Auteursrecht. Voor musici, dansers en acteurs

Transcriptie

1 Auteursrecht Voor musici, dansers en acteurs

2

3 I N H O U D S O P G A V E Inleiding 3 Historie 3 De auteurswet 4 1. Uitsluitend recht 5 2. Het werk 6 3. De maker 7 4. Rechtverkrijgenden 9 5. Het openbaar maken 9 6. Verveelvoudigen Beperkingen 11 Ontstaan van auteursrechten 12 Naburige rechten 14 Overdracht en licentie 15 Collectieve exploitatie van rechten 16 Billijke vergoeding in plaats van een exclusief recht 17 BUMA/STEMRA, SENA en NORMA 18 Persoonlijkheidsrechten 20 Wijzigingsvoorstellen auteurscontractenrecht (2015) 21 Overeenkomsten 24 Optreedcontract 24 Toelichting optreedcontract 30 Annex I: algemene rider 32 Annex II: technische rider / PA-specificatie 34 Platencontract 36 Licentieovereenkomst 56 Bijlage licentieovereenkomst 63 Managementcontract 64 Distributieovereenkomst 70 Bijlage distributieovereenkomst 71 Overeenkomst tussen bandleden 74 Artikelgewijze toelichting op het PALM-contract 79 PALM en de ontbinding van uitgaveovereenkomsten 85 Aangepaste procedure buitenrechtelijke ontbinding van uitgavecontracten 87 Muziekuitgaveovereenkomst 89 januari 2015 FNV KIEM Samenstelling brochure: Hans Kosterman / Caspar de Kiefte (Aan deze brochure kunnen geen rechten worden ontleend) 2

4

5 INLEIDING Alle kunstenaars hebben te maken met rechten op hun prestaties. Beeldende kunstenaars alleen met auteursrechten, podiumkunstenaars vaak met zowel auteursrechten als naburige rechten. Deze rechten zijn deelgebieden van het intellectuele eigendom, dat als onderwerp de producten van de menselijke geest heeft. Tot het intellectuele eigendom behoren naast het auteursrecht en de naburige rechten, onder andere het merkenrecht, het octrooirecht, het recht op model en tekening en wellicht interessant voor de agrarische kunstenaar het kwekersrecht. Behalve de auteur die een origineel werk maakt en de uitvoerend kunstenaar die dat werk uitvoert, hebben ook investeerders rechten. De positie van de platenproducent wordt in de wet geregeld, evenals de relatie van de audiovisuele producent en auteurs/uitvoerenden. De boekuitgever, zonder wie een boek niet op de markt verschijnt, wordt niet in de wet genoemd. Evenmin de muziekuitgever, die bovendien ook niet noodzakelijk is om een cd-tje uit te brengen. Het is goed je te realiseren dat bij de meeste kunst- en entertainmentproducten, zoals films, toneelstukken, soaps, cd s en video s, drie soorten van rechthebbenden zijn betrokken. Zo kan je bij de productie van een cd niet zonder auteur (schrijver van het liedje), uitvoerend kunstenaar (artiest die het liedje speelt) en de producent (de financier van de opnames). Het betreft hier dan drie verschillende geldstromen. Wie een cd in eigen beheer uitbrengt en schrijft, speelt en de opnames betaalt, heeft drie petten op en krijgt te maken met drie geldstromen als de cd een succes wordt. HISTORIE Het auteursrecht is de oorsprong van het intellectuele eigendom. Alle andere wetten zijn in meer of mindere mate van het auteursrecht afgeleid. Om de kern van het auteursrecht te begrijpen is het zinvol om stil te staan bij het ontstaan van dit recht. Er waren namelijk tijden dat auteursrechten niet bestonden. Hoewel in de middeleeuwen werken zijn gemaakt, die we nu zonder aarzeling auteursrechtelijke werken zouden noemen, was er van auteursrecht geen sprake. Als een monnik in die tijd een boek schreef, was dat een unicum waarvan men kennis kon nemen door het te lezen ter plekke in het klooster. Het overschrijven van het boek had geen auteursrechtelijke 3

6 relevantie, gelet op de geringe aantallen die zo konden worden vervaardigd. Pas door de uitvinding van de boekdrukkunst werd het mogelijk geschriften in grote hoeveelheden te verveelvoudigen. Dit betekende dat de gereproduceerde exemplaren te gelde konden worden gemaakt; het argument van de exploitatie ging een belangrijke rol spelen. Het is goed steeds te bedenken dat het auteursrecht in de praktijk bovenal een exploitatierecht is. Omdat zonder toestemming van de auteur zijn werk niet mag worden gebruikt, ligt voor velen het accent op het verbodsrecht. De auteur vaart er overigens wel bij als zijn werk wordt gebruikt, want hij genereert alleen dan inkomsten wanneer hij zijn werken exploiteert. De auteur zal bij het verlenen van toestemming omtrent gebruik dan ook voorwaarden stellen over de prijs, de vormen van het gebruik, het territorium en de tijdsduur. Aanvankelijk had de eigenaar van de drukpers, de drukker of uitgever, het kopieerrecht (copyright). In 1817 kwam er een wet tot stand die de autheur onder allerlei beperkende voorwaarden een copijregt toekende. In 1882 trad er een wet in werking die de positie van de auteur aanzienlijk verbeterde. Kamerlid Schaepman vond dit een mijlpaal: Immers, als er in de wereld armen, zwakken en ellendigen zijn, zijn het voorzeker de auteurs. Internationaal werd in 1886 de grote stap gezet toen tien landen de Berner Conventie sloten. Inmiddels telt deze conventie 168 aangesloten landen. De conventie had als primair doel de internationale bescherming te verzekeren van werken van letterkunde, wetenschap of kunst. DE AUTEURSWET Nederland trad toe in 1912, hetgeen leidde tot de Auteurswet van 1912, een wet die door de jaren heen vele aanpassingen heeft ondergaan en die thans geschikt wordt gemaakt voor de moderne informatiemaatschappij. In artikel 1 van de Auteurswet staat de kern van de wet verwoord: Het auteursrecht is het uitsluitend recht van den maker van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst, of van diens rechtverkrijgenden, om dit openbaar te maken en te verveelvoudigen, behoudens beperkingen, bij de wet gesteld. 4

7 De volgende begrippen staan centraal: 1. uitsluitend recht (ook wel exclusief recht, verbodsrecht of absoluut recht) 2. het werk (van letterkunde, wetenschap of kunst) 3. de maker (degene die het werk bedacht heeft) 4. rechtverkrijgenden (degene die het recht krijgt overgedragen) 5. het openbaar maken (het tonen aan anderen). 6. het verveelvoudigen (het kopiëren) 7. beperkingen 1. Uitsluitend recht Het begrip uitsluitend recht geeft aan dat de auteur een zeer sterk recht heeft dat hij tegenover iedereen kan laten gelden. Ook de andere aanduidingen wijzen er op dat de auteur een sterke positie heeft. Hij kan zelfs een verbod bij de rechter vragen als zijn werk zonder toestemming wordt gebruikt (verbodsrecht). Die sterke positie van de auteur wordt even sterk weer gerelativeerd door de mogelijkheid die de wet biedt om het auteursrecht over te dragen. Deze mogelijkheid is te begrijpen omdat auteursrecht een vermogensbestanddeel kan vertegenwoordigen. Het cruciale moment voor auteurs is als een investeerder zich rechten wil laten overdragen teneinde exploitatie met het werk aan te vangen. Zie ook sub 4 rechtverkrijgenden. Muzikanten en acteurs hebben, wanneer zij een nummer of een rol in een film spelen, op hun prestatie geen eigen auteursrecht maar een naburig recht. Zij vertolken, weliswaar op een eigen wijze, een nummer dat door een ander is geschreven en/of gecomponeerd of zij vertolken bestaande dialogen van een personage in een verhaal dat door een scenarioschrijver is geschreven. Verderop (o.a. bij beperkingen ) valt te lezen dat acteurs en muzikanten voor een aantal exploitatievormen van hun rechten geen exclusief recht hebben, maar dat zij het recht op een billijke vergoeding hebben verkregen in ruil voor het feit dat het exclusieve recht plaats heeft moeten maken. Het uitsluitend recht van de maker geldt het openbaar maken/vertonen/ter beschikking stellen (zie straks onder 5) en het verveelvoudigen/kopiëren (verderop onder 6) van het werk. 5

8 2. Het werk Auteursrecht heeft iedereen die een werk van letterkunde, wetenschap of kunst maakt. Dat lijkt beperkt, maar het omvat eigenlijk alles dat een oorspronkelijk karakter heeft en waarin het persoonlijke stempel of het eigen karakter van de maker zichtbaar is. In de praktijk betekent het dat muziekcomposities, schilderijen, postzegels, software, mondelinge voordrachten, logo s, brieven, choreografieën, tekeningen, verhalen, filmwerken en zelfs lettertypen en landkaarten auteursrechtelijke werken kunnen zijn. Het werk hoeft niet voltooid te zijn. Ook schetsen, bouwtekeningen en eerste ontwerpen zijn beschermd. Het is geen voorwaarde dat een werk kunstzinnig van aard moet zijn. Computerprogramma s en de voorbereidingen daartoe zijn bijvoorbeeld niet kunstzinnig van aard, maar wel auteursrechtelijk beschermd. Ook hoeft de opzet niet het maken van een auteursrechtelijk werk te zijn geweest. De wet regelt ook een aantal werken dat niet auteursrechtelijk beschermd is: wetten en rechterlijke vonnissen. Logisch, want een ieder wordt geacht de wet te kennen en moet daarvan dus kennis kunnen nemen. Een vertaling, verfilming of andere bewerking van een werk levert een nieuw werk op. Er ontstaat dan een zelfstandig auteursrecht op het nieuwe werk, naast het auteursrecht van de oorspronkelijke maker. Concreet betekent dit dat voor het overnemen van een hoofdstuk uit een vertaald boek aan twee auteurs (de oorspronkelijke en de vertaler) toestemming moet worden gevraagd. Een nieuw werk ontstaat ook wanneer een systematische verzameling wordt gemaakt van diverse werken of zelfstandige elementen. De Dikke Van Dale is een voorbeeld van zo n systematische verzameling van zelfstandige elementen. Voorwaarde is wel dat de selectie voortkomt uit een persoonlijke visie van de samensteller. Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen de vorm en de inhoud van het werk: een werk is pas auteursrechtelijk beschermd, wanneer het concreet vorm heeft gekregen. Het komt erop neer dat de Auteurswet vooral de vorm beschermt en niet 6

9 zozeer de inhoud. Een idee, verhaallijn of stijl waarin een werk is gemaakt is op zichzelf geen werk. Het werken in de stijl van Hergé van Kuifje (de klare lijn ) of in de stijl van Bansky mag wel, maar Kuifje zelf en specifieke tekeningen van Hergé mag je niet zomaar natekenen. Een plot is niet beschermd, een volledig uitgeschreven verhaal is dat wel. Het format van een televisiespelletje is geen werk, maar het spelletje in zijn volledig uitgewerkte vorm op televisie is dat weer wel. Ook de relativiteitstheorie van Einstein is geen auteursrechtelijk werk. Het is een idee, een theorie. Maar het boek waarin Einstein de theorie verwoord heeft is wel een auteursrechtelijk werk, omdat de tekst daarin voldoende concreet is en zijn persoonlijke stempel draagt. Niet het idee, maar de uitingsvorm wordt beschermd. Dat betekent dat iedereen die de relativiteitstheorie kan navertellen, dat in zijn eigen woorden mag doen. Elke navertelling in eigen woorden is een nieuw werk, tenzij deze uit het hoofd is geleerd van een andere navertelling. In die zin dekt de oude term kopieerrecht in plaats van het hedendaagse auteursrecht de lading nog heel behoorlijk. Het klakkeloos kopiëren van iemands werk mag niet, terwijl het gebruik maken van andermans ideeën wel is toegestaan. Wie niet creatief is en teveel of te slaafs nabootst van een werk van iemand anders, maakt zich schuldig aan plagiaat. 3. De maker De maker van een werk heeft als enige het recht om de openbaarmaking of verveelvoudiging van het werk te verbieden of toe te staan, al dan niet tegen betaling. De schilder van een schilderij, de schrijver van een toneelstuk, de componist van een muziekwerk, de choreograaf van een dans, zij zijn allen bedenkers en dus makers van een werk en hebben daarop auteursrechten. Alleen de maker van een schilderij beslist of zijn schilderij mag worden gefotografeerd en als ansichtkaart verkocht. Niemand mag dat zonder zijn toestemming doen. Zo moet de liedjesschrijver om toestemming worden gevraagd alvorens zijn liedje te mogen opvoeren, want dat is een openbaarmaking. Niet om wie dan ook bang te maken, maar het fluiten op 7

10 straat van de nr. 1 hit van dit moment, is strikt genomen een openbaarmaking van dat werk. Er zijn twee belangrijke uitzonderingen op het makerschap: 1. Wanneer de maker werknemer is en geacht wordt in diensttijd de betreffende auteursrechtelijk beschermde werken te maken, berust het auteursrecht op de gemaakte werken bij de werkgever. Een ontwerper in loondienst van een stropdassenfabrikant, is dus geen maker van de door hem ontworpen motieven op de stropdassen. Maker is zijn werkgever, tenzij er iets anders is afgesproken. Om die reden werken kunstenaars veelal als zelfstandige beroepsbeoefenaar en niet als werknemer. 2. Ook wanneer iemand naar een ontwerp van een ander en onder diens leiding of toezicht een werk maakt, is degene die leiding gaf of toezicht hield, de maker. Door die uitzondering kan een beeldend kunstenaar gebruik maken van aannemers als een bronsgieter of staalconstructeur, zonder dat die personen auteursrechten op hun prestatie krijgen. Wanneer over het makerschap onduidelijkheid blijft bestaan, gelden de volgende regels, die allen vatbaar zijn voor tegenbewijs: Maker is degene die op het werk als zodanig wordt aangeduid. Voorbeelden zijn de auteur op een boekomslag, de toneelschrijver in het programmaboekje van een schouwburg, de handtekening van een beeldend kunstenaar op een zeefdruk en een componist / tekstdichter op het vel bladmuziek of op de hoes van een cd. Naamsvermelding is dus altijd belangrijk om op een later tijdstip het makerschap te kunnen bewijzen. Het bewaren van programmaboekjes, cd-hoesjes, flyers, aanplakbiljetten en andere zaken is buitengewoon nuttig. Maker is degene die als zodanig is aangeduid door degene die het werk openbaar maakt. Wanneer een platenmaatschappij een cd uitbrengt van een artiest onder dienst artiestennaam (pseudoniem), dan geldt de naam van de artiest of het pseudoniem als maker. Wanneer bij een mondelinge openbaarmaking geen naam wordt vermeld, wordt als maker beschouwd degene die het werk openbaar 8

11 maakte. Wie dus een lied zingt zonder te vermelden wie het heeft gemaakt, wordt vermoed dat lied zelf geschreven te hebben. Is een nieuw werk ontstaan door samenvoeging van afzonderlijke werken, dan geldt dat de makers van de afzonderlijke delen auteursrechten kunnen uitoefenen op het eigen werk. Daarnaast is ook een verzameling ontstaan. Als maker van dat verzamelwerk wordt beschouwd degene onder wiens leiding en toezicht het gehele werk tot stand is gekomen, of degene die de afzonderlijke werken heeft verzameld. Wanneer een openbare instelling of een stichting, vereniging of vennootschap een werk openbaar maakt zonder een maker te noemen, dan wordt die instelling geacht de maker te zijn. 4. Rechtverkrijgenden Niet alleen de maker heeft auteursrecht maar ook zijn rechtverkrijgenden. Er zijn twee categorieën van rechtverkrijgenden. Het auteursrecht op een werk dat ontstaat op het moment dat het werk gemaakt is, blijft op dat werk rusten tot 70 jaar na de dood van de auteur. De eerste categorie zijn dus de erven aan wie nog 70 jaar na de dood van de auteur het auteursrecht toekomt. Het recht kan evenwel ook geheel of gedeeltelijk aan derden worden overgedragen. Dit dient schriftelijk te gebeuren (art. 2 lid 1 AW). In de praktijk vindt deze overdracht meestal plaats aan een investeerder die werken tot exploitatie wil brengen. Voor de auteur kan dit een zeer ingrijpend moment zijn. Hij geeft toestemming aan bijvoorbeeld een producent of uitgever om zijn werk te exploiteren en zal zo scherp mogelijk de voorwaarden moeten formuleren waaronder deze exploitatie zal plaatsvinden. De investeerder zal het liefst een eenmalig bedrag betalen en daarvoor het ongeclausuleerde gebruiksrecht ontvangen. De mate waarin de auteur het gebruiksrecht van de investeerder kan beperken hangt af van zijn marktwaarde, met andere woorden: hoe ver kan de auteur gaan zonder dat hem wordt gezegd voor jou tien anderen. 5. Het openbaar maken Voor de beeldhouwer betekent dit exposeren. Voor een musicus betekent het live spelen, maar ook een geluidsdrager (b.v. een CD) of een bestand (b.v. een MP3) ten gehore brengen is een openbaarmaking. Hetzelfde geldt voor 9

12 een radio-uitzending, maar ook en opnieuw voor het daarna aanzetten van het radioprogramma in een café of een voor meer mensen toegankelijke bedrijfsruimte. Er is daarnaast in 2005 nog een nieuwe vorm van openbaar maken ontstaan toen de Auteurswet naar aanleiding van de EG-Richtlijn Auteursrecht en Naburige Rechten werd aangepast. Het betreft het ter beschikking stellen. Oftewel: het tonen of ten gehore brengen van werken op het internet. Het gaat dan om het, al dan niet tijdelijk, toegang geven tot een digitaal (audio, visueel of audiovisueel) bestand om dat te bekijken of te beluisteren (streaming) of te kopiëren. Te denken valt hierbij onder andere aan alle audio en video-on-demand diensten zoals het legale Spotify, maar ook de illegale downloadsites zoals The Pirate Bay vallen eronder. De belangrijkste aanpassingen waren dat: het beschikbaar stellen van werken / uitvoeringen voor internetexploitatie onder het exclusieve recht van de Auteursrecht en de Wet op de Naburige Rechten valt. Het openbaar maken en verveelvoudigen is daarmee onder het regime van deze wetten gebracht. verveelvoudiging die plaatsvindt bij internet providers en die noodzakelijk is om bestanden van A naar B te vervoeren, is toegestaan zonder toestemming daarvoor van de rechthebbenden. Dit is een praktische maatregel die complicaties voorkomt en die is ingegeven door het feit dat deze reproductie geen zelfstandige economische betekenis heeft. 6. Verveelvoudigen Hiervan is sprake als een product van beeldende kunst wordt afgebeeld in een boek, tijdschrift of krant. Bij de musicus is hier sprake van als er van zijn opnames geluidsdragers worden geproduceerd. De begrippen openbaarmaken en verveelvoudigen zijn zeer ruim en door de jaren heen zo breed geïnterpreteerd dat artikel 1 AW geen wijziging heeft ondergaan. Realiseer je dat alle afzonderlijke en in de toekomst nog nieuw te ontwikkelen vormen van openbaar making of verveelvoudiging afzonderlijke 10

13 exploitatievormen betreffen waarvoor opnieuw toestemming nodig is en waarvoor de rechthebbende een vergoeding kan vragen, tenzij alle rechten al zijn overgedragen uiteraard. Voor audiovisuele werken, waar jouw muziek onderdeel van kan uitmaken, kun je op dit moment onder andere onderscheiden: i.) bioscoopvertoning, ii.) de normale lineaire uitzending op televisie, iii.) herhaling op televisie, iv.) (her)uitzending zoals via kabeltelevisie, satelliet tv, digitale tv, uitzending op mobiele apparaten of via ADSL, v.) pay-tv (themakanalen), vi.) diverse on-demand diensten, vii.) catch-up tv (uitzending gemist, kijk vanaf begin), viii) gesloten netwerken (zoals hotels, vliegtuigmaatschappijen, ziekenhuizen), ix.) cloud diensten etc. 7. Beperkingen De exploitatievormen die vallen onder openbaarmaking of verveelvoudiging zijn zeer divers. Eerder schreven wij al dat het oorspronkelijke uitsluitende recht (verbodsrecht) van de maker in bepaalde gevallen wettelijk beperkt is. In die gevallen komt de rechthebbende niet langer het recht toe om het maken van een kopie of een openbaarmaking te verbieden. Deze beperkingen hebben verschillende achterliggende ideeën: Het bevorderen van vrij verkeer van informatie: overname door de pers in de pers is in de meeste gevallen toegestaan, evenals het gebruiken van werken in actuele reportages. Verder bestaat het citaatrecht, waarvan gebruik mag worden gemaakt in een aankondiging, column of recensie. Bij afbeeldingen moet echter een ander formaat worden gebruikt dan het oorspronkelijke werk en het werk moet in zijn geheel worden getoond. Het bevorderen van goed onderwijs: het overnemen van gedeelten van werken in onderwijspublicaties is toegestaan voorzover het een noodzakelijk onderdeel van het curriculum uitmaakt. Bibliotheken van onderwijsinstellingen zijn daarnaast vrijgesteld van het betalen van leenrechtvergoedingen. Voor zelfstudie mogen eveneens kopieën van werken worden gemaakt (thuisksopie). Algemeen belang: (kunst)werken die aan de openbare weg zijn opgesteld mogen onder omstandigheden verveelvoudigd worden. 11

14 In de plaats van het toestemmings- of verbondsrecht heeft de rechthebbende in de meeste gevallen het recht op een billijke vergoeding. Kopers van bijvoorbeeld blanco CD s of DVD s of smartphones, harddiscs en tablets betalen bovenop de aankoopsprijs een heffing die wordt geïncasseerd door de stichting Thuiskopie. Op basis van het kopieergedrag van consumenten wordt het totale bedrag via de auteursrechtenorganisaties verdeeld onder de rechthebbenden. De stichting Thuiskopie betaald voor audiovisueel werk bijvoorbeeld een deel door aan Norma, die het weer uitkeert aan acteurs of musici wiens werk is gekopieerd. Het zelfde geldt voor het uitlenen van boeken door bibliotheken. Een schrijver van een boek of de schilder wiens werken in een boek staan afgebeeld kunnen het uitlenen niet verbieden, maar zij delen wel mee in het bedrag dat door alle bibliotheken wordt betaald aan de stichting Leenrecht en via bijvoorbeeld Pictoright bij illustratoren, fotografen en vormgevers terecht komt. We gaan hieronder in het hoofdstuk Collectieve Exploitatie van Rechten verder in op dit onderwerp. ONTSTAAN VAN AUTEURSRECHTEN Het auteursrecht ontstaat automatisch door het maken van een werk. Daar is niets anders voor nodig dan het maken zelf. Half afgemaakte werken vallen ook onder het auteursrecht, voorzover zij een uitingsvorm hebben. Auteursrechten eindigen ook vanzelf, te weten 70 jaar na de dood van de maker. In de VS was het tot voor enkele jaren noodzakelijk het copyrightteken met een jaartal en de naam te vermelden op een publicatie als teken dat een maker rechten op het werk claimt. In Nederland zagen we dat ook gebeuren, maar het was alleen bedoeld om in de VS beschermd te zijn. Stond die er niet in, dan ging men er in Amerika vanuit dat het werk publiek domein is, dat vrij mag worden vermenigvuldigd en openbaar gemaakt. Het gaat dan vooral om cd s, boeken en schilderijen in catalogi. Wie in Nederland wil kunnen bewijzen dat hij maker van een werk is, kon dat werk voorheen laten registreren bij de Belastingdienst. Deze dienst bestaat met ingang van 1 jan 2013 niet meer, maar er zijn meerdere alternatieven. 12

15 i-depot Het Benelux Bureau voor Intellectuele Eigendom biedt de mogelijkheid om digitaal te deponeren voor een periode van 5 jaar. Die termijn is steeds te verlengen. De kosten zijn 35 voor de eerste vijf jaar en 25 voor elke vijf jaar daarna. Na het depot ontvang je een.pdf-bestand met een nummer dat een gewaarmerkt bewijsmiddel geeft waarmee je het bewijs kunt leveren dat je op die datum het werk gedeponeerd hebt. ( CC-proof Via de site van CC-proof kun je voor 75 per jaar onbeperkt ideeën en documenten vastleggen. ( Notaris Bij elke notaris kun je stukken laten dateren en voorzien van een datumstempel ( voor gezien ). Digitaal Een watermerk of naamsvermelding in het beeld monteren. Het datumbewijs bewijst niet wie de maker is of dat het een auteursrechtelijk beschermd werk is. Het geeft alleen bewijs van het tijdstip waarop iemand die zegt de maker te zijn, het werk in zijn bezit had. Wanneer eenzelfde werk met een ouder stempel opduikt (of een ander bewijs van een oudere datum), is duidelijk dat de eerste maker misschien geen oorspronkelijk werk in zijn bezit heeft en wellicht plagiaat heeft gepleegd. De maker heeft in dat geval een bewijsprobleem. Het is daarom verstandig zoveel mogelijk op papier te zetten en eventueel goede kennissen deelgenoot te maken van nieuwe werken, zodat zij later als getuige kunnen optreden. Een in de popwereld veel gehanteerde methode door een aangetekende brief aan jezelf te schrijven met in de envelop het werk en die envelop ongeopend te laten, is wat duurder en kan wellicht alleen als ondubbelzinnig bewijs gelden wanneer de envelop op ouderwetsche wijze met lak is verzegeld, want anders kan de andere partij stellen dat een lege enveloppe is verstuurd, waarin later een (kopie van het) werk is gestoken en dichtgeplakt. 13

16 NABURIGE RECHTEN Naast de makers van werken, is er een groep kunstenaars die geen auteursrecht hebben op een werk, maar die naburige rechten hebben. Dat zijn de acteur, de muzikant en de danser. Zij zijn niet de bedenkers van het werk, maar de vertolkers die een werk interpreteren. Deftig gezegd: ze zijn geen scheppende, maar herscheppende kunstenaars. Overigens komt het vaak voor dat een muzikant zijn eigen compositie of tekst ten gehore brengt of een danser zijn eigen choreografie. Dan berusten de auteursrechten èn naburige rechten op het werk bij de kunstenaar. Wie dan ook nog investeert in een productie waaraan hij heeft geschreven en waarin hij speelt, wat voorkomt van eigen beheer-niveau tot de Hollywoodse filmindustrie, is auteur, uitvoerend kunstenaar en producent tegelijk. De Wet op de naburige Rechten (WNR), die de rechten van de vertolker regelt, is in 1993 ingevoerd. Vertolkers heten nu uitvoerende kunstenaars. Dat zijn acteurs, zangers, musici, dansers, iedereen die een werk van letterkunde of kunst opvoert, zingt, voordraagt of uitvoert, en ook de artiest die een variëté- of circusnummer of een poppenspel uitvoert. Door de WNR hebben uitvoerende kunstenaars, op dezelfde wijze als makers, het recht om de exploitatie van hun uitvoering te verbieden. Behalve uitvoerende kunstenaars, hebben ook producenten en omroepen naburige rechten op de door hen gemaakte of gefinancierde opnamen van uitvoeringen. Deze bescherming is van kracht gedurende 50 jaar na de openbaarmaking van de opname. De bescherming van de WNR is tegenwoordig hard nodig door de technische mogelijkheden om een uitvoering op te nemen, uit te zenden, te herhalen en te verspreiden. Sinds oktober 2013 is de duur van het naburig recht verlengd tot 70 jaar na de openbaarmaking van de opname. In vroegere tijden was de wereld overzichtelijk; de maker van een toneelstuk ontving van een toneelgezelschap een vergoeding voor het schrijven van zijn script en een klein bedrag voor iedere keer dat het stuk gespeeld werd. Daarnaast was er een vertolker, de acteur. Deze acteur die het stuk speelde, ontving een loon voor iedere keer dat hij het stuk op de planken opvoerde. En het publiek dat het stuk wilde zien, moest een kaartje bij de schouwburg 14

17 kopen. Uit die opbrengst werden de maker en de acteur betaald. Tegenwoordig zijn er nieuwe media bijgekomen waarmee optredens kunnen worden vastgelegd en verspreid. En bij die mogelijkheden om opnamen te verspreiden, ontstond de situatie dat de toneelschrijver als maker werd beschermd door de auteurswet, maar dat de vertolker, wiens uitvoerende prestatie ook werd vermenigvuldigd, geen rechten had. Door de WNR hebben vertolkers, nu dus uitvoerend kunstenaars geheten, een recht dat sterk lijkt op het auteursrecht. Vandaar ook de naam naburige rechten, omdat er leentjebuur is gespeeld uit de Auteurswet. In de WNR staat echter niet het werk, maar de vastgelegde uitvoering de opname van de vertolking - centraal. De WNR loopt in veel opzichten niet geheel parallel met de Auteurswet. Hoewel er overeenkomsten zijn, blijven het twee afzonderlijke wetten met eigen merites. OVERDRACHT EN LICENTIE Auteursrechten en naburige rechten kunnen op twee manieren worden gegeven aan anderen: door deze over te dragen (te vergelijken met verkoop) of door een licentie te verlenen (te vergelijken met verhuur). Na een overdracht is men zijn rechten voorgoed kwijt. Daarom stelt de wet hoge eisen aan een overdracht. Auteursrechten en naburige rechten kunnen alleen schriftelijk worden overgedragen. Bij een licentie blijft men daarentegen eigenaar van de rechten en zijn deze slechts verhuurd gedurende een zekere periode. Een licentie moet krachtens de WNR schriftelijk worden verleend. De auteurswet stelt die eis alleen bij overdracht. Auteursrechten kunnen dus ook mondeling in licentie worden gegeven. Hieraan is te zien dat de WNR van recente datum is. In 1912 ten tijde van de totstandkoming van de Auteurswet, waren overdracht en licentie twee verschillende dingen. Tegenwoordig is het verschil tussen een overdracht en een licentie indien die exclusief is (d.w.z. met uitsluiting van een ieder, de rechthebbende incluis) en voor de duur van het auteursrecht geldt (dus 70 jaar na de dood van de maker) nagenoeg nihil. Vandaar dat de WNR in alle gevallen een schriftelijke overeenkomst eist. In het momenteel (januari 2015) in de Tweede Kamer voorliggende wetsvoorstel tot wijziging van de Auteurswet staat ook voor een exclusieve licentie de eis van een schriftelijke akte vermeld. 15

18 COLLECTIEVE EXPLOITATIE VAN RECHTEN Van individuele (of primaire) exploitatie van rechten wordt gesproken als twee partijen een overeenkomst sluiten en in staat zijn de rechten uit deze overeenkomst uit te oefenen en aan de verplichtingen te voldoen. Bijvoorbeeld: een uitgever wil een boek op de markt brengen van een schrijver. De schrijver geeft toestemming om zijn werk te verveelvoudigen en spreekt daarvoor een prijs af. De uitgever informeert de schrijver over de verkoop en rekent met hem af. De schrijver mag, als hij dat wil incidenteel de boekhouding van de uitgever controleren. Dit is overzichtelijk. Maar er kunnen ook exploitaties plaatsvinden met werken (CD s, boeken, producten van beeldende kunst), waar de maker geen zicht op heeft. Hoe kom je er bijvoorbeeld achter hoe vaak een boek wordt uitgeleend, een liedje wordt uitgezonden, een cd gekopieerd of een afbeelding op een kalender wordt gedrukt. Dit zijn exploitaties waarvan de controle noodgedwongen moeten worden overgelaten aan instanties die zich daar expliciet mee bezighouden omdat de betrokkenen om praktische redenen geen controle kunnen uitoefenen. We hebben het dan over collectieve rechten, of collectieve exploitatie. Met name in de lichte muziek is collectieve inning van gelden aan de orde van de dag. Platenmaatschappijen, radiostations, discotheken, kortom iedereen die muziek verveelvoudigt of openbaar maakt, moet op grond van de Auteurswet toestemming vragen aan de componist en tekstdichter en op grond van de WNR aan de uitvoerend kunstenaar. Maar het is natuurlijk zeer onhandig om steeds persoonlijk toestemming te moeten vragen aan alle betrokkenen. Vrijwel elk land heeft dan ook rechtenorganisaties die automatisch toestemming verlenen voor het gebruik van composities van de daarbij aangesloten auteurs of gebruik van opnamen van uitvoerend kunstenaars, indien daarvoor de door de rechtenorganisatie vastgestelde vergoeding wordt betaald. In Nederland zijn dat Buma/Stemra voor de auteursrechten en SENA en NORMA voor de naburige rechten. De ontvangen betalingen worden, na aftrek van administratiekosten, aan de aangesloten 16

19 componisten en tekstdichters of uitvoerend kunstenaar volgens een verdeelsleutel uitgekeerd. Billijke vergoeding in plaats van een exclusief recht Het verbodsrecht in de WNR is minder absoluut dan in de Auteurswet. Enkele keren moet dit verbodsrecht om praktische redenen plaatsmaken voor het recht op een billijke vergoeding. In die gevallen kan de uitvoerende kunstenaar zich niet meer beroepen op zijn verbodsrecht. Als bijvoorbeeld een commerciële geluidsdrager op de markt is gebracht kan de uitvoerende kunstenaar niet meer met een beroep op zijn exclusieve (verbods-)recht verbieden dat het plaatje op de radio of in het café wordt gedraaid. De wet heeft bepaald dat er een instantie moet komen die namens uitvoerende kunstenaars en platenproducenten de exploitatie van die openbaarmaking regelt. SENA (Stichting ter Exploitatie van Naburige rechten) is daartoe in het leven geroepen en incasseert geld overal waar cd s worden gespeeld. De wet bepaalde ook dat de opbrengst 50/50 tussen uitvoerenden en producenten moet worden verdeeld. Een andere vorm van het recht op een billijke vergoeding dat in plaats komt van een exclusief recht, is de regeling met betrekking tot een filmwerk. Deze regeling staat in de Auteurswet (art. 45d) en is eveneens van toepassing verklaard op de WNR, dat wil zeggen op uitvoerende kunstenaars die meewerken aan een filmwerk (= bewegende beelden en geluid). Zodra de camera met toestemming van de rechthebbenden draait, worden alle rechten (van maker en uitvoerend kunstenaar, behalve de componist van de filmmuziek) geacht stilzwijgend te zijn overgedragen op de producent. Dat is de geldschieter en vaak ook de coördinator van het project. Dit voorkomt dat de producent een miljoenenstrop kan oplopen omdat een rechthebbende zich achteraf beroept op het verbodsrecht. De wet verplicht de producent daartegenover wel om aan de auteur en/of uitvoerend kunstenaar voor elke vorm van exploitatie die plaatsvindt met het product, een billijke vergoeding te betalen. Helaas is bij de totstandkoming van de wet bepaald dat deze billijke vergoedingen in één bedrag van te voren afgekocht kunnen worden, mits ze maar billijk zijn. Dit heeft in de praktijk geleid tot situaties die als maatschappelijk onrechtvaardig kunnen worden beschouwd omdat 17

20 afgekochte acteurs eindeloos op televisie, internet en andere media worden herhaald zonder dat ze daarvoor nog een extra betaling ontvangen. Om die reden ligt er momenteel (januari 2015) een wetsvoorstel in de Tweede Kamer met de bedoeling om de positie van de maker te verstevigen. Voor filmwerken kent het wetsvoorstel een aantal specifieke aanpassingen, waarvan de belangrijkste zijn: er komt voor hoofdregisseurs, scenarioschrijvers en acteurs met een hoofdrol een aanvullende proportionele vergoeding voor alle uitzendingen en lineaire doorgiftes. van het recht op deze vergoeding kan geen afstand worden gedaan de vergoeding is verschuldigd door de exploitant (en niet de producent) de vergoedingen worden geïncasseerd door een auteursrechtenorganisatie Bij een theatergezelschap, orkest of popgroep kan de situatie ontstaan dat één groepslid zijn toestemming weigert om opnamen te maken. Hierdoor kan een groep collega's gedupeerd worden. Daarom is in de WNR de regeling geïntroduceerd dat, wanneer meer dan 5 personen naburige rechten hebben, één persoon (of instantie) schriftelijk moet worden aangewezen als vertegenwoordiger. Deze vertegenwoordiger kan vervolgens toestemming namens de groep verlenen of weigeren. Tegen inbreuken op een naburig recht kan overigens elk der rechthebbenden individueel optreden. Wanneer het de groepsleden niet lukt om overeenstemming te bereiken over de vertegenwoordiger, blinkt de wet uit in eenvoud: dan kunnen zij geen verbodsrechten uitoefenen. Zij behouden wel het recht op een billijke vergoeding. BUMA/STEMRA, SENA en NORMA Auteursrecht BUMAen SENA houden zich bezig met het regelen van toestemming en inning van de auteursrechtelijke vergoeding voor het openbaar maken van muziek. 18