2010 over een ontheffing van het ministerie van Economische Zaken waarmee vrijwilligers gemachtigd kunnen worden om met kreeftenkorven te inventariseren. Omdat deze ontheffing (met name rond de gesloten periode van de palingvisserij) tot spanningen heeft geleid met de beroepsvisserij en omdat gebleken is dat niet alle vrijwilligers die een ontheffing aanvragen ook daadwerkelijk data terugleveren, heeft EIS de voorwaarden voor deelname aan het meetprogramma met korven aangescherpt. Om in aanmerking te komen voor een ontheffing voor het gebruik van de korven (of een verlenging daarvan), wordt van vrijwilligers verwacht dat ze: 1) Kunnen aangeven dat zij toestemming hebben van de visrechthebbenden om op de beoogde locatie(s) te mogen vangen. De meeste visrechthebbenden zijn te traceren via: nl of 2) Van plan zijn tenminste vijf vangnachten per jaar te inventariseren (voor richtlijnen voor het vangen met fuiken, zie: 3) Tenminste één maal per jaar hun (nul)waarnemingen rapporteren via eis@naturalis.nl (bulkwaarnemers kunnen hiervoor een voorbeeld-excelbestand toegestuurd krijgen) of via waarneming.nl of telmee.nl. Onze ervaring leert dat vrijwilligers die aan het water wonen de meeste data en de meeste continuïteit leveren. Waterbewoners met interesse in rivierkreeften: meldt u! Branchiobdella kozarovi, een exotische parasiet op een exotische rivierkreeft Menno Soes (Bureau Waardenburg & Naturalis Biodiversity Center), menno.soes@gmail.com Ondanks het screenen van diverse populaties rivierkreeften is het aantal ectoparasieten en commensalen dat bekend is uit Nederland zeer beperkt. Uit andere delen van Europa zijn er wel diverse populaties bekend van soorten als rode Amerikaanse rivierkreeft of gevlekte Amerikaanse rivierkreeften met zogenaamde kreeftenbloedzuigertjes (Branchiobdellidae). De enige recente populatie in Nederland waarvan we weten dat ze dergelijke parasieten met zich meedraagt is de populatie Turkse rivierkreeften in het stuwmeer de Cranenweyer te Kerkrade. In samenwerking met Maria Kolesnikova en Serge Utevsky van de V. N. Karazin Kharkiv National University in de Oekraïne zijn deze op naam gebracht. Het bleek te gaan om Branchiobdella kozarovi, een soort die inheems is in het oorspronkelijk leefgebied van de Turkse rivierkreeft. Deze kreeftenbloedzuiger was echter nog niet eerder aangetroffen in West-Europa. Branchiobdella kozarovi uit Kerkrade. Foto Maria Kolesnikova Een en ander is uitgebreider te vinden in het artikel in Lauterbornia dat hier kan worden gedownload als pdf: soes 2

3 Aanvullend kenmerk onderscheid rode en gestreepte Amerikaanse rivierkreeft Menno Soes (Bureau Waardenburg & Naturalis Biodiversity Center), Het onderscheid tussen de rode Amerikaanse rivierkreeft en de gestreepte Amerikaanse rivierkreeft is bij volwassen dieren geen probleem. Jonge dieren of weinig uitgekleurde dieren zijn lastig, zeker als ze hun scharen missen of geregenereerde scharen hebben. Een aanvullend veldkenmerk is hiervoor dan ook welkom. Deze lijkt te vinden te zijn aan de onderzijde van het achterlijf. Bij het determineren van kleinere exemplaren van het genus Procambarus is het van belang eerst de marmerkreeft uit te sluiten, deze wordt namelijk in toenemende mate in Europa gevonden. De marmerkreeft is altijd van de twee andere soorten die van dit genus in Nederland voorkomen door de wijde areola. Levende rode en gestreepte Amerikaanse rivierkreeft kunnen vervolgens worden onderscheiden op basis van de aan- of afwezigheid van een zwartige streep aan de onderzijde van het achterlijf. Bij de rode Amerikaanse rivierkreeft is deze aanwezig, in ieder geval ook bij kleine juvenielen van 2,5-3,0 centimeter (fig. 1). Bij de gestreepte Amerikaanse rivierkreeft is deze streep afwezig. Dit is gecontroleerd aan de hand van ettelijke dozijnen van beide soorten. Bij geconserveerde dieren werkt dit kenmerk niet, omdat de streep bij de rode Amerikaanse rivierkreeft dan snel verdwijnt. Mochten er toch nog onduidelijke exemplaren zijn dan hoor ik dat natuurlijk graag. Bronnen Chucholl, C., Katharina Morawetz & Harald Groß, The clones are coming strong increase in Marmorkrebs [Procambarus fallax (Hagen, 1870) f. virginalis] records from Europe Aquatic Invasions 7: Koese, B., & D.M. Soes, De Nederlandse rivierkreeften (Astacoidea & Parastacoidea). Entomologische Tabellen 6. Fig. 1. Links en midden een volwassen rode Amerikaanse rivierkreeft, rechts een juveniel van circa 3,0 cm Maaltje rivierkreeften op de oevers van de Waal Menno Soes (Bureau Waardenburg & Naturalis Biodiversity Center), Bij een bezoek aan de Waal bij Ochten ( ) vond ik op het eerste strandje al een dode rivierkreeft. Nu zijn er langs de Grote Rivieren regelmatig gevlekte Amerikaanse rivierkreeften te vinden, in dit geval ging het duidelijk om een Procambarus-soort. Verderop lagen er nog meer met een totaal van zes dieren, zie foto. Thuisgekomen bleek het op basis van de gonopoden te gaan om rode Amerikaanse rivierkreeft. Alle dieren waren gekookt, wat al te zien is aan de kleur. Met andere woorden ging het om dieren die voor consumptie of garnering bedoelt waren. In dezelfde kribvakken lagen verschillende stronkjes witlof en een doosje prima uitziende tuinkers. Of een en ander met elkaar van doen had weet ik niet, het zou in ieder geval een prima basis voor een maaltje zijn geweest. 3

4 Aas of geen aas: wat maakt het uit? Piet Heemskerk & Bram Koese Naar aanleiding van het project landelijk verspreidingsonderzoek uitheemse rivierkreeften 2010, (Koese & Evers 2011, zie ook blz. 13 van deze nieuwsbrief) hadden sommige vrijwilligers kritiek op de meetstrategie waarbij het gebruik van korven zonder aas werd voorgeschreven. Om antwoord te krijgen op de vraag hoe groot het verschil in opbrengst is tussen beaasde en onbeaasde korven is van maart tot mei 2011 een kleine studie uitgevoerd in de Vinkeveense plassen. De resultaten suggereren dat (onder de condities van deze proefopzet) de opbrengst in beaasde korven ongeveer drie keer zo hoog is als in onbeaasde korven, tenminste bij de rode Amerikaanse rivierkreeft. Inleiding Wie niet gebaat is bij grote aantallen, maar alleen de aan- of afwezigheid van rivierkreeften wil verifiëren met behulp van een kreeftenkorf, hoeft in principe geen aas te gebruiken. Rivierkreeften zijn exploratieve dieren die (met name s nachts) aanzienlijke afstanden kunnen afleggen. Een kreeftenkorf, zeker als deze al wat ouder en viezer is, is (als potentiële schuilplaats?) op zichzelf al aantrekkelijk. Toen in 2010 het landelijk verspreidingsonderzoek uitheemse rivierkreeften van start ging (waarbij vrijwilligers werden gevraagd om de aanwezigheid van kreeften te controleren op een voorgeschreven meetpunt), is nadrukkelijk gekozen voor een meetstrategie zonder aas om de kans op bijvangsten te minimaliseren en om te methode zo veel mogelijk te standaardiseren. Op basis van een referentiestudie werd ingeschat dat vier achtereenvolgende controles (vangdagen) van drie onbeaasde fuiken voldoende zou moeten zijn om de aanwezigheid vast te stellen met een betrouwbaarheidsinterval van 5%. Desondanks was het voor veel vrijwilligers tegenintuïtief om een fuik zonder aas te plaatsen. Kritische vrijwilligers (die geen kreeften hadden kunnen vangen binnen de meetperiode) werden daarom uitgenodigd om na meetperiode zonder aas door te vangen met aas. In totaal slaagden 2 van deze 25 vrijwilligers (8%) er in om alsnog een rivierkreeft te vangen op het meetpunt waar het eerder in vier dagen zonder aas niet lukte. Hoewel met deze dubbelcontrole het betrouwbaarheidsinterval van 5% (ongeveer) kon worden bevestigd, was daarmee nog altijd niet duidelijk hoe groot het verschil in opbrengst is tussen beaasde en onbeaasde fuiken. Materiaal en methode Tussen 31 maart en 22 mei 2011 zijn twee kreeftenkorven (model LiNi 6-plast, fig. 1 in totaal 46 vangdagen bemonsterd. Eén fuik werd voorafgaand aan elke vangnacht steeds voorzien van ongeveer 12,5 g Euroshopper kattenpaté vissmaak (1/8 deel van bakje van 100 g). De andere korf werd leeg aangeboden. Het aas werd door middel van een plastic aasbox (Trappy Betesbox) aan een metalen veiligheidsspeld in de korf bevestigd waardoor het aas niet bereikbaar was voor kreeften. De twee fuiken stonden op 25 meter afstand van elkaar, beide op ongeveer 60 cm diepte langs de zuidoever van de Vinkeveense plas (amersfoortcoördinaat 125, ). Per opeenvolgende vangnacht zijn de korven gewisseld van posititie: de korf met aas stond de ene dag op plaats R en de andere dag op plaats L en vice versa. De fuik met aas was dus steeds dezelfde fuik, evenals de fuik zonder aas. Gevangen kreeften zijn teruggegooid op minimaal 4 meter afstand van de korf. Fig. 1. De LiNi 6-plast fuik, gebruikt voor deze studie. 4

5 Resultaten De cumulatieve vangsten zijn weergegeven in figuur 1. In totaal zijn drie soorten gevangen: de rode Amerikaanse rivierkreeft (Procambarus clarkii), gevlekte Amerikaanse rivierkreeft (Orconectes limosus) en de geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft (Orconectes virilis). In totaal zijn ongeveer drie keer zo veel rode Amerikaanse rivierkreeften gevangen in de korf met aas in vergelijking met de korf zonder aas (56 tegenover 20). Van de andere soorten zijn opvallend genoeg meer dieren in de korven zonder aas gevangen, maar de aantallen zijn te laag om conclusies aan te kunnen verbinden. Het verschil in opbrengst tussen de korf met en zonder aas is significant (gepaarde t-toets p=0,0003, df 45). Het verschil tussen de locaties R en L van de fuiken met aas is niet significant (gepaarde t-toets op plaats R en L met aas: p=1, df 22). Idem in de korf zonder aas (p=0,82, df 21). Hoewel in de korven met aas meer vrouwtjes dan mannetjes zijn gevangen (tegenover een gelijk aantal mannen en vrouwen in de korf zonder aas) zijn de verschillen niet significant (zonder aas: gepaarde t-toets p=0,87. df 26; met aas: p=0,07, df 36). Uiteraard zijn de verschillen tussen de sexen ook voor de gecombineerde aantallen van de korven met en zonder aas niet significant. Overigens is het wel opvallend dat binnen deze studie aanmerkelijk meer vrouwen gevangen zijn dan binnen het ontsnap-experiment (zie blz. 6 van deze nieuwsbrief), waarbij significant meer mannen gevangen zijn. Literatuur Koese, B. & N. Evers A national inventory of invasive freshwater crayfish in the Netherlands. Stichting EIS-Nederland/Royal Haskoning. aantal rode Amerikaanse rivierkreeft gevlekte Amerikaanse rivierkreeft geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft aas geen aas Fig. 1. Cumulatieve aantallen rivierkreeften in de korf met en zonder aas (n=46 vangdagen) 5

6 Dagelijks of wekelijks controleren: wat maakt het uit? Piet Heemskerk & Bram Koese Binnen het verspreidingsonderzoek uitheemse rivierkreeften gecoördineerd Stichting EIS-Nederland hanteren vrijwilligers verschillende controleperioden voor het lichten van kreeftenkorven. De periode variëert van dagelijks tot maximaal wekelijks, meestal afhankelijk van de afstand van de vrijwilliger tot de monsterlocatie. Het is een bekend gegeven dat kreeften behendige ontsnappers zijn en dat fuiken op een bepaald moment verzadigd raken (d.w.z. enkele dominante kreeften weerhouden andere kreeften ervan om de fuik te betreden, of voeren de druk om te ontsnappen extra op). (Bean & Huner 1979, Harlioglu 1999). Een weekvangst is daarom geen optelsom van de vangsten van eerdere dagen, maar het netto resultaat van een groot verloop van in- en uitgaande kreeften. Om een indruk te krijgen hoe groot de verschillen in opbrengst zijn van de standaard LiNi 6-plast korf is gedurende twee maanden het aantalsverloop in één korf gevolgd. Onder de vangcondities in deze studie blijken bij dagelijks controleren ongeveer 2,5 keer zo veel mannetjes en 4 keer zo veel vrouwtjes van de rode Amerikaanse rivierkreeft te worden gevangen dan wanneer de fuiken wekelijks gecontroleerd zouden zijn. Materiaal en methode In één LiNi-plast fuik aan de zuidoever van de Vinkeveense plas zijn alle kreeften dagelijks geregistreerd en gemerkt met nagellak. Na zeven dagen werden alle nog in de fuik aanwezige kreeften losgelaten. De studie is uitgevoerd tussen 1 april en 24 mei Vanaf 24 april is de opzet iets gewijzigd en werden de vangsten continu geregistreerd. Indien een kreeft zeven dagen gevangen had gezeten, werd deze losgelaten en was de maximale vangduur bereikt. Resultaten Een samenvatting van de resultaten is weergegeven in tabel 1. Opgeteld worden bij dagelijkse controles circa 2,5 meer mannen en 4,1 meer vrouwen van de rode Amerikaanse rivierkreeft gevangen dan wanneer de korven enkel wekelijks geleegd zouden worden. Er is een significant verschil tussen de aantallen mannen en vrouwen die per dag gevangen worden (t-test, df 23, p<0,01) en per week gevangen worden (t-test, df 23, p<0,01). Mannen verbleven gemiddeld drie dagen (SD 2,29) in de korf, vrouwen gemiddeld twee dagen (SD 1,34). Het gemiddelde verblijf van man en vrouw samen was 2,56 dagen (SD 1,96). Het verschil wat betreft verblijfsduur tussen man en vrouw is niet significant (gepaarde t-toets, df 19, p=0,18). Literatuur Bean, R.A. & J.V. Huner An evaluation of selected crawfish traps and trapping methods. Freshwater Crayfish 4: Harlioglu, M.M The efficiency of the Swedish trappy in catching freshwater crayfish Pacifastacus leniusculus and Astacus leptodactylus. Turkish Journal of Zoology 23: Tabel 1. Aantal gevangen rode Amerikaanse rivierkreeften bij bemonstering per dag en per week, opgesplitst naar man en vrouw. Dag/Week totaal is de verhouding tussen de dagelijkse en wekelijkse vangsten. Aantal bij dagelijkse bemonstering Aantal bij wekelijkse bemonstering Man Man Vrouw Vrouw Totaal Dag/Week totaal 2,48 4,06 6

7 Uilen als predator op rivierkreeften Menno Soes (Bureau Waardenburg & Naturalis Biodiversity Center), Het is bekend dat in Nederland diverse vogelsoorten op de exotische rivierkreeften prederen. Het gaat hierbij om soorten die ook vis op het menu hebben staan, zoals fuut, meerkoet, blauwe reiger en grote zilverreiger. De melding op Waarneming.nl van Rogier Schinkel van resten van een gevlekte Amerikaanse rivierkreeft tussen de braakballen van een bosuil (fig. 1) op Landgoed Windesheim ten zuiden van Zwolle kwam toch wel als een verrassing. Het is zonder twijfel dat dit half opgegeten dier een prooi is geweest van deze bosuil. Het is bekend dat in Nederland diverse vogelsoorten op de exotische rivierkreeften prederen. Het gaat hierbij om soorten die ook vis op het menu hebben staan, zoals fuut, meerkoet, blauwe reiger en grote zilverreiger. De melding op Waarneming. nl van Rogier Schinkel van resten van een gevlekte Amerikaanse rivierkreeft tussen de braakballen van een bosuil op Landgoed Windesheim ten zuiden van Zwolle kwam toch wel als een verrassing. Het is zonder twijfel dat dit half opgegeten dier een prooi is geweest van deze bosuil. De literatuur nalopend blijkt dat er diverse uilensoorten zijn die regelmatig rivierkreeften en krabben op het menu hebben. Dit zijn niet alleen de soorten die vis als specialisatie hebben (visuilen van het genus Ketupa), maar ook een typische generalist als de gestreepte bosuil (Strix varia) uit Noord- Amerika. In bepaalde gebieden zijn rivierkreeften zelfs stapelvoedsel voor deze uil, waarbij ze dan braakballen vol kreeftenresten produceert (fig. 2). Van onze bosuil (Strix aluco), een nauwe verwant van de gestreepte bosuil, blijkt ook uit braakballenonderzoek bekend te zijn dat ze vis eet. De bosuil van Landgoed Windesheim is bovendien niet de eerste bosuil waarvan is gerapporteerd dat ze zich te goed heeft gedaan aan een rivierkreeft. Een dergelijke waarneming was al bekend uit Engeland. Het blijft natuurlijk een bijzondere vondst, vooral omdat het gaat om een gevlekte Amerikaanse rivierkreeft. Deze soort bestaat niet echt bekend als een soort die regelmatig het water uit komt. Wel kan je ze, bijvoorbeeld op kribben in de rivier, in heel ondiep water zien scharrelen. Het zijn eerder de gestreepte en de rode Amerikaanse rivierkreeft, die beide regelmatig foerageren boven water, die je zou verwachten als prooi. Dergelijke meldingen gaan dan vermoedelijk ook nog wel komen. Literatuur Fryer, G., Crayfish eaten by tawny owl. Naturalist 936: 35. König, C., F. Weick & J.H. Becking, Owls. A Guide to the owls of the world. Pica Press, Sussex. Fig. 1. Resten gevlekte Amerikaanse rivierkreeft tussen braakballen van een bosuil. Foto gemaakt op door Rogier Schinkel. Bron: Waarneming.nl. Fig. 2. Een braakbal van de gestreepte bosuil (Strix varia) vol met rivierkreeftenresten. Foto Mark Musselman. 7

8 De Californische rivierkreeft in de Oude Leij Henk Spijkers & Paul van Wielink Sinds 1995 wordt de Oude Leij, een laaglandbeek ten westen van Tilburg ter hoogte van natuurgebied De Kaaistoep, geïnventariseerd op het voorkomen van vissen en amfibieën. In 2005 werd op het traject voor het eerst een Californische rivierkreeft Pacifastacus leniusculus aangetroffen, toentertijd de tweede vindplaats voor Nederland. De populatieontwikkeling van deze soort is sindsdien nauwlettend gevolgd. In dit artikel wordt een samenvatting gegeven van de ontwikkelingen Over de situatie tot 2010 is uitgebreid gerapporteerd in eerdere nieuwsbrieven en inventarisatieverslagen (zie o.a. Wielink et al. 2010). Achtergrond Jaarlijks (en sinds 2008 tweejaarlijks) wordt de Oude Leij over een traject van ongeveer 500 meter (vanaf het bos tot aan de duiker onder de A58) uitputtend met schepnetten bemonsterd. Vanaf de eerste vangst van 15 exemplaren van de Californische rivierkreeft in 2005 nam het aantal toe tot 276 volwassen kreeften in 2008 (fig. 1). Sinds 2008 worden alle gevangen exemplaren gemeten en wordt het stadium en geslacht genoteerd, waardoor intussen veel details over de levenscyclus bekend zijn geworden (zie kader: de levenscyclus van de Californische rivierkreeft in de Oude Leij). Tijdens schijnrondes met de zaklamp is gebleken dat met de schepnetbemonsteringen hooguit 10 tot 20% van de grote kreeften verzameld kan worden. In 2010 is bij wijze van experiment getracht de vangsten verder op te schalen door naast schepnetten kreeftenkorven in te zetten. Materiaal en methode Twee typen kreeftenkorven zijn ingezet: een eigen gemaakte vangkorf, hier verder aangeduid met eigen korf en de LiNi-6 plast, de invouwbare standaardkorf die gebruikt wordt bij inventarisaties voor EIS-Nederland (fig. 2), hier verder aangeduid met LiNi-korf. De eigen korf is een rechthoekige vangkooi van metaalgaas (maaswijdte 1,8x1,8 cm) van 40x45x25 cm en heeft twee openingen (sleuven) van 26x5 die voorzien van triangeltjes (d.w.z. ijzeren pinnen die wel naar binnen, maar niet naar buiten toe open gaan). De LiNi-korf bestaat uit een springveer voorzien van groen nylongaas (maaswijdte 2x2 cm). Met de korven zijn verschillende deelexperimenten uitgevoerd, waarvan er hier twee worden besproken: 1) Intensieve continue bemonstering met vier eigen korven; 2) Een vergelijking van de opbrengst in beaasde eigen korven en LiNi-korven na 1, 24 en 48 uur. Tijdens de intensieve bemonstering zijn vier beaasde korven om de 2 à 3 dagen geleegd in de periode van 3 mei tot 31 december 2010 en van 6 april tot en met 2 augustus 2011 (enkele korte onderbrekingen daargelaten o.a. tijdens schoningswerkzaamheden). Als aas werd makreel gebruikt dat in aasboxjes in de korf werd geplaatst. Voor de vergelijking tussen de eigen korven en LiNi korven is een ander traject van de beek opgezocht, circa 150 meter ten noorden van de Gilzerbaan, ruim een kilometer noordelijk (stroomafwaarts) van de Kaaistoep. Op ongeveer 50 meter van elkaar zijn twee paar korven geplaatst. Elk paar korven bestond uit van één eigen korf en één LiNikorf die onderling ongeveer twee meter uit elkaar lagen. In augustus 2011 zijn de korven achtereenvolgens na 48, 24 en twee maal na een periode van 1 uur geleegd en geteld. Ook hiervoor werd makreel als aas gebruikt. aantal X 97 VII 05 XI 06 VIII 07 V 08 IX 08 Fig. 1. Aantal volwassen Californische rivierkreeften in de Oude Leij ter hoogte van de Kaaistoep, bepaald door reguliere bemonstering met netten. V 09 X 09 V 10 IX 10 V 11 IX 11 datum Fig. 2. Eigen korf (links) en de LiNi korf (rechts). 8

9 aantal Fig. 3. Cumulatief aantal Californische rivierkreeften verzameld in korven in de Oude Leij ter hoogte van de Kaaistoep in 2010 en tijd (uur) Fig. 4. Aantal rivierkreeften in eigen korven en LiNi korven met aas (makreel) na 1, 24 en 48 uur. Resultaten Tijdens de intensieve bemonstering zijn in totaal 5983 Californische rivierkreeften weggevangen verdeeld over 4331 exemplaren in 2010 en 1652 in 2011 (zie tabel 1). De sexratio ligt in beide vangjaren rond de 50%.Daarnaast is beide jaren twee maal een mannetje van de rode Amerikaanse rivierkreeft (Procambarus clarkii) gevangen. Het cumulatief aantal vangsten is weergegeven in figuur 3. Zowel in 2010 als 2011 neemt in juni de activiteit sterk toe. In de loop van oktober vlakt deze weer af. Figuur 4 illustreert de vangsten in de eigen korf in vergelijking met de LiNi korf, na 1, 24 en 48 uur. Het verschil in opbrengst tussen de typen korven is het meest uitgesproken na 1 uur: gemiddeld 45 kreeften in de eigen korf en 28 in de LiNi korf. Eénmaal werden binnen het uur zoveel kreeften gevangen in de eigen korf (65 exemplaren) dat er vrijwel geen kreeft meer bij kon. Hoe langer de korven in het water staan, hoe lager de opbrengst. Na 48 uur is de gemiddelde opbrengst nog 23 voor de eigen korf en 13 voor de LiNi korf. Discussie Het aantal Californische rivierkreeften in de Oude Leij ter hoogte van de Kaaistoep, gemeten met de reugliere bemonstering met schepnetten, is sinds mei 2010 sterk afgenomen. De afname loopt parallel aan de start van de intensieve bemonstering met beaasde korven, waarmee in een jaar tijd ongeveer 6000 kreeften uit de beek zijn verwijderd. Het ligt voor de hand dat de afname het gevolg is van de intensieve bemonstering. Opvallend is dat de opbrengst in beaasde korven sterk afneemt, naarmate de korven langer staan. Na 24 uur is de opbrengst bijna twee keer zo laag als na 1 uur. Kennelijk verliest het aas zeer snel zijn aantrekkingskracht en weten veel kreeften na korte tijd weer te ontsnappen. Literatuur Wielink, P. van, H. Spijkers & J. Samuels De Californische rivierkreeft in de Oude Leij Kreeftennieuwsbrief 3: 2-6. Tabel 1. Overzicht van de in 2010 en 2011 gevangen rivierkreeften in de Oude Leij ter hoogte van de Kaaistoep. Californische rivierkreeft Rode Amerikaanse rivierkreeft Periode TOTAAL M V V+ei TOTAAL M V V+ei 3 mei - 31 dec apr - 2 aug TOTAAL Kader: De levenscyclus van de Californische rivierkreeft in de Oude Leij De Californische rivierkreeft maakt in de Oude Leij vermoedelijk een tweejarige cyclus door. Paringen zijn waargenomen in september en oktober. In oktober is ongeveer 50% van de vrouwtjes eidragend. Gemiddeld dragen de vrouwtjes 218 eieren onder de staart (min: 41, max: 339, n=21 vrouwtjes). De eieren blijven de gehele winter aangehecht en komen rond april uit. In mei komen alle jongen los van de moeder. De jongen groeien snel. In mei bedraagt de gemiddelde lengte 0,8 cm. In oktober is de gemiddelde lengte van de jonge kreeften 4,5 cm, maar de variatie is groot en loopt uiteen van 2,4 tot 7,4 centimeter. Het kleinste vrouwtje dat al eieren onder de staart droeg, mat 7,5 cm. Het is dus aannemelijk dat een aantal vrouwtjes in het jaar volgend op hun geboorte weer deelneemt aan de reproductie. In uitzonderlijke gevallen mogelijk zelfs al binnen het jaar van hun geboorte. 9

10 Recente Publicaties Koese, B. & J. Vos Graafactiviteiten van de rode Amerikaanse rivierkreeft (Procambarus clarkii). Overzicht van de omvang in het beheergebied van het Hoogheemraadschap van Delfland en het Hoogheemraadschap van Rijnland. Stichting EIS-Nederland/Kenniscentrum Dierplagen, Leiden/Wageningen. Online PDF verkrijgbaar via: Uit de samenvatting: Naar aanleiding van recente meldingen van mogelijke graafschade door rode Amerikaanse rivierkreeften (Procambarus clarkii) hebben Stichting EIS-Nederland (EIS) en het Kenniscentrum Dierplagen (KAD) in opdracht van de hoogheemraadschappen Delfland en Rijnland in het najaar van 2012 een inventarisatie uitgevoerd met de volgende doelstellingen: Kwantificeren van de omvang van de graafactiviteiten in termen van bereik (afstand tot de oever en waterspiegel) en liters grond; Beschrijven van oever (bodemstructuur, beschoeiing) met en zonder graafschade door kreeften; Schatten van de gemaakte en te maken kosten om vergraven oevers te herstellen; Indien mogelijk: informatie verzamelen over factoren die het graafgedrag beïnvloeden. Op in totaal 17 locaties werd graafgedrag door rode Amerikaanse rivierkreeften geconstateerd. In totaal werden 79 kreeften uitgegraven afkomstig uit 48 verschillende holen. In veengrond kan een individuele kreeft minimaal 1,26 liter aarde per dag te verplaatsen. Het maximale grondverzet door kreeften gezamelijk wordt geschat op liter aarde per meter oever per jaar. Er is onderscheid gemaakt in twee typen holen: oeverholen en landholen. Oeverholen zijn holen die min of meer horizontaal vanuit het water worden gegraven. Landholen worden verticaal vanaf het land gegraven door kreeften die uit het water zijn geklommen. In de oeverholen bevond de meerderheid van de kreeften zich binnen de eerste halve meter van de oever. De maximale afstand waarop een kreeft in een oeverhol is gevangen is 65 cm uit de kant. Aangezien van sommige tunnels het einde niet handmatig bereikt kon worden, zal een klein deel zich op grotere afstand hebben bevonden. Landholen worden gewoonlijk gemarkeerd door een schoorsteen van naar buiten gewerkte aarde. De maximale afstand van een schoorsteen (ingang) van een landhol ten opzicht van de watergang bedroeg 5 meter. In oeverholen blijkt de verhouding tussen mannen en vrouwen ongeveer gelijk. In de landholen domineren de vrouwtjes: 64% van deze holen blijkt uitsluitend door vrouwtjes bevolkt te worden tegenover 8% van de holen met uitsluitend mannetjes. De overige 28% heeft hier betrekking op gemengde holen. Van alle vrouwtjes bleek bijna 50% eieren onder de staart te dragen (tot maximaal 1328 eieren per vrouwtje). De eiafzet is vermoedelijk de belangrijkste motivatie om tot graafgedrag over te gaan en verklaart ook de jaarlijkse piek van meldingen van graafschade in de periode augustusoktober. Rode Amerikaanse riverkreeften zijn in diverse grondsoorten aangetroffen uiteenlopend van veen, klei en zand. Alleen met schors (aangedrukte houtsnippers) blijken kreeften niet overweg te kunnen. Aangezien kreeften zich over land de grond in kunnen dringen heeft het type beschoeiing geen invloed op de aanof afwezigheid van kreeften, wel op de structuur van de holen. In beschoeide oevers kunnen geen oeverholen worden aangelegd (hoewel holten in stenen muurtjes wel benut kunnen worden). Belangrijk is de aanwezigheid van (grond)water in de holen: kreeften zijn uitsluitend op of onder de waterspiegel gevonden. Vergravingen van rivierkreeften veroorzaken vooral schade en overlast op plaatsen met beschoeide oevers. Deze locaties blijken enerzijds erg gevoelig voor verzakkingen vanwege de afwezigheid van een wapening met plantenwortels. Anderzijds is het landgebruik en de betreding op deze locaties vaak intensiever dan langs natuurlijke, onbeschoeide oevers, waardoor het graafgedrag eerder tot overlast leidt. Naast schade in de vorm van verzakkingen en aantasting van het gazon kan graafgedrag ook een aanzienlijke baggeraanwas veroorzaken. Op één locatie wordt geschat dat kreeften verantwoordelijk zijn voor 18% van het totale baggervolume. In theorie zou dit zelfs kunnen oplopen tot 80%. Kreeften zijn dusdanig verspreid en reproduceren dusdanig snel dat eliminatie niet haalbaar en betaalbaar is. Met preventieve maatregelen tegen graverij is nog geen ervaring. Hiervoor zijn vier categorien te benoemen: 1) fysiek onmogelijk maken van graven; 2) onaantrekkelijk maken om te graven; 3) wegnemen van triggers; 4) beveiligen/overdimensioneren. Ingeschat wordt dat maatregelen die gericht zijn op categorie 1 (zoals bijvoorbeeld het aanbrengen van aangeperste schors) en mogelijk ook categorie 3 het meest kansrijk zijn. 10

11 Ottburg, F.G.W.A. & I. Roessink Europese rivierkreeften in Nederland. Vaststellen, veiligstellen, versterken en veilige leefgebieden. Alterra-rapport 2341 [ISSN ]. Online PDF verkrijgbaar via: nl/ Uit de samenvatting: De Europese rivierkreeft (Astacus astacus) is één van de bedreigde diersoorten in Nederland waarvoor het ministerie van Economische zaken, Landbouw & Innovatie maatregelen dient te nemen in het kader van internationale afspraken voor behoud van biodiversiteit. Het voorliggende rapport geeft antwoord op de vraag van het ministerie wat de slagingskans is voor het voortbestaan van de Europese rivierkreeft in Nederland en welke inzet hiervoor nodig is. Dat er dringend actie nodig is blijkt wel uit het feit dat op dit moment nog één bekende populatie in Nederland aanwezig is, namelijk op landgoed Warnsborn bij Arnhem. Om te achterhalen of deze laatste populatie een basis kan vormen om van hieruit meerder levensvatbare (deel)populaties op andere locaties in Nederland te realiseren, wordt ingegaan op de volgende onderwerpen: Hoe ziet het Europese verspreidingsbeeld van de Europese rivierkreeft er uit en hoe verhoudt zich dit tot het historische en huidige verspreidingsbeeld van de soort in Nederland. Wat moet er op korte-,middellange en lange termijn gebeuren om de Europese rivierkreeft in Nederland duurzaam te laten voorkomen? In hoeverre zijn er mogelijkheden en is er commitment bij provincie, waterschappen, terreinbeherende organisaties en (particuliere)gebiedseigenaren om een bijdrage te leveren aan het behoud van de inheemse Europese rivierkreeft? De antwoorden op deze onderwerpen komen samen in hoofdstuk vijf. Hierin wordt een visie gegeven om te kunnen komen tot duurzame populaties van Europese rivierkreeften in Nederland. In een notendop bestaat deze visie uit de vier V`s, namelijk Vaststellen, Veiligstellen, Versterken en Veilige leefgebieden. In hoofdstuk zes Potentiele betrokkenheid van derden wordt duidelijk dat een eerste kleine inventarisatie onder verschillende instanties, zoals provincies, waterschappen, terreinbeherende organisaties en (particuliere)gebiedseigenaren al snel twaalf partners oplevert die bereid zijn om zich actief te willen inzetten voor het behoud van de Europese rivierkreeft. Heuts, P Onderzoek naar rivierkreeften in het beheergebied van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Bundeling van onderzoeksresultaten Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Houten. PDF opvraagbaar via: Peter Heuts hdsr.nl) Heuts, P. & N. van der Wekken Monitoring uitheemse rivierkreeften door muskusrattenbeheer de Stichtse Rijnlanden. Dierplagen Informatie 4: PDF opvraagbaar via: Peter Heuts In bovengenoemde twee publicaties wordt de verspreiding van exotische rivierkreeften in het beheergebied van Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden besproken. Dankzij samenwerking met de muskusrattenbestreiding is de aanwezigheid van rivierkreeften op een indrukwekkend detailniveau in kaart gebracht. Opvallend is de zeer geringe overlap tussen de drie dominante soorten: de rode, geknobbelde en gevlekte Amerikaanse rivierkreeft (respectievelijk rood, groen en blauw op onderstaande kaart). 11

12 Koese, B. & M. Soes De Nederlandse rivierkreeften (Astacoidea & Parastacoidea). Entomologische tabellen 6. Supplement bij Nederlandse Faunistische Mededelingen. Te bestellen via: (kosten: 12,50) Met dit boekje is het voor het eerst mogelijk om alle thans in Nederland voorkomende volwassen rivierkreeften op naam te brengen. Daarnaast zijn soorten die veel in de handel circuleren en enkele soorten uit omringende landen opgenomen. Daarmee is deze publicatie ook voor West-Europa compleet, zowel wat betreft de inheemse als de exotische soorten. Voorbeeldpagina`s uit besproken boek 12

13 Koese, B. & N. Evers A national inventory of invasive freshwater crayfish in the Netherlands. Stichting EIS-Nederland/Royal Haskoning. Online PDF verkrijgbaar via: Uit de samenvatting: Ruim 200 vrijwilligers uit heel Nederland droegen in het najaar van 2010 bij aan een bijzonder inventarisatieproject: het verspreidingsonderzoek uitheemse rivierkreeften. Het doel van dit project was het in kaart brengen van de landelijke verspreiding van deze soortgroep. De gebruikte methode was weliswaar niet selectief voor uitheemse soorten rivierkreeften, maar omdat de enige inheemse kreeft (de Europese rivierkreeft Astacus astacus) in Nederland vrijwel is uitgestorven, werden in praktijk alleen uitheemse rivierkreeften gevangen. Daarnaast is geprobeerd om de habitatvoorkeur te bepalen van een reeds lang gevestigde exoot, de gevlekte Amerikaanse rivierkreeft. Tenslotte is van recentere nieuwkomers (in het bijzonder de rode Amerikaanse rivierkreeft onderzocht of de soorten effect kunnen hebben op de kwalititeit en structuur van het ecosysteem. Om relaties tussen kreeften en omgeving te kunnen leggen is gebruik gemaakt van bestaande meetpunten van de waterschappen afkomstig uit de Limnodata Neerlandica. De Limnodata Neerlandica is een nationale database in eigendom van de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA) en beheerd door Royal Haskoning, waarin waterkwaliteitsgegevens van de waterschappen van de afgelopen drie decennia gebundeld zijn. Vrijwilligers konden zich via een website ( opgeven voor één van de voorgeselecteerde meetpunten uit de database. Hiermee verschilt het project van veel andere inventarisatieprojecten, waarbij vrijwilligers meestal zelf de meetlocatie bepalen. Na aanmelding werd een inventarisatiepakket thuisgestuurd waarmee de inventarisatie uitgevoerd diende te worden volgens een gestandaardiseerd protocol. Het protocol was ontworpen om de aan- of afwezigheid van rivierkreeften vast te kunnen stellen met een zekerheid van 95%, indien aanwezig. De inspanning die hier voor nodig was betrof drie kreeftenfuiken die op vier achtereenvolgende ochtenden gecontroleerd moesten worden door een vrijwilliger. In totaal werden 294 meetpunten in heel Nederland op deze wijze bemonsterd Op ruim 30% van de meetpunten (n=89) werden invasieve kreeften aangetroffen verdeeld over vier soorten: de gevlekte Amerikaanse rivierkreeft op 71 meetpunten, de rode Amerikaanse rivierkreeft op 16 meetpunten, de geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft op 4 meetpunten en de Turkse rivierkreeft op 1 meetpunt. Hoewel van sommige meetpunten nog geen rivierkreeften bekend waren, zijn de verspreidingspatronen van de verschillende soorten op hoofdlijn niet veranderd. Wel is door dit project voor het eerst een overzicht beschikbaar gekomen van locaties waar invasieve kreeften met hoge mate van zekerheid (nog) niet voorkomen. Aan de hand van een correlatiematrix en reeds beschikbare kennis over de ecologie van de gevlekte Amerikaanse rivierkreeft is een aantal parameters nader onderzocht dat het voorkomen van de soort het beste verklaart. De gevlekte Amerikaanse rivierkreeft is niet gevonden in wateren met een zuurgraad van ph<6,4 en vrijwel geen exemplaren zijn gevonden in wateren met een saliniteit (chloride gehalte) hoger dan 300 mg/l. Andere factoren die het voorkomen van de gevlekte Amerikaanse rivierkreeft lijken te bepalen zijn een relatief hoog zuurstofgehalte (minimaal 6,6 mg/l gemiddeld), relatief hoge temperaturen (wateren waar maxima vanaf 20 C worden gehaald) en enige vorm van stroming. Bij het onderzoek naar mogelijke beïnvloeding van de waterkwaliteit door rivierkreeften die zich recent gevestigd hebben, zijn geen significant negatieve effecten aan het licht gekomen, hoewel de negatieve associatie met de Ecologische Kwaliteits Ratio (EKR) voor waterplanten net niet significant is. Andere factoren die grotendeels afhangen van de ontwikkeling van de onderwatervegetatie zoals doorzicht, zuurstof en macrofauna laten geheel geen associatie met de EKR zien. 13

14 Boets, P., K. Lock, T. Adriaens, A. Mouton & P. Goethals Distribution of crayfish (Decapoda, Astacoida) in Flanders (Belgium): an update. Belg. J. of Zool., 142: Online PDF verkrijgbaar via: back/pdf/bjz_142_1/boets_bjz_142_1.pdf a Boets, P., K. Lock, R. Cammaerts, D. Plu & P. Goethals Occurrence of the invasive crayfish Procambarus clarkii (Girard, 1852) in Belgium (Crustacea: Cambaridae). Belg. J. Zool., 139: Online PDF verkrijgbaar via: back/pdf/bjz_139_2/bjz_boets.pdf In twee recente artikelen wordt de verspreiding van rivierkreeften in Belgie (met nadruk op Vlaanderen) besproken. Uit België zijn inmiddels vijf soorten bekend: de Europese, Turkse, Californische, gevlekte Amerikaanse en rode Amerikaanse rivierkreeft. De laatste soort is de meest recente nieuwkomer, die na de eerste vondst in 2008, inmiddels al van vijf locaties is gemeld. De Europese rivierkreeft is sinds 1945 niet meer gevonden in Vlaanderen, maar is uit Wallonie nog beken van 47 locaties. Evenals in Nederland is de gevlekte Amerikaanse rivierkreeft nog altijd de meest talrijke en wijdst verbreide soort. Websites a Meer nieuws uit het zuiden. Onlangs werd de site in het leven geroepen. Een aantal onderdelen staan nog in de steigers, maar informatie over bovengenoemde soorten en ontwikkelingen is hier al wel te vinden. Bovenal een mooi en handig platform om in contact te komen met Vlaamse collega`s en gelijkgestemden. Wie interesse heeft om exotische rivierkreeften aan den lijve te zien, vangen en proeven zonder verstrikt te raken in een woud van fuiken, regels en ontheffingen, heeft met deze nieuwe website een uitstekende ingang. In samenwerking met een groot aantal restaurants en andere lokale ondernemers, organiseert Blokland kreeftvisserij uit Gorinchem een breed scala aan workshops en `interactieve maaltijden`. Komende periodestaan de volgende activiteiten in de planning: Zaterdag 29 juni Heerlijcke Visch Gorinchem Zaterdag 29 juni 2013 Vangen-Bereiden-Eten van rivierkreeft en andere Heerlijcke Visch. In de Hollandse polders en op het ruige Delta riviergebied van de Boven Merwede op de Oude visserij Heerlijckheid van de Gorinchemse gildevissers.beleef het mee en geef je op bij Marco van Heerlijke Visserijen: 6 juli Kookstudio Heerlijk & Eerlijk Alblasserwaard (Hardinxveld-Giessendam, Giessenlanden) Professionele kookstudio waar streekproducten tot het hoogste chef cuisine niveau worden gebracht. Op deze dag gaan we met beroepsvisser André Blokland rivierkreeft en andere vissen vangen. De verse vangst wordt verzameld en daarna gaan de deelnemers naar de kookstudio waar Ronald van de Ende het bereiden (op topchef niveau!) gaat onderwijzen. Meld je aan via de site 14

15 Foto Enkele mooie, grappige of opmerkelijke foto`s die de afgelopen tijd werden ingezonden of op het web werden geplaatst: Rechtsboven Een ijsduiker, een zeldzame dwaalgast in Nederland, verbleef in januari 2012 korte tijd in de ringvaart van de Haarlemmermeerpolder en takelde de één na de andere rivierkreeft naar boven. Foto: Ed Schouten (waarneming.nl/foto/vieuw/ Een fraaie filmopname is te vinden op youtube via Linksboven Een zeer zeldzame tweekleurige rode Amerikaanse rivierkreeft Procambarus clarkii werd in januari 2012 gevangen in Louisiana (VS). Een normale oogst in Louisiana bevat hoogstens één blauwe kreeft op roodgekleurde dieren. Eén op de vijf miljoen dieren is wit en halfgekleurde kreeften zijn nog zeldzamer. Bron: (en zoek op blue crawfish ). Onder Vooruit, nog maar een keer dan: een rode Amerikaanse rivierkreeft op het fietspad. Ditmaal in de wijk Sterrenburg, Dordrecht. Foto: Cees Mastenbroek. 15