Commentaar en suggesties bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Taalbeschouwing

Transcriptie

1 Commentaar en suggesties bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Taalbeschouwing Bart Masquillier pedagogisch begeleider VVKBaO Werkgroep IDP Nederlands Het thema van 2012 was Uitvinders. Bij de taalbeschouwingsproef gebruikten we een tekst geschreven door leerlingen. Zij lieten zich door Einstein inspireren. In deze bijdrage lichten we enkele vragen uit IDP6 en IDP4 Nederlands toe. We geven aanwijzingen voor preventie en remediëring. TAALBESCHOUWING 64 % De eindtermen taalbeschouwing en het leerplan Nederlands domein taalbeschouwing die in voege zijn vanaf 1 september 2010 ( gaan ervan uit dat de leerlingen het taalgebruik en het taalsysteem beschouwen met het oog op doeltreffende communicatie in voor hen relevante en concrete taalgebruiksituaties. De voorbije drie jaar kozen we in IDP6 daarbij voor teksten die kinderen zelf schreven. Dit jaar lag de keuze voor IDP6 op een tekst van de leerlingen uit Ellikom. In IDP4 kozen we voor een tekstje van de schoolwebsite, geschreven door een leerkracht van een lagere school in Edegem. Hieronder vind je de resultaten van IDP4 en IDP6 voor taalbeschouwing de leerjaar - Taalbeschouwing 67 % vraag A B C D E Goed 69 Fout 31 bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 1

2 6 de leerjaar - Taalbeschouwing 64 % vraag A B C D Goed Fout GA 1 Nadenken over werkwoorden In beide proeven stelden we enkele vragen over de grammaticale kennis over werkwoorden, vooral in functie van de werkwoordspelling: infinitief (vraag 12 en 92), onderwerp en persoonsvorm (vraag 14, 20, 94, 96), stam (vraag 13), tijden van het werkwoord (vraag 11). A Infinitief In beide leerjaren stelden we een vraag over de kennis van het begrip en de term infinitief. Je vindt hieronder de vragen en de resultaten. Ook in 2011 stelden we in IDP4 een vraag over de infinitief. Toen behaalden de leerlingen een score van 44 %. Je leest er meer over in commentaren en suggesties van IDP Tb.13.5 De werkwoordsvorm herkennen die niet vervoegd is naar persoon of getal en waaronder een werkwoord in het woordenboek wordt gevonden en daarbij de term infinitief gebruiken. ET.6.5 ET.6.7 bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 2

3 4de leerjaar Vraag 12 Vraag 12 Wat is de infinitief van het werkwoord trokken? Antwoord A trek 14 % B trekken (*) 49 % C getrokken 13 % D trok 25 % 6de leerjaar - Vraag 92 Vraag Ook de toeristen kunnen in speciale cabines met hun familieleden telefoneren. Wat is de infinitief in die zin? Tb (telefoneren) 35 % Amper de helft van de leerlingen in het vierde leerjaar kan in de opgave de werkwoordvorm trokken linken aan de infinitief trekken. Dat kan verschillende oorzaken hebben: - trokken is een klankveranderende vorm van het werkwoord wat maakt dat de infinitief niet rechtstreeks kan afgeleid worden. De leerling moet weten dat het hier om een klankveranderend werkwoord gaat. - de leerling moet zelf actief naar de juiste vorm van het werkwoord zoeken, het gaat dus verder dan het herkennen van een infinitief in een zin. Die basiskennis hebben we getest in de opgave van het zesde leerjaar en ook op het einde van het basisonderwijs valt die score niet mee. Een soortgelijke vraag zullen we meer dan waarschijnlijk stellen in IDP de leerling krijgt in de opgave enkel de werkwoordsvorm, maar moet zelf even in de tekst nagaan in welke context dit werkwoord gebruikt is. Het werkwoord trokken staat daarin als deel van een werkwoordelijke uitdrukking. bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 3

4 Daarnaast stellen we vast dat leerlingen die kiezen voor antwoord A of D (39 %) bijvoorbeeld geen notie hebben dat de infinitiefvorm van een werkwoord altijd op (e)n eindigt. Een kenmerk van infinitieven. Dat het onderscheid tussen een infinitief en een andere vorm van het werkwoord (voltooid deelwoord) met 13 % nog niet geheel duidelijk is, kan in het vierde leerjaar aanvaard worden. De infinitief herkennen is een doelstelling die verdiept wordt tot en met het zesde leerjaar. De andere werkwoordvormen, zoals het voltooid deelwoord, komen heel expliciet aan bod in de werkwoordspelling van het zesde leerjaar. In de antwoorden van het zesde leerjaar valt op dat veel leerlingen niet beseffen dat een infinitief een werkwoordvorm is die uitgedrukt wordt in één woord. M.a.w. ze weten niet wat er bedoeld wordt met de opgave of met de term infinitief. Getuige daarvan antwoorden zoals: ze kunnen familieleden opbellen, toeristen kunnen telefoneren, wij telefoneren, terroristen, dat iedereen kan bellen naar huis Ongeveer 12 % antwoord kunnen, wat verklaarbaar is omdat die persoonsvorm in de derde persoon meervoud dezelfde schrijfwijze kent als de infinitief. Als we terugblikken op vragen uit het verleden, valt op dat leerlingen beter scoren als we verschillende antwoordmogelijkheden geven, dan wanneer ze zelf de infinitief moeten aanduiden. Die laatste categorie zou dus in het zesde leerjaar explicieter aan bod moeten komen. Vraag Welk woord staat in de noemvorm? Tb IDP 2009 A zegt (9 %) B zullen (34 %) C morgen (8 %) D vragen (48 %) bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 4

5 Vraag Als je met de kleuters speelt dan moet je gemakkelijkere spelletjes spelen dan met het 1ste en 2de en 3de en 4de leerjaar. We vinden de spelletjes in boeken of die je zelf al hebt gespeeld. Welke werkwoordsvorm in die zinnen is een infinitief? Tb.13;5 IDP 2011 A speelt 8 % B spelen 73 % C hebt 7 % D gespeeld 12 % B Stam Tb.13.4 De stam en de uitgang herkennen in werkwoordsvormen en daarbij de termen stam en uitgang gebruiken. ET.6.5 ET.6.7 Gelukkig hoor je bij veel werkwoorden gewoonweg wat je moet schrijven. Wanneer we een werkwoord juist willen schrijven, vertrekken we soms van de stam (ik-vorm) van het werkwoord. Daaraan wordt dan een uitgang toegevoegd. Je vindt de stam meestal door de uitgang en van de infinitief weg te laten. 4de leerjaar Vraag 13 Vraag 13 Wat is de stam van de persoonsvorm maakte? Antwoord A maak (*) 58 % B maakt 20 % C maakte 9 % D maken 12 % bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 5

6 40 % van de leerlingen weet de stam niet af te leiden uit de gegeven persoonsvorm. Het kan bijna niet anders dat de term stam voor die leerlingen nog niet vertrouwd is. De grondregel daarvan zal meer aandacht moeten krijgen in activiteiten en lessen werkwoordspelling. De leerkracht hanteert die term vanaf het derde leerjaar vaak zelf en verwoordt de stam als de vorm die je ook bij ik gebruikt en die vaak afgeleid is van de infinitief min en. Zo moet de term door alle leerlingen verworven geraken eind 5de leerjaar. We zouden dan ook kunnen vragen wat de stam is van ook werkwoorden in de verleden tijd. WERKWOORD -EN STAM werken -en werk lachen -en lach springen -en spring rusten -en rust antwoorden -en antwoord Inductief en door waarneming en ervaring leren de leerlingen gaandeweg de uitzonderingen. In het boekje Voor spelling (Pelckmans, 2005) worden ze mooi samengebracht: Het is noodzakelijk om bij de vorming van de tegenwoordige tijd vanaf het vierde leerjaar leerlingen attent te maken, waar nodig (antwoordt, betaalt ), om te vertrekken vanuit de stam. Die stam opschrijven en benoemen zal leiden tot een beter begrip en kennis van de term. De term uitgang is daar onlosmakelijk mee verbonden. In commentaren en suggesties bij IDP6 in 2008 deel 1 (die geheel gewijd waren aan de spelling van werkwoorden) deden we al het voorstel om werk te maken van doelstelling Tb Tb.13.2 Inzien dat een werkwoord meerdere vormen kan hebben en dat er een bepaalde regelmaat is in de vorming van werkwoorden. ET.6.5 bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 6

7 Een lijst van werkwoorden en de verschillende vormen ervan vergroot in het derde en vierde leerjaar het inzicht bij tussen wat gelijk en verschillend is bij werkwoorden. In zulke schema s is plaats voor stam en uitgang. INFINITIEF PERSOONSVORMEN TEGENWOORDIGE TIJD Om te, Ik kan Onderwerpen Geen onderwerp (bevel), ik, je Onderwerpen Een houten karretje, moeder, jullie oom, die, het Onderwerpen Twee kinderen, ze, hun ogen, jullie Werkwoordsvormen INFINITIEF worden slaan verlaten gaan springen hopen vinden noemen Werkwoordsvormen STAM word sla verlaat ga spring hoop vind noem Werkwoordsvormen STAM / UITGANG wordt slaat verlaat gaat springt hoopt vindt noemt Werkwoordsvormen STAM / UITGANG worden slaan verlaten gaan springen hopen vinden noemen C Tijden van het werkwoord Diezelfde tabel, aangevuld met de vorming van de werkwoorden in de verleden tijd, kan de basis zijn voor het goed oplossen van onderstaande vraag uit IDP4. Leerlingen leren of zich iets nu afspeelt of vroeger. Dat nemen ze waar in teksten en verhalen bijvoorbeeld. Of wanneer ze zelf iets vertellen. Vanaf het derde leerjaar nemen ze waar dat ook werkwoorden daarin een rol spelen. Het werkwoord duidt vaak (naast bijwoorden zoals vroeger, nu, straks, gisteren, daarnet) aan in welke tijd zich iets afspeelt. Dat leren kinderen systematisch ontdekken vanaf het vierde leerjaar. Tb.13.8 Nadenken over de tijd van een werkwoord en aangeven of een werkwoord in de tegenwoordige of de verleden tijd staat en daarbij de termen tijd, tegenwoordige tijd en verleden tijd gebruiken. ET.6.5 ET.6.7 bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 7

8 4de leerjaar Vraag 11 Vraag 11 In welke tijd is het verslag geschreven? Antwoord A In de tegenwoordige tijd 9 % B In de verleden tijd (*) 71 % C In de tegenwoordige en de verleden tijd 9 % D Dat kan je niet weten. 11 % Zo n schema als hiervoor leidt tot heel wat reflectiekansen en spellinggesprekken. Hangen werkwoordsvormen van een ander zinsdeel af? Hangen werkwoordsvormen van een ander zinsdeel af? Hoe kun je gemakkelijk de persoonsvorm vinden? Welke werkwoordsvormen vind je in een woordenboek? Hoeveel vormen heeft een werkwoord in de tegenwoordige tijd? Heb je geen deel van het werkwoord dat altijd terugkomt? - Er zijn werkwoordsvormen die bij een onderwerp horen en werkwoordsvormen die geen onderwerp hebben. Daar kun je verder op ingaan en zeggen dat er een naam bestaat voor de werkwoordsvormen die een onderwerp hebben: men noemt ze persoonsvormen. Je kunt de leerlingen zeggen dat het belangrijk is voor de spelling, namelijk voor het juist schrijven van de werkwoorden, dat ze de persoonsvormen kunnen onderscheiden. Moeilijke spellinggevallen (je antwoordt, antwoord je, hij antwoordde ) zijn allemaal persoonsvormen. Werkwoordsvormen die geen persoonsvormen zijn, zijn eigenlijk normaal. (De vergrote foto schrijven we zoals de grote foto.) - (Werkwoordsvormen die een bevel uitdrukken, hebben geen onderwerp, maar zijn toch persoonsvormen. Dat merk je aan hun vorm: de stam.) - Er bestaat een herkenningsmiddeltje voor de meeste persoonsvormen: de ja/nee-vraag. Wat altijd klopt als herkenningsmiddel is: persoonsvormen zijn werkwoordsvormen die (in getal en persoon) overeenkomen met het onderwerp en ze drukken een tijd uit (tegenwoordige of verleden tijd). Doelstelling Tb Er bestaat ook een naam voor de werkwoordsvormen die geen onderwerp hebben en heel goed lijken op de vorm met en. Men noemt ze de infinitief. Ze zijn de namen van het werkwoord. Je vindt een werkwoord ook altijd in die vorm in een woordenboek. - In de tegenwoordige tijd heb je drie verschillende vormen: een korte vorm of stam (ik-vorm), een vorm met t en een vorm met (e)n. De t en de (e)n die bij de stam gevoegd worden, noemt men uitgangen. - In de vier vormen die we al gezien hebben, vind je altijd de ik-vorm terug. Men noemt die vorm ook de stam van het werkwoord. Het is het gelijke deeltje van het werkwoord. bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 8

9 Hoe kun je de vormen van de tegenwoordige tijd nog indelen? Zijn er speciale werkwoorden en hoeven we er ongerust over te zijn? - De vormen van de tweede en de derde kolom zijn vormen van het enkelvoud, de laatste kolom met de lange vormen is die van het meervoud. - Er bestaan rare werkwoorden: zijn en hebben bijvoorbeeld. Omdat ze veel verschillende vormen hebben. Het zijn juist heel veel voorkomende werkwoorden. We hebben er dan ook geen last van. Kinderen laten nadenken over tegenwoordige en verleden tijd gebeurt best vanuit context. In de volgende oefening leren kinderen de werkwoorden te herkennen en herschrijven ze de tekst van de verleden tijd naar de tegenwoordige tijd. Oefening 4de leerjaar Onze jonge Yo!-reporter exclusief op de set van nieuwe K3-clip,,Onze nieuwe single is dikke ambiance!'' Opdracht: Voor K3-fans is dit best een leuk artikel. Stel dat de redacteur telefoon krijgt dat hij nu naar de nieuwe K3-clip mag komen kijken. Schrijf de tekst terug alsof het nu gebeurt. Schrijf dit berichtje dus in de tegenwoordige tijd. We hadden geluk gisteren: plots kregen we een telefoontje van K3. Of we even naar de opnames van hun nieuwe videoclip wilden komen kijken? Natuurlijk wilden we dat! YO!-reporter Jan en ik sprongen meteen in de auto richting Londerzeel waar K3 al op ons zat te wachten. Het is weer bijna zomer, dus... er komt een, nieuwe K3-single aan! De titel is Ya Ya Yippee. In de studio stond het decor al klaar, vol grote witte en roze ballonnen. Karen, Kristel en Kathleen moesten nog een beetje bijgeschminkt worden en ze waren nog volop hun kleren aan het uitkiezen. Eindelijk waren de witte broeken er en kon ons interview beginnen. In het vijfde leerjaar kunnen kinderen systematischer over tijden nadenken en dat koppelen aan de kennis over de persoonsvorm. bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 9

10 Oefening 5de leerjaar a) Omcirkel (= trek een kring rond) in de tekst de persoonsvorm. b) Markeer (kleur) de persoonsvorm in de tegenwoordige tijd geel. c) Markeer (kleur) in de verleden tijd groen. d) Onderstreep (= trek een lijn onder) alle andere werkwoorden die geen persoonsvorm zijn.. D Onderwerp en persoonsvorm De vorige oefening brengt ons tot slot bij de kennis van onderwerp en persoonsvorm. Essentiële kennis in functie van de werkwoordspelling. Tb.14.6 Het onderwerp in een zin aanduiden en daarbij de term onderwerp gebruiken. Tb.14.7 In functie van de werkwoordspelling onderwerp en persoonsvorm snel en accuraat aanduiden door het stellen van de ja-neevraag en/of op basis van de congruentie tussen onderwerp en persoons-vorm en daarbij de termen onderwerp en persoonsvorm gebruiken. ET.6. 5 ET.6. ET.6. 5 ET.6. 7 bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 10

11 4de leerjaar Vraag 20 Vraag 20 Wat is het onderwerp in de volgende zin? Op 16 september trokken de kinderen van 4A op pad Antwoord A Op 16 september 12 % B trokken 19 % C de kinderen van 4A (*) 63 % D op pad 5 % 6de leerjaar - Vraag 96 Vraag Welke zin begint niet met een onderwerp? Tb.14.5 Tb.14.6 A Ik heb panelen uitgevonden die alleen in de duisternis werken. 4 % B Daarna vliegen we op duisternisenergie. 81 % C Al het afval in het ruimteveer wordt onmiddellijk omgezet in brandstof. 9 % D De eerste twee verdiepingen in het ruimteschip zijn tweede klasse. 7 % Besluit De werkwoordspelling is in grote mate afhankelijk van de grammaticale kennis die de leerling toepast. Ondanks die kennis maken de meeste mensen nog wel eens een fout tegen de werkwoorden. Vaak onbewust. Bij leerlingen in de fase van het aanleren van de werkwoordspelling blijkt dat leerlingen soms een verkeerde regel toepassen (Taal en didactiek, Huizenga, 2003). Specifiek voor de werkwoordspelling is: Je moet herkennen om welke werkwoordsvorm het gaat (persoonsvorm of een andere vorm). Je moet herkennen in welke tijd de persoonsvorm staat. Je moet het bijhorende onderwerp herkennen. Je moet bepalen hoe de stam van het werkwoord wordt geschreven. Daarna moet je bepalen welke uitgang er achter de stam komt. In de volgende categorieën worden veel fouten gemaakt bij de spelling van werkwoorden ( bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 11

12 Hoofdcategorie Subcategorie Voorbeeld Werkwoordsfouten Niet werkwoordsfouten Herkenen van de persoonsvorm Herkennen van de tijd Herkennen van het onderwerp Herkennen van de stam Bepalen van een uitgang Onvoldoende woordenschat Fout tegen normale spellingsregels Gestrandde, gekleurt Werdt, ontmoeten Hij vind, wordt je Praad, zid Ontmoetde, kleurdt Geslaapt, vond Verloorren, bedrijgt Zoals in het luik spelling geschreven, is het van belang dat de leerling ook feedback krijgt op wat hij goed doet en op welk soort fout hij maakt. Tot slot blikken we nog even terug op vraag 94 uit IDP6. Daaruit blijkt dat na twee jaar nieuw leerplan de leerlingen en de leerkrachten nog niet allemaal bekend zijn met de nieuwe aanpak en de nieuwe begrippen, verwoordingen en termen. Veel leerlingen begrijpen nog niet echt goed wat afleider 3 betekent. Vooral daardoor slaagde maar 48 % van de leerlingen erin de vraag juist op te lossen. Vraag Ik verwelkom jullie allen op deze ruimtebeurs. Ik ben professor Einstein Junior De Grote. Duid alle goede antwoorden aan. Over beide zinnen kan je zeggen dat ze Tb.14.8 één werkwoordvorm bevatten. met een onderwerp beginnen. vertellen wat of hoe het onderwerp is. vragende zinnen zijn. bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 12

13 Naar aanleiding van die vraag publiceren we graag een schema dat we in de nascholing Doel In-Zicht ontwikkelden om stapsgewijs met zinnen aan de slag te gaan. Je vindt hieronder een model dat je eind 4de/begin 5de leerjaar kunt gebruiken. Met zo n schema kunnen de leerlingen in de klas gestructureerder nadenken over zinnen. Stappen Vragen Zinsdelen Stap 1 Over wie of waarover wordt de leerlingen er in de zin iets gezegd? Wat is het onderwerp? Stap 2 Wat wordt er in de zin over het onderwerp gezegd? Stap 3 Welk zinsdeel ( (werk)woord kunnen nadenken of (werk)woorden ) zegt wat het onderwerp doet of wat ermee gebeurt? Welk zinsdeel (werkwoord + andere woorden) zegt wat of hoe iemand is of wordt? Stap 4 Wat of wie? Iets of iemand Aan of voor iemand? Stap 5 Waar(in)? in de klas Wanneer? Hoe? Waarnaar? Waarmee? Met wie? Waarover? gestructureerder met zo n schema over zinnen In dit schema staat grijs gearceerd wat niet kan of moet ingevuld worden. Naarmate de leerlingen meer vertrouwd zijn met de werkwijze kan het schema open gegeven worden, waarbij de leerlingen zelf nagaan wat ze moeten invullen bij de analyse van de zin. Op de volgende bladzijde vind je eenzelfde schema in een andere vormgeving. bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 13

14 Over wie of waarover wordt er iets gezegd in de zin? ONDERWERP Wat wordt erover het onderwerp gezegd in die zin? REST VAN DE ZIN Welk zinsdeel (werkwoord of werkwoorden) zegt wat het onderwerp doet of wat ermee gebeurt. Welk zinsdeel (is of wordt + ander woord of woorden) zegt wat of hoe het onderwerp is of wordt. Welk zinsdeel in de rest van de zin geeft een antwoord op de vraag: 1. WAT? WIE? 2. AAN WIE? VOOR WIE? Welk zinsdeel in de rest van de zin geeft een antwoord op de vraag: 1. WAAR? 2. WANNEER? 3. HOE? 4. MET WIE? 5. WAARMEE? 6. WAARNAAR? 7. Welk zinsdeel in de rest van de zin geeft een antwoord op de vraag: 1. WAAR? 2. WANNEER? 3. HOE? 4. MET WIE? 5. WAARMEE? 6. WAARNAAR? 7. Voor vragen en informatie bij IDP Nederlands kun je ook terecht bij bart.masquillier@vsko.be bij IDP6 en IDP4 Nederlands 2012 Pagina 14