De effecten op de lange termijn van de Interapy behandeling van paniek via het internet

Transcriptie

1 De effecten op de lange termijn van de Interapy behandeling van paniek via het internet

2 Inhoudsopgave Abstract 2 Inleiding 3 Eerder onderzoek naar de Interapy behandeling van paniek 5 Methode 6 Deelnemers 6 Metingen van de effecten 8 Exploratieve metingen 11 Statistische verwerking 12 Resultaten 14 Deelnemers 14 Effecten 15 Effectgrootte 16 Klinische relevantie 17 RCT-completers en RCT-drop-outs 18 Exploratie 18 Medicijngebruik 18 Psychotherapie 20 Kwaliteit van de werkalliantie 21 Evaluatie 23 Opmerkingen deelnemers 28 Discussie 30 Respons 30 Klachtenafname houdt stand 30 Nabehandelingen 31 RCT-completers en RCT-drop-outs 32 Controlegroep 33 WAV 33 Evaluatie 34 Literatuur 36 Bijlagen 39 1

3 Abstract Interapy biedt intensieve behandelvormen van psychische klachten via het internet. Eén van de geprotocolleerde behandelingen van Interapy is een kortdurende behandeling van paniek. Deze bestaat onder andere uit exposure, uitdagen van automatische gedachten en ontspanningsoefeningen. De behandeling is eerder onderzocht met een gerandomiseerd, gecontroleerd onderzoek. Er werden grote effecten gevonden op de korte termijn (Lange et al., 2007). Het onderhavige artikel behandelt het onderzoek naar de effecten op de lange termijn, drie jaar na aanvang van de behandeling. Aan deze langetermijn follow-up namen 46 personen deel door vragenlijsten in te vullen. Dit was 79 procent van de 58 benaderde deelnemers. De vermindering van de klachten had stand gehouden en had zich bij de vermijdingsklachten zelfs nog verder doorgezet. De blijvende verbetering is niet veroorzaakt door nabehandelingen. 2

4 Inleiding Het internet speelt in de geestelijke gezondheidszorg een steeds grotere rol. Mensen kunnen online ontdekken of ze voldoen aan de criteria van een psychische stoornis, contact leggen met lotgenoten en zelfs chatten met hulpverleners. Nederland lijkt koploper op het gebied van de zogenoemde e-therapie. Een recent voorbeeld is het programma Mentaal Vitaal dat het Trimbos-instituut in samenwerking met de GGZ en universiteiten opzet voor de preventie en behandeling van depressie (Riper et al., 2007). Voordelen van deze vorm van hulpverlening zijn het grote bereik, de anonimiteit en de lagere kosten. Behandelingen via internet zijn uitermate geschikt voor mensen die minder mobiel zijn of weinig tijd hebben om te reizen. De anonimiteit kan de drempel om hulp te zoeken verlagen. Gebruik van protocollen kan de kosten drukken: het reduceert personeelskosten en kan het aantal deelnemers laten toenemen, wat zorgt voor kortere wachtlijsten. Een nadeel kan zijn dat cliënten het contact met de hulpverlener onpersoonlijk vinden zonder face-to-face contact. Voor het behandelen van paniekstoornis via het internet is een aantal behandelingen effectief gebleken. Carlbring et al. (2001) ontwikkelden een programma met beperkt therapeutcontact per . De nadruk lag op zelfhulp. Hoofdbestanddelen van deze behandeling waren onder andere psycho-educatie en cognitieve herstructurering. Op bijna alle effectmaten lieten de cliënten significante verbeteringen zien. In later onderzoek van Carlbring et al. (2005) werd geconcludeerd dat de eerder beschreven behandeling even effectief is als tien individuele sessies cognitieve gedragstherapie. De within effectgrootte (Cohen s d) was hoog voor de internetgroep met.78 en ook voor de face-to-face therapiegroep (.99). Klein en Richards (2001) onderzochten een internetbehandeling van paniekstoornis van één week. Dit was een zelfhulpprogramma waarbij vooral informatie werd verschaft. De behandelgroep liet op de korte termijn een grotere vermindering van onder andere paniekaanvallen en vermijding zien dan de controlegroep, die alleen paniekklachten registreerde. In een onderzoek van Klein, Richards en Austin (2006) werden deelnemers aan een cognitieve gedragstherapie voor paniekstoornis op internet (met enig contact met een therapeut) vergeleken met deelnemers die geen begeleiding kregen, maar alleen een handleiding met 3

5 cognitieve gedragstherapie (in boekvorm), of informatie via internet. De internetbehandeling met begeleiding door de therapeut bleek het meest effectief. Deze effecten waren bij de follow-up na drie maanden nog aanwezig. Interapy heeft veel ervaring met behandelingen geheel via internet en volgens een protocol. Er is veel begeleiding van de hulpverlener; de behandeling is te vergelijken met een face-to-face behandeling. Interapy heeft ook een behandeling van paniekklachten ontwikkeld. Deze is onderzocht met een gerandomiseerd, gecontroleerd onderzoek en succesvol gebleken (Lange et al., 2007). De behandelde groep ging significant meer vooruit dan de controlegroep. Er waren vooral flinke between effectgrootten bij de dagelijkse registratie van paniekaanvallen (tussen d =.8 en d = 1.4). Ook na zes weken bleek de behandeling nog effectief. In de onderhavige studie is onderzocht of deze kortetermijneffecten nog in stand zijn, drie jaar na aanvang van de behandeling. In het eerdere onderzoek van de Interapy behandeling van paniek waren er drie meetmomenten: de voormeting direct voorafgaand aan de behandeling, de nameting direct volgend op de behandeling en de follow-up na zes weken. In het huidige onderzoek wordt een meetpunt toegevoegd: de langetermijn follow-up. Door het klachtenniveau bij voor- en nameting te vergelijken met dat bij de langetermijn follow-up is onderzocht in hoeverre er terugval dan wel verdere vooruitgang is. Logischerwijs is te verwachten dat de personen die de behandeling toentertijd hebben afgemaakt (RCT-completers), meer hebben geprofiteerd van de behandeling, dus blijvend meer vooruit zijn gegaan dan degenen die de behandeling niet hebben afgemaakt (RCT-drop-outs). Dit wordt onderzocht. Uit langetermijn follow-up onderzoeken naar de Interapy behandeling van posttraumatische stress (Lange, Van de Ven, Schrieken, & Emmelkamp, 2004), depressie (Krips & Van Hinsberg, 2006) en burn-out (Verstraten, Lange, & Lith, 2006) bleek dat personen die na Interapy een andere behandeling hebben gevolgd of medicijnen hebben gebruikt, gemiddeld meer klachten hadden bij de langetermijn follow-up. In de onderhavige studie wordt daarom exploratief onderzocht of er een verschil is in klachtenafname tussen de voormeting en de langetermijn follow-up, tussen de personen met en zonder een aanvullende behandeling. We zijn geïnteresseerd of een hogere beoordeling van de samenwerkingsrelatie samenhangt met een grotere klachtenafname. Daarom wordt exploratief onderzocht of de vroege beoordeling van de werkalliantie een predictor is voor het klachtenniveau bij de nameting en op de lange termijn. Ook wordt 4

6 onderzocht of de samenwerkingsrelatie bij de nameting een predictor is voor het klachtenniveau op de lange termijn. Hiervoor wordt eerst onderzocht of deze meting wel betrouwbaar is, door de nameting en de langetermijn follow-up van de werkalliantie te correleren. Met behulp van correlaties wordt onderzocht of er samenhang is tussen de beoordeling van de samenwerking door behandelaar en cliënt. Ten slotte wordt onderzocht of de cliënten bij deze langetermijn follow-up nog even tevreden zijn over de behandeling als tijdens de postmeting en of de tevredenheid van de cliënten over de behandeling bij de nameting en de langetermijn follow-up samenhangt met het klachtenniveau bij de langetermijn follow-up en met de beoordeling van de samenwerkingsrelatie. Het eerdere onderzoek naar de Interapy behandeling van paniek: de RCT Deelnemers aan het gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek (Lange et al., 2007) werden eerst gescreend om te zien of ze aan de inclusie- dan wel exclusiecriteria voldeden. Als screening werden onder andere de suïciderisico-vragenlijst, de Whiteley Index (om hypochondrie uit te sluiten) en de Angst Screeningslijst (om obsessief-compulsieve stoornis, sociale en specifieke fobie uit te sluiten) afgenomen. Er werden 58 personen toegewezen aan een vaste behandelaar. De 27 personen in de behandelconditie werden direct behandeld en de 31 in de wachtlijstconditie startten de behandeling na elf weken. De behandelaar en de cliënt hadden alleen contact via de gestructureerde website; er was geen face-to-face contact. Alleen in noodgevallen was er telefonisch of contact. De deelnemers doorliepen het behandelprotocol van zeven modules, waaronder bewustwording door schrijven, ontspannen, uitdagen van automatische gedachten en exposure. De groep deelnemers bestond voor 72 procent uit vrouwen. Ze hadden al gemiddeld negen jaar last van paniekaanvallen. Ongeveer de helft van de deelnemers scoorde op de meting van paniekstoornis met de Panic Disorder Symptom Scale Self Report (PDSS-SR) boven de klinische cut-off score. Van de 58 deelnemers maakten 44 personen de behandeling af. Zij worden in het onderhavige artikel RCTcompleters genoemd. Veertien personen vulden wel de voormeting in maar begonnen niet aan de behandeling of vielen halverwege uit. Zij worden met RCT-drop-outs aangeduid. De analyses in het RCT-onderzoek zijn uitgevoerd over alle 58 deelnemers. Bij gebrek aan nametingscores van de RCT-drop-outs, werden hun voormetingscores bij de analyse ook gebruikt als nameting. 5

7 Methode Deelnemers De 58 personen die deelnamen aan het eerdere onderzoek zijn weer benaderd, zowel de RCT-completers die de behandeling afmaakten, als de RCT-drop-outs die voortijdig stopten met de behandeling. In de mail/brief is aan iedereen gevraagd om vragenlijsten in te vullen op een voor dit doel gebouwd deel van de Interapy website. Bij het schrijven van de brief is veel aandacht besteed aan het zo goed mogelijk motiveren tot deelname. Er is geen controlegroep, waardoor in dit onderzoek geen causale relaties kunnen worden gelegd. Hierop komen we terug in de discussie. De benaderde personen kregen in hun mail of brief een unieke inlogcode en wachtwoord om in een beveiligde omgeving de vragenlijsten digitaal in te vullen. Er werd op de volgende manier contact opgenomen: 1. Er werd een gestuurd. 2. Personen van wie het mailadres niet meer klopte kregen de mail in briefvorm. 3. Personen die na een week niet op de mail hadden gereageerd, kregen een herinneringsmail. 4. Personen die niet reageerden op de herinneringsmail kregen na een week een brief. 5. Personen die vier à vijf weken na het versturen van de eerste nog niet hadden gereageerd werden opgebeld met het verzoek alsnog binnen twee weken mee te doen. 6. Personen die telefonisch hadden beloofd de vragenlijsten in te vullen maar dit na twee weken niet hadden gedaan, kregen nog een herinneringsmail. 7. Wie dan nog niet reageerde werd gebeld met de vraag om telefonisch een aantal vragen te beantwoorden over het aantal paniekaanvallen, medicijngebruik of psychotherapie na de Interapy behandeling en tevredenheid over de behandeling. In onderstaande flowchart is uitgewerkt hoeveel mensen in welk stadium reageerden op het verzoek om mee te doen. 6

8 Flowchart: overzicht van deelname 58 personen krijgen 11 personen vullen de vragenlijsten in 37 personen van wie het mailadres wel werkt maar die niet reageren krijgen een herinneringsmail 10 personen van wie mailadres niet meer werkt krijgen brief 3 personen vullen in 11 personen vullen in, 1 half 26 personen die niet reageren op de herinneringsmail krijgen een brief 8 personen vullen nu de vragenlijsten in 9 personen vullen nu de vragenlijsten in 25 personen (7 van wie het mailadres niet werkte en 18 die niet reageerden op de herinneringsmail) reageren niet op de extra brief en worden gebeld 7 personen die hun telefonische belofte niet nakomen, krijgen een herinneringsmail 3 personen willen niet meedoen, 1 van hen beantwoordt telefonisch een aantal vragen 7 beloven deelname maar doen het niet 6 personen zijn telefonisch onbereikbaar, onder wie de persoon die eerder de lijst half invulde 4 personen vullen alsnog in 3 personen die niet op deze mail reageren worden gebeld 1 persoon beantwoordt een aantal vragen 2 personen zijn nu onbereikbaar 53 personen worden bereikt 46 vullen de vragenlijsten geheel in 7 zijn bereikbaar maar doen niet mee (van wie 1 half) 7

9 In totaal konden dus 53 van de 58 benaderde personen worden bereikt, van wie er 46 de lijsten geheel invulden. Zeven personen werden wel bereikt, maar vulden de lijst (niet geheel) in: Twee personen wilden niet meewerken omdat ze de periode van de paniekklachten achter zich wilden laten en er niet meer aan herinnerd wilden worden. Eén persoon vulde de lijst half in en stopte omdat hij het invullen te lang vond duren. Hij was wel bereid een aantal vragen telefonisch te beantwoorden. Eén persoon vulde de lijsten gedeeltelijk in, maar kon telefonisch niet worden bereikt. Eén persoon kon telefonisch worden bereikt en beantwoorde ook een aantal vragen per telefoon. Twee personen beloofden deelname, maar konden later niet meer telefonisch worden bereikt. De telefonische gegevens zijn voor zover mogelijk meegenomen in de analyses. Metingen van de effecten Er werd gevraagd onderstaande vragenlijsten in te vullen. PDSS-SR-II De Panic Disorder Symptom Scale Self Report (PDSS-SR) wordt gebruikt voor het vaststellen van de ernst van een paniekstoornis. De PDSS-SR wordt in dit onderzoek beschouwd als hoofdmaat, net als in het RCT-onderzoek (Lange et al., 2007). De zelfrapportagevragenlijst van zeven items meet de belangrijkste kenmerken van een paniekstoornis zoals angst gedurende en frequentie van paniekaanvallen. Voor de Nederlandse versie van de PDSS-SR ligt de cut-off score op 8 en is de interne consistentie α =.96 (Van der Meer & Burgerhout, 2004). Uit een usability onderzoek van de Interapy behandeling van paniek bleek dat de Nederlandse bewerking van de lijst tot ergernis en verwarring leidde bij de Responders (Van Tienhoven, 2005). Daarom is er in het genoemde RCT-onderzoek gewerkt met de herziene PDSS-SR II, die bondiger is geformuleerd (Lange et al., 2007). Deze versie wordt ook in het huidige onderzoek gebruikt (zie bijlage 1). 8

10 Vragenlijst Recente paniekklachten De vragenlijst Recente paniekklachten is ontwikkeld voor dit onderzoek als variant op het elektronische dagboek dat deelnemers tijdens de voor- en nameting van het RCT-onderzoek bijhielden. In het dagboek legden cliënten een week lang dagelijks hun paniekaanvallen en de intensiteit daarvan vast. In de RCT-studie werd deze maat als meest rechtstreekse en daarom belangrijkste uitkomstmaat gezien. Om de deelnemers aan het huidige onderzoek niet te zwaar te belasten is niet gevraagd om dagelijks de paniekaanvallen bij te houden, maar om terug te kijken naar het aantal paniekaanvallen dat men de afgelopen week heeft gehad. Om in te kunnen schatten of het gaat om een paniekaanval volgens de DSM-criteria, wordt ook gevraagd de symptomen aan te geven. Met deze gegevens kan het aantal full-blown paniekaanvallen worden geteld. De vragenlijst Recente paniekklachten wordt beschouwd als een hoofdmaat en bestaat uit vijf vragen (zie bijlage 2). Deze vragenlijst levert een retrospectieve schatting op en kan dus niet één op één worden vergeleken met de data van het elektronische dagboek. Bovendien bleek uit een onderzoek van De Beurs et al. (1992) dat patiënten het aantal paniekaanvallen dat ze de afgelopen week hebben gehad veel hoger inschatten dan de continue registratie aangeeft, soms zelfs 100 procent. Omdat er voor de vragenlijst Recente paniekklachten geen cut-off is, wordt onderzocht hoeveel mensen een score van nul paniekaanvallen hebben en bij hoeveel mensen de klachten vijftig procent afnamen. Dit percentage werd ook aangehouden in de RCT-studie (Lange et al., 2007). MI-A De Mobily Inventory (Chambless, Caputo, Jasin, Gracely, & Williams, 1985) meet vermijding van situaties en activiteiten wanneer men alleen of samen is met een vertrouwde persoon. De MI wordt net als in het RCT-onderzoek beschouwd als hoofd-effectmaat. Er zijn twee subschalen van agorafobische vermijding: de MI-A (alleen) en de MI-S (samen). Er wordt onder andere gevraagd naar open ruimten en reizen met bepaalde vervoersmiddelen. Om de Responders niet te veel te belasten is in dit onderzoek alleen gebruik gemaakt van de MI-A. De vermijding wanneer men met een vertrouwde metgezel is, leek voor dit onderzoek minder van belang en bovendien een minder streng criterium. Het deel over het aantal en ernst van de paniekaanvallen van de afgelopen tijd is weggelaten, omdat deze informatie terugkomt in de 9

11 vragenlijst Recente paniekaanvallen. Het deel over de actieradius waarbinnen men durft te reizen is weggelaten omdat het belang hiervan voor het huidige onderzoek niet opwoog tegen de belasting door het aantal vragen. De interne consistentie van de alleen -subschaal is goed met een alfa van.94. De test-hertestbetrouwbaarheid is respectievelijk r =.76 en de cut-off score 2.18 (Lange et al., 2007). DASS De Depressie Angst Stress Schaal is de Nederlandse vertaling en bewerking van de Engelstalige Depression Anxiety Stress Scale (Lovibond & Lovibond, 1993). De lijst bestaat uit drie subschalen voor depressie, angst en stress. De DASS bestaat uit 42 vragen (14 per subschaal). Responders moeten aangeven in hoeverre de uitspraken de afgelopen week van toepassing waren, bijvoorbeeld Ik voelde me somber en zwaarmoedig. De DASS-schalen depressie en stress worden in het onderhavige onderzoek gebruikt als maat van algeheel psychisch functioneren, de angst-subschaal wordt gebruikt als hoofdeffectmaat. De interne consistentie voor de subschalen is α =.95 voor de depressieschaal,.90 voor de angstschaal en.93 voor de stress-schaal voor een niet-klinische populatie en respectievelijk α =.97,.94 en.95 voor een klinische populatie. De testhertestbetrouwbaarheid is goed met respectievelijk.73,.89 en.79 (De Beurs et al., 2001). Evaluatie vragenlijst De evaluatie vragenlijst is speciaal ontwikkeld voor dit langetermijn follow-up onderzoek (zie bijlage 3). Hiermee is onderzocht hoe men drie jaar later de behandeling van paniek beoordeelt op het gebied van begeleiding en ervaren (subjectief) effect. De lijst bestaat uit acht vragen. Deze vragen hoeven alleen te worden beantwoord wanneer de vraag Heb je de Interapy behandeling toentertijd afgemaakt? met ja is beantwoord, omdat deze vragen voor RCT-drop-outs niet of moeilijk te beantwoorden zouden zijn. 10

12 Exploratieve metingen Andere behandelingen In de vragenlijst Andere behandelingen (bijlage 4) geeft de cliënt informatie over medicijngebruik en andere behandelingen die men eventueel na de Interapy behandeling heeft gevolgd. De lijst bestaat uit tien vragen, onder andere of men een andere behandeling voor de paniekklachten heeft gevolgd en of men ooit medicijnen wegens paniekklachten voorgeschreven heeft gekregen door een arts, psycholoog of psychiater. De deelnemers hebben daarnaast nog de mogelijkheid om in een open antwoordscherm te vertellen wat ze van de Interapy behandeling vonden. Werkalliantie Vragenlijst De Werkalliantie Vragenlijst (WAV) (Vervaeke & Vertommen, 1996) meet de samenwerkingsrelatie tussen de cliënt en de therapeut. De lijst bestaat uit drie categorieën: de bandschaal (de emotionele band met de behandelaar), de doelschaal (overeenkomst over de doelen) en de taakschaal (overeenkomst over de taken). Het instrument is beschikbaar als hulpverlenerversie en als cliëntversie. De betrouwbaarheid van de vragenlijst is goed met een alfa van.93 voor de cliëntversie en.87 voor de hulpverlenerversie (Horvath & Greenberg, 1989). De elf behandelaren die betrokken waren bij het RCT-onderzoek zijn in dit onderzoek weer benaderd om de hulpverlenerversies van de WAV in te vullen. Negen van hen gaven hier gehoor aan; zij vulden voor 29 cliënten de lijsten in. De eerste meting van de WAV in het RCT-onderzoek was na module 1 (schrijven). Op dat moment was er tweemaal contact geweest met de behandelaar. De WAV is ook afgenomen in de nameting. In de huidige studie is de WAV afgenomen met de vragen in de verleden tijd. Uit onderzoek van Horvath en Symonds (1991) en Cook en Doyle (2002) bleek dat er een gemiddelde relatie bestaat tussen een goede werkrelatie en positieve therapie-uitkomst. Daarbij was de beoordeling door de cliënt een betere voorspeller dan die door de therapeut. Een werkalliantie kan volgens Cook en Doyle even goed via internettherapie, als via face-to-face therapie tot stand komen. Zij melden dat de vroege werkrelatie een betere voorspeller is voor de therapie-uitkomst dan de gemiddelde scores van de werkalliantie gedurende de gehele behandeling, of de score gemeten op de helft van de behandeling. Naar schatting kostte het de deelnemers ongeveer vijftien tot twintig minuten per persoon om deze vragenlijsten in te vullen. Na hun deelname konden ze als dank 11

13 twee artikelen op de site lezen. De ene was het wetenschappelijke artikel over de Interapy behandeling van paniek van Lange et al. (2007) zoals verschenen in het tijdschrift Dth, de ander een interview van het tijdschrift Viva met een vrouw met paniekklachten die de Interapy behandeling heeft gevolgd. Statistische verwerking De verschillen tussen de klachten bij de voormeting en de langetermijn follow-up zijn getoetst met t-toetsen voor gepaarde waarnemingen. Deze berekeningen zijn uitgevoerd voor de RCT-completers. Er is eenzijdig getoetst. Overal is een significantieniveau van α =.05 aangehouden. Ook is gekeken naar de verandering tussen de nameting en de langetermijn follow-up. Het verschil in klachtenafname tussen de RCT-completers en de RCT-drop-outs is berekend met t-toetsen voor onafhankelijke waarnemingen. Hier is tweezijdig getoetst. De effectgrootten (Cohen s d) zijn berekend. Hiermee wordt het gestandaardiseerde verschil tussen voormeting en de langetermijn follow-up bedoeld. Dit wordt berekend door het gemiddelde van de voormeting minus de langetermijn follow-up te delen door de standaarddeviatie van de voormeting. Een effectgrootte is klein wanneer d =.2, gemiddeld bij d =.5 en groot vanaf d =.8 (Cohen, 1988). Per persoon is nagegaan of er vooruitgang is geboekt tussen de voormeting en de langetermijn follow-up, en of deze afname van het klachtenniveau niet aan toeval is toe te schrijven. De betrouwbare verandering (reliable change RC) is bepaald met de formule van Jacobson en Truax (1991): RC = (x followup x pre)/ S diff. Wanneer de vooruitgang betrouwbaar is, kan de klinische vooruitgang worden beoordeeld. Er is klinische vooruitgang wanneer een deelnemer met een klinische score bij de voormeting in de langetermijn follow-up onder de cut-off scoort. Exploratief is voor alle RCT-completers onderzocht of er verschil was in klachtenafname tussen de groep die een nabehandeling had gevolgd (door een arts voorgeschreven medicijnen of psychotherapie) en de groep die niet was nabehandeld. Dit is onderzocht met t-toetsen voor onafhankelijke waarnemingen. Er werd tweezijdig getoetst. Er is exploratief onderzocht of de beoordeling van de werkalliantie is gerelateerd aan therapie-uitkomst. Dit is gedaan met behulp van partiële correlaties tussen de WAV-score en het klachtenniveau bij de nameting en langetermijn follow- 12

14 up. Hierbij is gecorrigeerd voor het beginniveau van de klachten. Aan de hand van correlaties is onderzocht of de score op de WAV nameting samenhangt met de WAV langetermijn follow-up. Daarnaast is aan de hand van correlaties onderzocht in hoeverre de beoordeling van de samenwerkingsrelatie door de cliënt overeenkomt met die door de behandelaar, beide bij de nameting en langetermijn follow-up. Er is gekeken naar de tevredenheid over de behandeling drie jaar na aanvang en er is geanalyseerd of er samenhang is tussen tevredenheid over de behandeling en het klachtenniveau. Hiervoor zijn de partiële correlaties tussen scores op evaluatievragen en de effectmaten bij de nameting en de langetermijn follow-up berekend. Er is gecorrigeerd voor het beginniveau van de klachten. Er is onderzocht in hoeverre de tevredenheid van cliënten bij de nameting samenhangt met de tevredenheid bij de langetermijn follow-up, door het berekenen van correlaties tussen scores op evaluatievragen. Uiteindelijk is onderzocht in hoeverre de tevredenheid bij de nameting en langetermijn follow-up samenhangt met de beoordeling van de werkalliantie bij de nameting en langetermijn follow-up door het berekenen van correlaties. 13

15 Resultaten Deelnemers In totaal zijn 53 van de 58 benaderde personen bereikt. Van hen vulden er 46 de lijsten geheel in. Dit waren 13 mannen (28 procent) en 33 vrouwen (72 procent). In totaal is dit 79 procent van het oorspronkelijke aantal deelnemers en 87 procent van de bereikte personen. Van de 46 deelnemers aan het huidige onderzoek waren 36 personen toentertijd RCT-completers en 10 RCT-drop-outs. Daarnaast vulden nog twee RCT-drop-outs de lijsten half in. Er is gecontroleerd of er verschillen bestaan tussen de mensen die wel meededen aan het huidige onderzoek (Responders) en degenen die niet hebben meegedaan (Non-Responders). Deze groepen zijn vergeleken aan de hand van het al dan niet hebben afgemaakt van de behandeling (RCT-completer of RCT-drop-out), sekse, ernst van de klachten bij de nameting en tevredenheid over de behandeling bij de nameting. Voor de ernst van de klachten werden de scores op de PDSS-SR nameting vergeleken. Tevredenheid is vastgesteld met een gemiddeld tevredenheidscijfer van de nameting. Dit werd als volgt samengesteld: de score op de evaluatievraag over tevredenheid dat het contact uitsluitend via internet verliep de score op de evaluatievraag over tevredenheid over de begeleiding van de therapeut het gemiddelde van de cijfer die men aan de zeven modules van de behandeling gaf In Tabel 1 is per variabele de verdeling van de groepen Responders en Non- Responders weergegeven in percentages en in Tabel 2 in gemiddelde scores. Tabel 1 Verdeling van respons door de benaderde deelnemers in percentages. Benaderde deelnemers (n=58) Responders % Non-Responders % RCT-completers RCT-drop-outs 86 * 14 Man Vrouw * Hier zijn ook de personen meegerekend die de lijsten half hadden ingevuld 14

16 Tabel 2 Gemiddelde scores van klachten en tevredenheid van Responders en Non-Responders. Benaderde deelnemers Responders (n=36) M Non-Responders (n=8) M PDSS-SR nameting Tevredenheid Zoals te zien is in Tabel 1 deden relatief ongeveer evenveel RCT-completers als RCTdrop-outs mee aan het de langetermijn follow-up, en evenveel mannen als vrouwen. In Tabel 2 is te zien dat Responders en Non-Responders gemiddeld ongeveer even tevreden waren over de behandeling. Het verschil in klachtenniveau tussen de Responders en Non-Responders lijkt wat verder uit elkaar te liggen, maar dit verschil bleek bij nadere analyse niet significant. Het hebben afgemaakt van de behandeling, sekse, klachtenniveau bij nameting en tevredenheid hebben dus geen significante invloed gehad op het al dan niet meedoen aan het langetermijn follow-up onderzoek. Effecten In Tabel 3 staan de gemiddelde scores op de hoofdeffectmaten van de RCTcompleters die de voor-, nameting en de lange termijn follow-up hebben ingevuld. (Voor de tabel met daarin per meetmoment alle RCT-completers: zie tabel 3a bijlage 7.) Tabel 3 Gemiddelde scores en effectgroottes van RCT-completers op de hoofdeffectmaten (n = 36). Voormeting Nameting Langetermijn follow-up Effectmaat M (SD) M (SD) d M (SD) d t of z p* PDSS-SR 8.1 (5.1) 4.1 (3.1) (4.7) <.0005 aantal 1.7 (2.1) 0.5 (1.5) (1.5) paniekaanvallen** intensiteit van paniekaanvallen 4.0 (2.2) 2.0 (1.8) (2.7) MI-A 2.5 (1.1) 2.0 (0.9) (0.8) <.0005 DASS angst 12.4 (8.6) 4.8 (4.5) (5.8) <.0005 * De t-, z- en p-waarden hebben betrekking op de toetsing van voormeting en langetermijn follow-up ** Voor het aantal paniekaanvallen in de vragenlijst Recente paniekaanvallen werd de Wilcoxon-toets gebruikt, de non-parametrische variant van de gepaarde t-toets. 15

17 Uit de resultaten blijkt dat de afname van de klachten die te zien was bij de nameting, zich heeft doorgezet op de lange termijn. Analyse van de data bevestigt dat de klachtenafname tussen de voormeting en de langetermijn follow-up significant is op de lange termijn op alle hoofd-effectmaten. Met uitzondering van het aantal paniekaanvallen en de DASS angst liggen de gemiddelde klachtenscores van de langetermijn follow-up onder die van de nameting. Er is dus geen terugval. Op de MI- A is er zelfs een verdere verbetering tussen de nameting en de langetermijn follow-up (t(35)= 2.3, p =.03) (tweezijdig getoetst). De scores op de effectmaten van algemeen psychisch functioneren zijn weergegeven in Tabel 4. Tabel 4 Gemiddelde scores en effectgroottes van de RCT-completers op kenmerken van algemeen psychisch functioneren (n = 35). Voormeting Nameting Langetermijn follow-up Effectmaat M (SD) M (SD) d M (SD) d t p* DASS depressie 9.7 (8.5) 3.2 (4.0) (6.9) DASS stress 13.9 (8.9) 6.8 (5.1) (5.5) <.0005 * De t-, z- en p-waarden hebben betrekking op de toetsing van voormeting en langetermijn follow-up. Ook uit deze resultaten blijkt dat de klachtenafname stand heeft gehouden. De gemiddelde klachten bij de langetermijn follow-up liggen flink onder die van de voormeting. Analyse van de data laat zien dat deze klachtenafname tussen de voormeting en de langetermijn follow-up op de maten van algemeen psychisch functioneren significant is. Bij de DASS depressie lijkt het gemiddelde klachtenniveau bij de langetermijn follow-up iets hoger te liggen dan bij de nameting, maar nadere analyse wijst uit dat dit verschil niet significant is. Ook hier is er dus geen terugval. Effectgrootte De effectgrootten (Cohen s d) in Tabel 3 en 4 wijzen uit dat de effecten bij de langetermijn follow-up gemiddeld tot groot zijn, variërend tussen 0.5 (aantal paniekaanvallen) en 1.1 (intensiteit van de paniekaanvallen). De tabel laat zien dat, vergeleken met de nameting, de effectgrootten alleen bij de DASS depressie zijn 16

18 gedaald van groot (0.8) naar gemiddeld (0.6). De effectgrootten op de andere maten zijn grotendeels hetzelfde gebleven of zelfs iets toegenomen. Klinische relevantie Voor de RCT-completers werd onderzocht of hun klachtenafname op de lange termijn klinisch relevant en betrouwbaar is. Hiervoor werd berekend hoeveel personen van boven naar onder de cut-off scores gingen en of de klachtenafname per individu groter was dan aan het toeval is toe te schrijven (reliable change). Omdat voor de vragenlijst Recente paniekklachten geen psychometrische eigenschappen bekend zijn, kon hier geen betrouwbare verandering worden berekend, maar alleen de klinische vooruitgang bepaald. In Tabel 5 staan de percentages personen die zowel betrouwbare als klinisch relevante vooruitgang hebben geboekt sinds de voormeting. Tabel 5 RCT-completers in de klinische range die klinisch en betrouwbaar zijn verbeterd. Effectmaat Klinische range Klinisch en betrouwbaar verbeterd n n % PDSS-SR aantal paniekaanvallen 20 16* 80* MI-A DASS angst * Bij het aantal paniekaanvallen gaat het alleen om klinische verbetering De tabel laat zien dat op de PDSS-SR maar liefst 74 procent van de klinische groep als genezen kan worden beschouwd. Bij de vragenlijst Recente paniekklachten rapporteerden van de 20 RCT-completers die bij de voormeting minstens één fullblown paniekaanval per week hadden, nu 14 personen nul paniekaanvallen. Twee personen meldden minimaal 50 procent minder paniekaanvallen. Op de MI-A ging 53 procent van de klinische groep klinisch en betrouwbaar vooruit. Op de DASS angst kan 64 procent als blijvend genezen worden beschouwd. 17

19 RCT-completers en RCT-drop-outs Om te controleren of de scores van de RCT-completers bij aanvang van de behandeling niet al afweken van de scores van de RCT-drop-outs, werden gepaarde t- toetsen uitgevoerd. Daaruit bleken bij de voormeting geen significante verschillen te bestaan tussen de groepen. Om te controleren of de RCT-completers relatief meer vooruit zijn gegaan dan de RCT-drop-outs, zijn de verschilscores tussen de voormeting en de langetermijn follow-up met elkaar vergeleken. De verschilscore is de score van de voormeting minus de score van de langetermijn follow-up. Een hoger getal duidt dus op een grotere klachtenafname. De scores worden weergegeven in Tabel 6. Tabel 6 Gemiddelde verschilscores van RCT-drop-outs (n=10) en RCT-completers (n=36). RCT-drop-outs RCT-completers Effectmaat M (SD) M (SD) t of u p PDSS-SR 2.3 (6.2) 4.4 (5.5) aantal 0.9 (1.0) 1.1 (2.0) paniekaanvallen* intensiteit van 3.2 (2.7) 2.4 (3.5) paniekaanvallen MI-A 0.3 (0.5) 0.7 (0.6) DASS angst 5.9 (10.5) 7.5 (8.7) DASS depressie 4.0 (8.8) 4.9 (8.3) DASS stress 6.8 (10.3) 7.2 (7.8) * Voor het aantal paniekaanvallen in de vragenlijst Recente paniekaanvallen werd de Mann Whitney U-toets gebruikt, de non-parametrische variant van de onafhankelijke t-toets aangezien de data niet normaal zijn verdeeld. In de tabel is te zien dat de gemiddelde klachtenafname van de RCT-completers op bijna alle maten groter is dan bij de RCT-drop-outs. Uit analyse van de verschilscores blijkt echter dat dit verschil tussen de groepen alleen bij de MI-A significant is: de RCT-completers zijn meer vooruit gegaan. Exploratie Medicijngebruik Van de groep RCT-completers zijn vijf personen na het afronden van de Interapy behandeling begonnen met het gebruik van psychofarmaca voor paniekklachten. De anderen gebruikten geen medicijnen, of waren al voor de Interapy behandeling 18

20 begonnen met het gebruik van psychofarmaca. Er is onderzocht of er verschil is in klachtenafname tussen voormeting en langetermijn follow-up tussen de personen die na de behandeling medicijnen gingen gebruiken en de andere RCT-completers. In Tabel 7 zijn de verschilscores weergegeven tussen de twee meetmomenten bij de medicijngebruikers en de anderen. Tabel 7 Gemiddelde verschilscores van degenen die na Interapy zijn begonnen met medicijnen (n=5) en de niet-gebruikers (n=31). Verschilscore Medicijnen Anderen M (SD) M (SD) t of u p PDSS-SR 0.8 (7.9) 5.0 (5.0) aantal 1.6 (2.3) 1.0 (2.0) paniekaanvallen* intensiteit van 0.4 (2.4) 2.8 (3.6) paniekaanvallen MI-A 0.7 (0.6) 0.7 (0.6).2.87 DASS angst 1.8 (13.6) 8.5 (7.6) DASS depressie -0.8 (10.8) 5.8 (7.6) DASS stress 7.8 (11.2) 7.1 (7.4).2.86 * In deze tabel is bij de anderen ook de persoon opgenomen die telefonisch een vraag beantwoordde over het aantal paniekaanvallen. Wanneer deze niet wordt meegerekend zijn de cijfers als volgt: M =.9; SD = 2.0; u = 64.5; p =.63. Voor de vragenlijst Recente paniekklachten is getoetst met de Mann Whitney U-test. De personen die na de behandeling medicijnen gaan gebruiken, hebben op de PDSS- SR, intensiteit van de paniekaanvallen, DASS angst en DASS depressie gemiddeld een kleinere klachtenafname dan de mensen die geen medicatie hebben gebruikt. De verschilscores van het aantal paniekaanvallen en de DASS stress zijn bij de medicijngebruikers juist weer wat hoger. Analyse wijst uit dat deze verschillen niet significant zijn. Personen die na de Interapy behandeling medicijnen hebben gebruikt die door een arts zijn voorgeschreven zijn dus niet significant meer of minder zijn vooruitgegaan dan de mensen die geen medicatie hebben gebruikt. Deze resultaten duiden erop dat de verbeteringen tussen de voormeting en de langetermijn follow-up niet zijn veroorzaakt door medicijngebruik na de behandeling. Bij de groep anderen is ook een persoon meegenomen die tíjdens de behandeling is begonnen met medicijngebruik. Wanneer deze zou worden meegerekend bij de medicijngebruikers wordt hun gemiddelde verschilscore iets hoger, maar de verschillen tussen de groepen blijven niet significant. Wanneer de 19

21 persoon niet zou worden meegerekend die alleen telefonisch een vraag beantwoordde over het aantal paniekaanvallen, verandert er weinig aan de resultaten. Psychotherapie Zes personen hebben na de Interapy behandeling van paniek een psychotherapeutische behandeling gevolgd. Net als voor het medicijngebruik is ook hier onderzocht of er verschil is in klachtenafname tussen voormeting en langetermijn follow-up tussen de nabehandelde en de niet nabehandelde groep. In Tabel 8 staan de gemiddelde verschilscores van deze twee groepen. Tabel 8 Gemiddelde verschilscores van de groep met (n=6) en zonder psychotherapienabehandeling (n=30). Verschilscore Psychotherapie Geen psychotherapie M (SD) M (SD) t of u p PDSS-SR 5.3 (9.8) 4.2 (4.5).3.80 aantal paniekaanvallen* 1.3 (2.3) 1.0 (2.0) intensiteit van 1.5 (2.6) 2.6 (3.6) paniekaanvallen MI-A 0.9 (0.8) 0.7 (0.6).6.54 DASS angst 5.5 (14.7) 7.9 (7.3).6.71 DASS depressie 4.0 (13.2) 5.1 (7.3).3.78 DASS stress 10.3 (10.2) 6.6 (7.3) * In deze tabel is bij de groep geen psychotherapie ook de persoon opgenomen die telefonisch een vraag beantwoordde over het aantal paniekaanvallen. Wanneer deze niet wordt meegerekend zijn de cijfers als volgt: M =.9; SD = 1.9; u = 83.5; p =.88. Voor de vragenlijst Recente paniekklachten is getoetst met de Mann Whitney U-test. Ook hier blijkt uit de tabel dat de gemiddelde klachtenafname bij sommige effectmaten groter is bij de groep die psychotherapie heeft gevolgd, en bij andere effectmaten bij de groep die geen nabehandeling heeft gehad. Analyse wijst uit dat de verschillen tussen de groepen personen niet significant zijn. De personen die na de Interapy behandeling psychotherapie hebben gevolgd, zijn dus niet significant meer of minder vooruitgegaan dan de mensen die niet werden nabehandeld. De resultaten duiden erop dat de verbeteringen tussen de voormeting en de langetermijn follow-up niet zijn veroorzaakt door nadere psychotherapeutische behandeling. Wanneer de 20

22 persoon die alleen telefonisch een vraag beantwoordde over het aantal paniekaanvallen niet zou worden meegerekend, verandert er weinig. Kwaliteit van de werkalliantie De scores op de Werkalliantevragenlijst (WAV) kunnen per subschaal liggen tussen de 4 en 28, waarbij een hoge score een positief oordeel over de werkalliantie weergeeft. In Tabel 9 staat de gemiddelde beoordeling van de werkalliantie door de RCT-completers die aan de langetermijn follow-up deelnamen. In Tabel 10 staat de beoordeling van de werkalliantie door de behandelaar. Tabel 9 Gemiddelde scores per subschaal van RCT-completers (n = 35). Eerste meting Nameting Langetermijn follow-up WAV cliënt M (SD) M (SD) M (SD) Subschaal band 24.1 (2.3) 25.1 (2.2) 24.3 (3.6) Subschaal doel 21.8 (3.2) 24.8 (3.0) 23.6 (3.5) Subschaal taak 21.6 (3.2) 25.0 (2.1) 23.6 (2.9) De gemiddelde scores bij de langetermijn follow-up liggen hoger dan bij de eerste meting, maar iets lager dan bij de nameting. Uit de analyse blijkt dat bij de subschalen doel- en taakovereenkomst de scores bij de langetermijn follow-up significant hoger zijn dan bij de eerste meting (t(33)= 2.6, p =.01) en (t(33)= 3.2, p =.01). Bij de subschaal taak was de score bij de nameting significant hoger dan bij de langetermijn follow-up (t(32)= 2.1, p <.05). Hierbij werd tweezijdig getoetst. Tabel 10 Gemiddelde scores per subschaal van de behandelaars (n = 29) over de RCTcompleters. Eerste meting Nameting Langetermijn follow-up WAV behandelaar M (SD) M (SD) M (SD) Subschaal band 23.3 (2.9) 25.2 (2.3) 23.9 (3.8) Subschaal doel 23.1 (2.7) 24.4 (2.7) 23.1 (5.0) Subschaal taak 21.9 (3.0) 24.4 (2.5) 22.6 (3.3) 21

23 Gemiddeld beoordeelden de behandelaars de werkrelatie bij de langetermijn followup ongeveer even positief als bij de eerste meting. Ook hier lag de score bij de nameting iets hoger. Uit de analyse blijkt dat er tussen de eerste meting en de langetermijn follow-up geen significante verschillen zijn bij de beoordeling van de samenwerkingsrelatie door de behandelaren. Tussen de nameting en de langetermijn follow-up was alleen bij de taakschaal het verschil significant (t(25)= 3.4, p =.01). Er is getoetst of er samenhang bestaat tussen de beoordeling van de werkrelatie van de eerste meting en het klachtenniveau tijdens de nameting en de langetermijn follow-up. Dit is berekend met partiële correlaties tussen de WAV-scores en scores op de PDSS- SR bij de nameting en de langetermijn follow-up, gecorrigeerd voor de PDSS-SR voormeting. De resultaten laten zien dat er geen significante correlatie is tussen de beoordeling van de werkalliantie door de cliënt of de behandelaar en het klachtenniveau. De beoordeling van de werkalliantie bij de eerste meting kan dus niet worden gezien als een predictor voor het klachtenniveau bij de nameting of langetermijn follow-up. Om te kunnen controleren of de WAV-score van de nameting samenhangt met een grotere klachtenafname bij de langetermijn follow-up, is eerst onderzocht of deze WAV-meting wel betrouwbaar is. Daarom zijn de correlaties tussen de nameting en de langetermijn follow-up berekend voor zowel de cliënt als de behandelaar. Dit is te zien in Tabel 11. Tabel 11 Correlatie tussen de WAV-scores op de nameting en de langetermijn follow-up Cliënt (n=35) Behandelaar (n=29) Effectmaat r r WAV totaal Subschaal band.42*.14 Subschaal doel.24.38* Subschaal taak.25.44* * = significant bij α = 0.05 ** = significant bij α =

24 Deze resultaten laten zien dat er alleen een significant verband is tussen de beoordeling van de werkalliantie op de twee meetmomenten bij de WAV cliënt band-, WAV behandelaar doel- en behandelaar taakschaal. De correlaties zijn niet overtuigend hoog. De WAV lijkt geen stabiele retrospectieve maat te zijn. Het is dus niet mogelijk om de samenhang tussen de WAV-nameting en de klachtenafname bij de langetermijn follow-up af te leiden. Er is onderzocht of de beoordeling van de werkalliantie door de cliënt en door de behandelaar bij de langetermijn follow-up samenhangen. Deze correlaties bleken rond de nul te liggen voor zowel de gehele schaal als de subschalen. Bij de nameting was er wel correlatie tussen de beoordeling door de cliënt en de behandelaar, namelijk bij de WAV totaal (r =.36, significant bij α = 0.05) en de WAV subschaal taak (r =.39, significant bij α = 0.01), maar het gaat ook hier weer om weinig overtuigende getallen. Evaluatie Er is onderzocht of er een verband bestaat tussen de tevredenheid over de behandeling vlak erna en drie jaar na aanvang van de behandeling. In Tabel 12 worden de correlaties getoond tussen de scores op de evaluatievragen bij de nameting en de langetermijn follow-up. Niet alle evaluatievragen van de nameting en de langetermijn follow-up waren hetzelfde. Voor deze analyse zijn de vier vragen uit beide metingen gekozen die qua inhoud het meest overeenkwamen. Dit zijn de vragen over: tevredenheid dat het contact uitsluitend via internet verliep de mate waarin het contact met behandelaar als persoonlijk werd ervaren de geschatte invloed die de behandeling heeft op het huidige omgaan met paniekklachten het aanbevelen van de behandeling aan anderen. De vragen over de invloed van de behandeling en het aanbevelen van de behandeling zijn bij de nameting op nominaal niveau beantwoord en bij de langetermijn follow-up ordinaal, dus nu moeilijk te vergelijken. Daarom zijn de scores eerst omgezet naar nominaal niveau, waarbij de cijfers 1 tot en met 5 telden als nee en de cijfers 6 tot en met 10 als ja. 23

25 Tabel 12 Correlaties tussen de evaluatievragen van de RCT-nameting en langetermijn followup (n = 32) Correlaties Contact via internet Contact persoonlijk Invloed in praktijk Aanbevelen * = significant bij α = 0.05 ** = significant bij α = 0.01 r r r r.52**.70** De resultaten in Tabel 12 laten zien dat er zowel voor de tevredenheid over het contact via internet als over de aard van het contact een significante samenhang bestaat tussen de nameting en langetermijn follow-up. Maar over de invloed van de behandeling in de praktijk en het aanbevelen van de behandeling lijkt men bij de langetermijn follow-up heel anders te denken dan vlak na het afronden van de behandeling. In Tabel 13 en 14 is te zien hoe de deelnemers de Interapy behandeling van paniek drie jaar na aanvang van de behandeling beoordelen. Tabel 13 Gemiddelde evaluatiescores van de RCT-completers (n=36) Vraag Langetermijn follow-up M (SD) Hoe tevreden ben je over het feit dat er uitsluitend contact via internet was met je behandelaar? 1 = heel ontevreden 10 = heel tevreden 8.4 (1.7) Hoe vaak heb je nog wel eens je toekomstplan/ persoonlijke gebruiksaanwijzing teruggelezen? Vond je dit nuttig? 1 = helemaal niet 10 = heel nuttig Vind je dat de deelname aan het onderzoek nog invloed heeft op de manier waarop je omgaat met paniekklachten? 1 = helemaal niet 10 = heel veel Zou je de Interapy behandeling van paniek aan iemand anders aanraden? 1 = zeker niet 10 = zeker 4.3 (4.6) 7.7 (2.2) 7.7 (1.8) 8.9 (1.5)* 24

26 * Deze vraag is wel aan de RCT-drop-outs gesteld. Zij gaven een gemiddeld cijfer van 5.7 (SD = 2.5, n = 10). De RCT-drop-outs en RCT-completers komen daarmee op een gezamenlijk cijfer van 8.2 (SD = 2.2, n = 45). Tabel 14 Evaluatiescores van de RCT-completers (n=36) in percentages. Vraag Antwoord Langetermijn follow-up % n Heb je het contact met je behandelaar als persoonlijk ervaren? Ja Nee Heb je face-to-face gesprekken met je behandelaar gemist? Ja Nee Heb je na deelname aan het Interapy onderzoek nog behoefte gehad aan contact met je behandelaar? Ja Nee Heb je nog wel eens je toekomstplan/persoonlijke gebruiksaanwijzing teruggelezen? Ja Nee Gemiddeld is men zeer tevreden over de behandeling, die het cijfer 8.4 krijgt. Ook zou men de behandeling aan anderen aanraden (8.9). Opvallend is dat men drie jaar later nog vindt dat de behandeling redelijk veel invloed heeft op de manier waarop nu wordt omgegaan met paniekklachten (7.7). Een deelnemer zegt in het open antwoordscherm veel baat te hebben bij Interapy: Ik heb heel veel aan de behandeling gehad, ik ben nu nagenoeg klachten vrij. Ik ervaar nog wel eens lichte angst maar dit is zelden en alleen in - voor mij - stressvolle situaties of stressvolle perioden in mijn leven. ( ) Ik heb vóór Interapy psychotherapie-behandelingen en medicatie gehad, maar dit had niet het gewenste effect. Interapy was voor mij echt de uitkomst omdat ik ongestoord, zonder schaamte al mijn gevoelens en symptomen kon beschrijven. De aanpak van Interapy is erg praktisch, wat voor mij ideaal was en mij geholpen heeft. Ik ben blij en dankbaar dat ik nu elke dag zonder paniekaanvallen kan leven, het heeft mijn leven enorm verbeterd. Bijna iedereen (92 procent) heeft het contact met de behandelaar als persoonlijk ervaren. Bij de postmeting vlak na de behandeling was dit 81 procent. Het ging hier toen wel om een iets grotere groep (n = 42). Een ruime meerderheid (69 procent) heeft het face-to-face contact niet gemist. Slechts een kwart van de deelnemers had na de behandeling nog wel contact gewild met de behandelaar. Eén van hen zei daarover: 25

27 Ik denk dat het voor een aantal mensen prettig is dat de therapie afgebouwd wordt. Nu was het klaar en had ik wel nog af en toe behoefte om mijn gal te spuwen. Misschien kan er contact blijven, maar dan eens in de zoveel tijd. Anderen benadrukten het voordeel van therapie via internet: Juist de behandeling via internet maakte voor mij de drempel minder hoog. Ik durfde meer open te zijn en de stap is minder groot dan bijvoorbeeld gesprekken met een psycholoog. Het persoonlijk behandelplan is door iets meer dan de helft (56 procent) van de deelnemers nog wel eens teruggelezen. Gemiddeld deden ze dat 4.3 keer en vonden ze het tamelijk nuttig (7.7). In Tabel 15 is te zien in hoeverre de evaluatiescores bij de nameting en de langetermijn follow-up samenhangen met het klachtenniveau bij de langetermijn follow-up, gecorrigeerd voor het klachtenniveau bij de voormeting. Tabel 15 Partiële correlaties tussen tevredenheid over de behandeling en klachtenniveau van de RCT-completers (n = 35). Contact via internet Contact persoonlijk Invloed in praktijk Aanbevelen Effectmaten langetermijn follow-up Nameting r Follow-up r Nameting r Follow-up r Nameting Follow-up r r Nameting r Follow-up r PDSS-SR * aantal paniekaanvallen intensiteit van * paniekaanvallen MI-A * ** DASS angst ** * = significant bij α = 0.05 ** = significant bij α = 0.01 De partiële correlaties in Tabel 15 wijzen uit dat alleen de vraag over de invloed van de behandeling op het omgaan met paniekklachten significante verbanden heeft met het klachtenniveau op de lange termijn. Hoe groter men deze invloed inschat, hoe 26

28 groter de klachtenafname is. Dit geldt alleen niet voor het aantal paniekaanvallen. Verder is er alleen een significant verband tussen de tevredenheid over het internetcontact en de vermijdingsmaat MI-A op de lange termijn. Tussen de klachtenniveaus bij de nameting en de evaluatievragen is er geen enkel significant verband. Deze nametingscores kunnen dus niet worden gezien als een voorspeller voor de klachtenafname drie jaar na het afronden van de behandeling. De tevredenheid over de behandeling is vergeleken met de beoordeling van de werkrelatie. In Tabel 16 staan de correlaties tussen de WAV-scores van de RCTcompleters bij de nameting en de nametingscores op de vragen over tevredenheid. In Tabel 17 staan de correlaties tussen de WAV-scores van de RCT-completers en scores op de vragen over tevredenheid, beide bij de langetermijn follow-up. Hier zijn dezelfde vragen gebruikt als in Tabellen 12 en 15. Tabel 16 Correlatie tussen de WAV-scores en de evaluatievragen bij de nameting. Nameting Contact via internet Contact persoonlijk Invloed in praktijk Aanbevelen WAV cliënt totaal.48** WAV cliënt band.47** WAV cliënt doel.32* WAV cliënt taak.44** * = significant bij α = 0.05 ** = significant bij α = 0.01 Tabel 17 Correlatie tussen de WAV-scores en de evaluatievragen bij de langetermijn follow-up. Langetermijn follow-up Contact via internet Contact persoonlijk Invloed in praktijk Aanbevelen WAV cliënt totaal **.44** WAV cliënt band **.33* WAV cliënt doel WAV cliënt taak **.57** * = significant bij α = 0.05 ** = significant bij α = 0.01 Uit Tabel 16 blijkt dat er alleen significante samenhang is tussen de nametingsscore van de WAV cliënt (totaal en de subschalen) bij de tevredenheid dat het contact 27