Verschenen in: Unentse Sprokkels 3, jaarboek van Heemcentrum 't Schoor Udenhout-Biezenmortel, pp (2006)

Transcriptie

1 Verschenen in: Unentse Sprokkels 3, jaarboek van Heemcentrum 't Schoor Udenhout-Biezenmortel, pp (2006) DE TONGERLOSE HOEVEN IN UDENHOUT door Luud de Brouwer Misschien kent u de Tongerlose hoeve in Tilburg. Een restant van een sterke verbondenheid tussen de parochie Tilburg en de norbertijnenabdij van Tongerlo. Veel minder bekend is dat er in Udenhout drie Tongerlose hoeven hebben gelegen. Die onbekendheid is op zich niet zo vreemd aangezien die hoeven al ruim 400 jaar geleden in andere handen overgingen. De drie hoeven lagen respectievelijk op de plaats van de ontmantelde molen aan de Loonse Molenstraat, de "Gele Hoef" aan de Waalwijkse weg en de hoeve Waalwijkseweg 8. Dit stukje Udenhoutse geschiedenis is het onderwerp van het onderstaande artikel. De hertog van Brabant kreeg in de eerste helft van de 13de eeuw steeds meer greep op het oostelijk deel van de huidige provincie Noord-Brabant. Het gebied rond Tilburg en Oisterwijk raakte omstreeks 1223 stevig in zijn bezit. De nieuwe bestuurlijke indeling van het gebied maakte 's-hertogenbosch tot hoofdstad van dit deel van Brabant. Er kwam een onderverdeling in vier kwartieren. Oisterwijk ontving van de hertog rond 1230 stadsrechten en kreeg de status van hoofdplaats van het kwartier van Oisterwijk. Daarmee kreeg het gebied rondom Oisterwijk de mogelijkheden om zich te ontwikkelen. Udenhout viel onder het rechtsgebied van Oisterwijk. Om zijn nieuw verworven gebieden tot economische groei te brengen gebruikte de hertog van Brabant onder meer de kloosters in zijn hertogdom. Tongerlo verwerft bezit in Udenhout De abdij van Tongerlo ontving van hertog Hendrik I in 1232 het recht van houtkap in stukken van het bos van Udenhout. Welke gedeelten dat precies waren is niet duidelijk. Op de valreep van de 13de eeuw in 1299 (of 1290, hierover spreken de bronnen elkaar tegen) ontving Tongerlo van hertog Jan II ook nog eens acht hoeven land om te ontginnen. We weten niet waar die hoeven gelegen hebben, evenmin of de hoeven een aaneengesloten stuk grond vormden. Overigens, de hertog deed niet aan liefdewerk, de abdij moest uit deze schenking wel een jaarlijkse cijns van 12 schellingen voor elke hoeve betalen. De term 'hoeve' betekent hier niet een volledig uitgeruste boerderij maar was een vlaktemaat. Nieuw land dat men wilde ontginnen werd ge"hoefslaagd". Men deelde een omvangrijk terrein in door de percelen letterlijk af te palen en te verdelen in hoeven. Een hoeve noemde men in het latijn een mansus terre, vertaald een hoeve lands. Het perceel moest zo groot zijn dat een huishouden er van kon leven. Een hoeve kende verschillende soorten grondgebruik. Het akkerland was vanzelfsprekend nodig voor de graanbouw. Weilanden en beemden voor het vee en het hooi. Het vee was onmisbaar vanwege de voortdurende noodzaak om het land door bemesting vruchtbaar te houden. De mest van het vee dat in de stal stond, vermengde de boeren met allerlei rouware of straaisel. Dat haalde ze van de heivelden, onder de heggen, uit de sloten en elders van het land. Er was hout nodig voor de stookplaats, het bakhuis, voor het onderhoud aan huis en haard, voor de omheiningen. Turf was nodig als brandstof, stro als dakbedekking. Het kwam maar zelden voor dat al het land van een hoeve aan elkaar lag. In Udenhout lagen b.v. de moervelden voor de turfwinning vooral in en rond de Brand. Aan geschikt weiland ontbrak het nogal eens zodat nogal wat hoeven hooibeemden bezaten in het poldergebied bij Waalwijk. Tongerlo maakt zijn bezit productief Op 4 mei 1306 maakte de abdij van Tongerlo het bezit in Udenhout te gelde. Diederik van de Venne kocht 24 bunder bij het bos (iuxta quoddam fossatum) en Henrick Toyte 12 bunder in Aschhout. Zij moesten die grond ontginnen en er gebouwen op plaatsen. Diederik betaalde jaarlijks een cijns (vergoeding in geld) van 14 pond zwarte tournooisen en 12 kapoenen en Henrick 10 zwarte tournooisen. Op dezelfde dag kreeg Jan Lumbart van Berkel de helft van het bos van Udenhout voor een periode van 4 jaar. Hij verkreeg het recht om daar hout te kappen. Daarna kwam het weer in handen van de abdij. he(re)des H(er)ma(nn)ij Ve(n)ma(n) xiiii lib. eiusdem? xii cap. de erfgenamen van Herman Venman staan in het cijnsboek van 1362 ingeschreven voor een bedag van 14 (xiiii) ponden (lib.) en 12 (xii) kapoenen (cap.) net als hun voorvader Diederik van de Venne.

2 Behalve de hertog droegen ook particulieren delen van hun bezit over aan de abdij van Tongerlo. Met name in het begin van de 14de eeuw breidde Tongerlo zijn bezit op die manier uit. Zo verkocht Jan Blonde uit Waalwijk op 30 oktober 1309 een erfpacht van 29 ½ mud en lopen rogge uit 3 ½ hoeven in Udenhout aan de abt van Tongerlo. Hij had vier hoeven in het bos van Udenhout drie jaar eerder gekocht. In september 1316 verkocht Albertus Vette grond aan Tongerlo. De 5 dochters van Johannes Back deden hetzelfde in december van dat jaar. In 1314 verkocht de abdij van Tongerlo weer 35 bunder uit zijn groeiende bezit in Udenhout aan 12 particulieren. Deze percelen waren belast met een erfelijke cijns die eeuwenlang te volgen is in de cijnsregisters van het abdijarchief. Cens(us) in Udenhout f(e)r(i)e s(e)c(un)da p(os)t purfic(atione) Kop van de cijnsen van Udenhout in het cijnsboek van Tongerlo dat begon in De hoeven in Udenhout Uit dit verworven bezit ontstonden de drie hoeven in Udenhout die de abdij verpachtte. Volgens de bronnen liggen twee ervan steevast op Udenhouts grondgebied terwijl de derde de ene keer onder Loon op Zand en dan weer onder Udenhout valt. Later zal blijken waarom: de helft van de landerijen lag op het grondgebied van Loon op Zand. De belasting op haardsteden (plaatsen waar je vuur mocht stoken) is al oud. Een register van Schouwen, heersteden, oovens, furnuysen, smissen etc. uit de 16de eeuw vertelt ons dat de twee hoeven in Udenhout verpacht waren aan Willem Zeghers en Wouter Henricsz. De hoeve onder Venloon (de oude naam van Loon op Zand) had Peeter Gherits als pachter. Een bijlage bij dat register bevat een redelijk gedetailleerde beschrijving van de vuurplaatsen. De hoeve van Willem Claes Zeghers had eenen ronden heert ende den back ooven staende buijten den huijse in een huijske met een steenen pijp vuijt roeckende. Omdat de bakoven veel in gebruik was betaalde hij dubbel. Dat kostte hem 2 rijnsgulden. De hoeve van Wouter Henricsz had eenen ronden heert ende eenen back oven staende in een huijsken buijten den woenhuijse. Daarvoor betaalde hij 1 ½ carolusgulden. Bij de hoeve van Peeter Gherits was het weer anders. Die had eenen ronden heert ende eene scoorsteen op die camer ende den back ooven roekende doer een steenen pijp vuijt wat hem ook 2 rijnsgulden kostte. Een opgave van de Udenhoutse hoeven uit 1554 ten behoeve van de inning van de 10de en 20ste penning vertelt ons wat meer over de grootte. Overigens lag de hoeve van Peeter Gherits, die nog steeds pachter was, nu weer in Udenhout. Zijn pachtsom bedroeg 18 mud rog, 6 rijnsgulden, en 12 el laken. Wouter Henricsz had een vergelijkbare hoeve want hij betaalde 16 mud rogge, 16 rijnsgulden en 12 el laken. Willem Claes Zeghers was het goedkoopst uit: hij betaalde 8 ½ mud rogge, 4 rijnsgulden en ook 12 el laken. Later in de 16de eeuw komen we uitgebreide beschrijvingen tegen van deze hoeven. De verschillende percelen en hun ligging staan behoorlijk nauwkeurig beschreven. De hoeve van Claes Willems (zeer waarschijnlijk de zoon van Willem Claes Zeghers: het was normaal dat kinderen van een pachter bij overlijden van hun vader de pacht overnamen en voortzetten) bestond uit een huis en schuur met een hof, rogland, weiland en heivelden met een totale oppervlakte van 5 ½ mudzaad. Deze landerijen lagen aan elkaar aan de Houtse straat. Daarnaast lag er nog zo'n 20 bunder land verspreid

3 over Udenhout (o.a. een weiland in den Cuijlen en een hooiveld in den Asschot) en Tilburg. Jan de Meijer pachtte de andere hoeve. Deze hoeve bestond ook uit een huis en schuur, erf en hof. Direct bij de hoeve liggen nog 31 lopen akkerland en 6 lopen weiland. Verderop lag nog ongeveer 20 bunder in Udenhout (o.a. dosseweij, den langen hoff en een beemd genaamd dascot) en heivelden in Tilburg. De strook land langs de Asschotse steeg met daarbij in zwart de percelen die bij de Tongerlose hoeven hoorden. Beide hoeven hadden (hooi)beemden in den Asschot of dascot. Hierin herkennen we de naam Asschout die genoemd staat bij de verpachting van 12 bunder aan Hendrik Toyte van Berkel in Daaruit blijkt dat de hoeven zeer waarschijnlijk na de verwerving zijn uitgebreid met deze beemden aan de Asschotse steeg. De derde hoeve wordt gesitueerd in Loon op Zand maar de belendingen duiden op Udenhout. De pachter was toen Peter Aerts als opvolger van Gijsbert de Meijer. De percelen in Udenhout besloegen 20 bunder met nog hetzelfde oppervlak in Loon op Zand. De pachters Een pachtcontract uit 1576 geeft ons een kijkje in het leven van de pachter en vooral de verplichtingen waar hij zich aan moest houden. De pachter, dat was toen Marcelis Cornelis Otten uit Hilvarenbeek als opvolger van Willem Claes Zeghers, pachtte de hoeve voor een periode van 6 of 12 jaren. We bevinden ons dan in de periode dat de abt van Tongerlo tevens bisschop van 's-hertogenbosch was. Dat zien we ook terug in de verplichtingen van de pachter. De pacht bedroeg in totaal 14 mud rogge die de pachter op lichtmis (2 februari) moest leveren in het huis van de abdij in 's-hertogenbosch. Kon de pachter niet aan deze verplichting voldoen, dan werd zijn boete bepaald aan de hand van de marktprijzen van de markt in mei daaropvolgend. Hij moest ook stro leveren

4 aan de bisschop van den Bosch. Het was gebruikelijk dat de veestapel voor de helft aan de pachter toebehoorde terwijl de andere helft van de verpachter, in dit geval de abdij van Tongerlo, was. Ieder jaar legde de pachter verantwoording af aan de abdij over het reilen en zeilen van de hoeve. In het contract lag vast dat hij dan minimaal in het bezit was van zes koeien, vier trekossen, twaalf runderen, vier kalveren, negentig schapen en drie paarden. Het valt op dat de varkens ontbreken. Nu telt Noord-Brabant een enorme varkenspopulatie maar in de 16de eeuw mocht een pachter zelf kiezen voor het houden van varkens maken. In het pachtcontract was wel vastgelegd dat het houden van de varkens niet ten koste mocht gaan van de rest van de veestapel. Er stonden ook boetes op het ontbreken van beesten. Een kalf te weinig kostte de pachter 25 stuivers en een schaap te weinig kostte 20 stuivers. Voor de overige beesten bepaalde de marktprijs van dat moment de boete. Voordat hij de schapen mocht scheren, moest de pachter de rentmeester van de abdij laten komen. De opbrengst verdeelden ze samen. De abdij van Tongerlo anno Het was de pachter ook verboden om ennich hoeij, stroo, ghers, heijde oft andere rouware te verkopen of ruilen. Alles moest ten goede komen aan de eigen veestapel of de gebouwen. Het pachtcontract verbood de pachter om andere beesten te houden op de hoeve of meer land te bewerken dan dat bij de pachthoeve hoorde. Hij mocht ook geen land van de pachthoeve onderverpachten of uit handen geven. De pachter was verplicht om alles in goede staat te houden. Dat gold niet alleen voor het huis en de andere gebouwen, maar ook voor de sloten, de wegen, de houtwallen, de hekken en dijken. De kleine reparaties aan huis en gebouwen kon de pachter meteen laten uitvoeren. Hij kreeg de gebruikte materialen van de abdij terug of vergoed. Als de pachter nieuwe gebouwen wilde zetten kreeg hij, na goedkeuring, ook het hout en het ijzer van de abdij. Tweemaal per jaar moest hij zich verantwoorden, anders kreeg hij geen vergoeding voor de gemaakte onkosten. Als er sprake was van grooten hagelslach of heirvaerden (legers die door het land trokken) wilde de abdij binnen drie dagen daarover ingelicht worden en de schade betaalden ze samen. Het opgaande hout op de hoeve stond niet vrijelijk tot de beschikking an de pachter en ook aan het hakken van schaarhout waren voorwaarden verbonden. Hij moest jaarlijks 50 eiken heesters planten. Bij het verlaten van de hoeve aan het eind van de pachttijd verplichtte de pachter zich om een goede mestvaalt achter te laten. Hij mocht zijn beesten na 31 maart niet meer weiden op de hooibeemden. Ten slotte was de pachter verplicht om twee of drie keer per jaar op de abdij van Tongerlo te gaan werken met paard en wagen en vijf of zes keer bij de bisschop in 's-hertogenbosch. Tongerlo verliest zijn Udenhoutse hoeven De geloofsconflicten die in de loop van de 16de eeuw steeds grotere vormen aannamen hadden grote gevolgen voor de abdij van Tongerlo. In een poging om de invloed van buitenaf tegen te gaan wilde koning Filips II komen tot een nieuwe indeling van bisdommen in de Nederlanden. Viel het gebied van de Nederlanden tot 1560 deels onder het bisdom van Keulen en deels onder dat van Luik, onderhandelingen met de paus leidden er toe dat er een geheel nieuwe verdeling kwam. Één van die wijzigingen betrof de oprichting van het aartsbisdom Mechelen met o.a. een bisschopszetel in

5 's-hertogenbosch. Formeel startte het bisdom 's-hertogenbosch op 11 maart 1561 onder leiding van de eerste bisschop Franciscus Sonnius. Om deze nieuwe bisschop van inkomsten te voorzien lijfde Filips II de abdij van Tongerlo in bij het nieuwe bisdom. De bisschop van 's-hertogenbosch werd tevens abt van Tongerlo. De monniken waren het helemaal niet eens met deze beslissing. Zij kozen al eeuwenlang een abt uit hun midden en nu was dat recht hun ontnomen. Bovendien zouden de inkomsten van de abdijgoederen nu nog maar ten dele ten goede komen aan hun eigen abdij. Het terugwinnen van hun zelfstandigheid werd de inzet van een strijd die duurde tot Op 25 augustus van dat jaar kwamen de onderhandelaars tot een vergelijk met de toenmalige bisschop Clemens Crabeels waardoor het bisdom en de abdij weer los van elkaar kwamen te staan. Daarbij verloor Tongerlo wel een aanzienlijk deel van zijn bezittingen in het bisdom 's-hertogenbosch, waaronder de hoeven in Udenhout. Die kwamen nu in bezit van de bisschop van 'shertogenbosch en de bronnen spreken vanaf dan van bisschopshoeven. Tijdens de regering van bisschop Metsius ( ) kregen de drie Udenhoutse hoeven een zware beproeving te verduren. In de strijd tussen de opstandige gewesten en Spanje staken de Geuzen de drie de hoeven in brand. Lang zijn de Udenhoutse hoeven niet in de handen van de bisschop gebleven. In 1629 veroverde Frederik Hendrik 's-hertogenbosch definitief op de Spanjaarden. Bisschop Michael Ophovius ondertekende de overgave van de stad op 14 september van dat jaar. Het betekende voor hem dat hij in ballingschap moest gaan. De nieuwe regeerders weerden alles wat paaps was uit de stad. De bisschoppelijke goederen buiten de stad bleven aanvankelijk in bezit van de bisschop terwijl de bezittingen in de stad in handen kwamen van de rentmeester van de geestelijke goederen. Na het overlijden van bisschop Ophovius in Lier op 4 november 1637 maakte rentmeester Pieter Schuijl van Waldhoorn aanstalten om ook de goederen in de provincie onder zijn beheer te brengen. De Staten Generaal floot hem echter terug met een resolutie van 17 februari 1639 en gaf het beheer van die bezittingen in handen van Jan van den Heuvel en Laurens van Loemel, voormalige rentmeesters van de bisschop. De Raad van State, belast met het bestuur over de bezette katholieke gebieden en daarom ook de baas van rentmeester Pieter Schuijl klom meteen in de pen. Op 18 maart schreef de Raad van State een brief naar de Staten Generaal waarin zij verklaarde niets te begrijpen van het besluit de ontfanck aen vreemde luijden te betrouwen, die van andere gesintheijt sijn, die domestijque dienaers geweest sijn, vanden Bisschop, ende consequentelijck niet genegen tot desen Staet. Hun bezwaar sneed blijkbaar hout want de Staten Generaal besloot op 9 juli 1639 dat de goederen onder beheer van rentmeester Schuijl kwamen. Op dat moment kwamen de drie bisschopshoeven in Udenhout onder beheer van deze rentmeester en feitelijk in handen van de republiek der Verenigde Nederlanden. Verkoop aan particulieren De Raad van State ging enkele jaren na de vrede van Munster in 1648 over tot de verkoop van een groot aantal hoeven die in zijn bezit waren gekomen door de confiscatie van bezittingen van de katholieke kerk. De Raad van State wilde deze landerijen te gelde maken en ging daarbij niet over één nacht ijs. Om de publieke verkoop tot een succes te maken was het van belang de hoeven te bezoeken om op basis daarvan een goede taxatie te krijgen. Er kwam een boekje met de verkoopvoorwaarden en een aanplakbiljet met een nauwkeurige opgave van de afzonderlijke hoeven, om daarmee kopers te interesseren. Zo gebeurde het dat op 17 oktober 1658 de heeren Cant, Van Loo en Van Beverningh, als gecommitteerden van de Raad van State, een inspectietocht hielden o.a. naar de te verkopen geestelijke goederen in Udenhout. In hun verslag staat: van daer (Tilburg) voorts gereden op Udenhout, ende aldaer inspectie genomen vande twee hoeven beseten bij Hubert Jans Piggen ende bij de weduwe van Jacob Marcelis; waer mede dien dagh ten avont gebracht wesende sijn heel laet gearriveert binnen shertogenbosch. Ze beschreven keurig de staat waarin de Udenhoutse hoeven zich bevonden. De hoeve van Huibert Jan Piggen, gelegen aan de Houtse straat, had een heel vervallen huise ende schuer, 150 off 200 boomen maer seer dun ende onbequam tot timmerhout en het land meest bijeen. De hoeve van de weduwe van Jacob Marcelis, eveneens aan de Houtse straat, was er niet veel beter aan toe: Vervallen huijs ende schueren, seer weijnigh hout en tlandt meest bij malcanderen. In datzelfde jaar 1658 gingen de twee hoeven aan de Houtse straat in de verkoop. De koper was baron Willem Vincent van Wittenhorst. De hoeve van pachter Huijbert Jan Piggen leverde de staatskas gulden op en de hoeve van de weduwe Jacob Marcelis bracht gulden in het laatje. De aantekeningen van de rentmeester laten zien dat baron van Wittenhorst dit bedrag in drie termijnen betaalde op 1 mei 1659, 1 november 1659 en op 1 mei 1660.

6 De ligging van de 3 (later 4) hoeven van Tongerlo aan de Loonse Molenstraat (kadasternrs. A 427 en A 431) en de Houtse straat (kadasternrs. F 243 en F 329) op basis van de kadasterkaart van In 1664 ging de derde hoeve, gelegen aan de Loonse Molenstraat, ook van de hand. Volgens het inspectierapport bestond de hoeve van pachter Steven Wouter Stevens uit een huijs, koijestal annex, verckenscot ende backhuijs, ende bij den hoevenaer aenvaert met de halve schaer, ende was de huijsinge in redelijcke reparatie, sulcx dat den hoevenaer daer over niet en claegde en landerijen van in totaal 34 bunder. Het hout op deze hoeve staat heel nauwkeurig opgesomd: 26 opgaande boomen, sommige stijff 1 voet ende de andere wat minder 38 jonge opgaende eijcxkens van 4 a vijff duijm 59 eijcke opgaende boomen waervan 7 a 8 dick waren stijff een voet sommige minder ende sommige 4 a 5 duijm 60 bercxkens ende 12 crotachtige boomen eenige plantagie van jonge bercken wel wassende, eenigh 2 jarigh schaerhout, 5 a 6 jarigh schaerhout 2 rijpe eijcke boomen een quart heer ter bosken niet wel wassende 120 opgaende eijcke boomen, het meerendeel van dien van 5 a 6 duijm oock eenige swaerder, noch diverse jonge boomen met eenige quade crodden, schaerhout van drie ende 4 jaren out Steven Wouter Stevens verklaarde tegenover de inspecteurs dat hij niet in staat was om al zijn land te bewerken. Zij stelden dan ook voor om de hoeve te splitsen in twee afzonderlijke hoeven zodat die meer geld zouden kunnen opbrengen. Maar dat liet de Raad van State over aan de nieuwe eigenaars: de broers Adriaen en Jan van der Meijden. Zij betaalden de som van gulden voor deze hoeve. De nieuwe eigenaars splitsten de hoeve aan de Loonse Molenstraat en die twee hoeven gingen in de 18de eeuw over in Udenhoutse handen. De twee hoeven in de Houtse straat bleven tot na 1832 in "vreemde" handen. Pas in de loop van de 19de eeuw kwamen ze in bezit van Udenhouters. Daarmee verdwenen de sporen van dit oude bezit van de abdij van Tongerlo definitief uit het geheugen. Misschien dat de keuze voor

7 de naam Tongerloplein bij nader inzien een hele goede is geweest. Gebruikte bronnen: Ambr. Erens, O. Praem., Tongerloo en 's Hertogenbosch; de dotatie der nieuwe bisdommen in Brabant , (Tongerloo, 1925) Mechelien Spierings, De rol van de abdij van Tongerlo bij het ontstaan van het dorp Udenhout, in: De Kleine meierij, jrg. 40, nr. 2, pp Prof.em.dr. R. van Uytven (red.) et al, Geschiedenis van Brabant van het hertogdom tot heden, ('shertogenbosch) Brabants Historisch InformatieCentrum in 's-hertogenbosch: Archief van de ontvangers der belastingen en rentmeesters; inv.nrs. 127, 183. Nationaal Archief in Den Haag: Archief Raad van State; inv.nrs II, 2156-III, Abdij-archief van Tongerlo: Sectie II register 284 en 285 (verpachtingen van de hoeven). Regionaal Archief Tilburg: Schepenbank Oisterwijk, inv.nr. 466, transport van 11 noember Dorpsbestuur Udenhout; inv.nrs (verpondingskohieren). Stadsarchief 's-hertogenbosch: Bosch protocol, inv.nr. 1592, transport van 13 december 1659.