Urgentie in de winter De opening van een opvangcentrum. Inzet voor de wijk en voor de verschillende betrokken actoren

Transcriptie

1 Urgentie in de winter De opening van een opvangcentrum Etterbeek, winter Inzet voor de wijk en voor de verschillende betrokken actoren SAMENVATTING Lucie Martin en Quentin Dardenne, DIOGENES vzw In het kader van een project gefinancierrd door de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest

2 Inleiding Enkele jaren geleden startte men met de opening van centra voor dringende opvang gedurende de koudste maanden van het jaar. Deze winter opende de Samusocial een centrum voor dringende opvang voor mannen in de wijk La Chasse in Etterbeek, en dit met een capaciteit van ongeveer driehonderd personen. De inplanting van het centrum verliep in het begin niet gemakkelijk. Het was niet het eerste jaar dat het openen van een dergelijke structuur problemen stelde met de buurt. Om te begrijpen wat de opening van zulk een winteropvang met zich meebrengt werd er een actie-onderzoek verricht, hieronder vindt u de belangrijkste bevindingen. De problematiek Het onderzoek handelt over de gevolgen van de inplanting van dergelijke structuur op de wijk, maar ook, meer in het algemeen over de gevolgen voor de verschillende actoren, zijnde: de gebruikers, de sociale werkers van het centrum, bewoners en handelaars van de wijk, de gemeente, de sector thuislozenzorg. Meer in het bijzonder worden er drie centrale aspecten aangekaart : de houding van de buurt tegenover de inrichting van het centrum ; de relaties die de verschillende actoren onder elkaar aangaan en de voorstellingen die men van elkaar heeft ; de wijze waarop de gebruikers van het centrum zich de ruimte eigen maken. De benadering van deze diverse aspecten maakt het mogelijk in een tweede tijd goede praktijken voor te stellen. Alvorens hier op in te gaan belichten we de methodologie. Aanpak en methode Het onderzoek is het resultaat van drie maand etnografisch onderzoek. Dit onderzoek was uitgebreid en inductief. Het baseert zich in de eerste plaats op kwalitatief materiaal uit observatie en individuele en collectieve gesprekken met een groot aantal personen. In die mate dat de realiteit bestaat doorheen de wijze waarop men haar ziet, t.t.z. de voorstellingen die men van haar heeft, baseren de analyses zich op het onderscheid tussen wat men zegt en wat men doet. De aanbevelingen voor goede praktijken vloeien ook voort uit de verschillende ontmoetingen : het gaat er om de verhalen van de diverse actoren ernstig te nemen en hen een stem te geven - erkennen dat zij antwoorden hebben, aanzetten tot antwoorden, voorafgaande antwoorden. Dit actie-onderzoek gaat er van uit dat er een continuïteit bestaat tussen de kennis van de expert en de kennis van de leek. Het gaat er dus niet alleen om onderzoek te doen over, maar ook onderzoek te doen met, binnen de gegeven beperkingen. De beperkingen zijn de relatief korte termijn waarop het onderzoek heeft plaatsgevonden en een aantal moeilijkheden die we ondervonden.

3 Analyses De inrichting van het Centrum heeft voor veel reacties en opschudding gezorgd in de wijk. De ontmoetingen met de buurtbewoners onthullen een veelheid aan reacties, van protest, tolerantie en aanvaarding, maar de meest luidruchtige zijn in eerste instantie die van afwijzing. De geformuleerde klachten gaan over (grove) onbeleefdheden en het gevoel van onveiligheid voortvloeiend uit de aanwezigheid van thuislozen in de wijk. Bewoners en handelaars klagen over geluidsoverlast, achtergelaten vuil, het kraken van sommige gebouwen, diefstal en agressie toegeschreven aan gebruikers van het centrum. Ze betreuren het dat ze niet werden geraadpleegd en denken dat de plek, in een residentiele en handelswijk, vlakbij een kinderdagverblijf, een school en een sportcentrum niet geschikt is om zulk een centrum in te planten. Deze reacties vinden hun oorsprong in wat gemeenzaam het NIMBY-syndroom wordt genoemd : niet in mijn achtertuin. Verschillende factoren kunnen deze houding verklaren : de geografische nabijheid, de intensiteit van de weerstand verminderd naarmate men geografisch verder verwijderd is ; de eigenschappen van diegenen die gebruik maken van de opvang en de voorstellingen die men maakt van de verschillende actoren ; de sociale structuur van de wijk waar het centrum wordt ingeplant ; de aard van het centrum (grote, aantal, wijze van functioneren, het uitzicht, de reputatie), en tenslotte, het klimaat, de context van de inplanting van het centrum 1. Al deze verschillende factoren vormen een organisch geheel die elkaar beïnvloeden en verdienen nader bekeken te worden. De context waarin zulk een centrum wordt geopend heeft een invloed op de manier waarop hij wordt ervaren. Het Centrum werd haastig ingericht. Niet door slechte wil, maar door de moeilijkheid een geschikte locatie te vinden. Hierdoor werden de buurtbewoners niet ingelicht, noch over de nakende inplanting, noch over de werking en het publiek dat werd opgevangen. Door dit gebrek aan informatie hebben de buurtbewoners en de lokale overheid het gevoel dat hen iets wordt opgelegd. Deze laatsten spreken van een politiek van voldongen feiten en voelen zich het slachtoffer van politieke spelletjes. De spanningen en gebrek aan communicatie op het ogenblik van de inplanting van het centrum zullen een invloed hebben op de negatieve houdingen die ontstaan m.b.t. de gebruikers ervan. De inplanting zal nog meer problemen veroorzaken omdat het een zeer specifiek publiek opvangt en in groten getale. Het gaat om eerder jonge, alleenstaande mannen. Ze zijn een weerspiegeling, of net niet, van de voorstellingen die de wijkbewoners zich maken van thuislozen. Deze voorstellingen voeden de afwijzing, de tolerantie of het mededogen dat men kan hebben ten aanzien van de gebruikers van het opvangcentrum. Over het algemeen vallen ze uiteen in de klassieke verdeling die men in de maatschappij kan vinden : tussen goeden en slechten, echte en valse thuislozen. Een tweespalt gebaseerd op 5 criteria : leeftijd, nationaliteit, uiterlijk, de mate van verslaafdheid en het afwijkende gedrag (Loison- Leruste, 2009). Dit onderscheid maakt het de buurtbewoners mogelijk het opgevangen publiek te sorteren in zij voor wie bijstand legitiem lijkt en zij die geen hulp verdienen. Dit steunt o.a. op voorstellingen die getuigen van gebrek aan kennis betreffende thuislozen vanwege de buurtbewoners en handelaars. Men heeft een stereotiep beeld van thuislozen, gebaseerd op geruchten, verkeerd geïnterpreteerde signalen, en vaak gedeeld door de lokale overheid die geen contact heeft met het publiek. 1 Loison-Lerustre (2009)

4 De boodschap van afwijzing wordt het vaakst gehoord, maar wordt zeker niet gedeeld door alle buurtbewoners. De actoren die zich actief verzetten tegen het centrum zijn niet groot in aantal en meestal bekend bij de lokale overheid. In de wijk heeft niet iedereen dezelfde legitimiteit om te spreken of gehoord te worden. De personen die het centrum afwijzen zijn over het algemeen handelaar of eigenaar, en hun gehechtheid aan de wijk en haar reputatie is groot. Het bestaan van een ingebeelde homogene gemeenschap, een sociaal netwerk, dat deelneemt aan de dorpslogica van de wijk 2, versterkt de houding van verzet tegen het centrum. De inplanting van het opvangcentrum moet dus gezien worden als een aanval op hun identiteit en dat in een wijk die reeds in achteruitgang is en waar de klachten over onbeleefdheden en onveiligheid in dit licht moeten geplaatst worden. Omdat een deel van de identiteit gebaseerd is op de reputatie van de wijk waar men woont (Pinçon et Pinçon- Charlot, 1989,44) wordt de inplanting van het centrum aangevoeld als een vorm van sabotage van de acties die worden georganiseerd om de wijk te doen herleven en versterken ze het reeds bestaande gevoel van achterstelling. Het discrediteren o.a. via de vergelijking met dieren en het achterdochtig zijn, creëren weer sociale afstand, daar waar men zich steeds meer bedreigd voelt. Door stigmatiseren van de gebruikers van het centrum, net zoals men dat doet bij buitenlanders, legt men de oorzaak van het veranderen van de wijk bij hen. De overlast dat het opvangcentrum met zich meebrengt wordt gezien als een territoriale aanslag (Goffman, 1973)) en tonen hoe zeer de openbare ruimte in de ogen van de buurtbewoners toch zijn eigenaars heeft. (Rea & al, 2004). De werking van het opvangcentrum binnen de wijk laat niet toe vooroordelen te bestrijden, integendeel, ze worden nog versterkt. De prioriteit die gegeven wordt aan de opvang laat geen ruimte voor ontmoeting. Het centrum zwarte doos, is een vaak gebruikte metafoor in de buurt die getuigt van het gebrek aan communicatie naar de buitenwereld. Het enclave-centrum, dat zelfvoorzienend werkt, wordt vaak afgekeurd. De specifieke manier van werken van het opvangcentrum definieert de mogelijkheden tot contact met de buitenwereld. Het gebruikte model, een grote opvangcapaciteit die s avonds opent en overdag gesloten is, maakt het onmogelijk voor de buurt en de buurtbewoners om er betrokken bij te zijn. De contacten die wel gelegd werden hebben betrekking op de politie, de veiligheid en preventie, en alhoewel zeker noodzakelijk, bevestigen ze het beeld van de thuisloze, gevaarlijk, zonder respect en wild. De werking van het centrum, de capaciteit, het wisselende publiek, zijn dus elementen die de mogelijkheid tot ontmoeting sterk verminderen. Dit terwijl ontmoeting de basis is tot wederzijdse kennismaking, het afbreken van vooroordelen en een mogelijk integratie van de gebruikers van het centrum in de wijk. Het gebrek aan informatie over het onthaalde publiek laat dan ook vrij spel aan de verbeelding van de buurtbewoners die op basis van slecht begrepen signalen en uiterlijkheden besluiten trekken : profiteurs en valse thuislozen zouden in groten getale worden opgevangen. Deze voorstellingen, hoe onaangepast ook, breken de legitimiteit van de aanwezigheid van een opvangcentrum af. Diverse elementen hebben dus bijgedragen bij de integratie van het opvangcentrum in de wijk La Chasse, de houding ertegenover, de relaties die de actoren onderling hebben en de voorstellingen die men maakt: het klimaat bij de inrichting, de karakteristieken van het centrum en van het opgevangen publiek, de kenmerken van de wijk, haar bewoners en handelaars, de voorstellingen van de verschillende actoren. 2 Loison-Lerustre (2009) over de sterkte van het Nimby-syndroom.

5 Op het vlak van het zich eigen maken van het territorium La Chasse door de gebruikers van het centrum kunnen er verschillende vaststellingen gedaan worden. Allereerst moeten we vaststellen dat de aanwezigheid van thuislozen niet nieuw is in de wijk, er deden zich reeds voor de komst van het centrum spanningen voor, zoals bijvoorbeeld het bezetten van de inkom van banken gedurende de nacht. De komst van het centrum wakkert deze problematiek aan. Maar het vraagstuk van het zich verankeren in de wijk van thuislozen is eerder een vorm van ongerustheid dan een realiteit, de meerderheid van de gasten van het opvangcentrum blijven overdag niet in Etterbeek, maar keren terug naar het centrum van Brussel Stad. Als ze aanwezig zijn dan is dat bij de opening en sluiting van het opvangcentrum en aan de tramhaltes. Zij die toch in de wijk blijven deden dat al voor de komst van het centrum. Anderen blijven enkele uren, vooral in de bars, s morgens en s avonds. Het gebruik van de ruimte is dus niet uniform maar varieert, en wordt in meerdere of mindere mate gelegitimeerd naar gelang de plaats, de persoon, de gebruiken, de gedragingen, enz. De plaatsen die thuislozen gebruiken en bezoeken in de wijk en die publiek of semi-publiek zijn (banksas, bars, ) worden dus betwist, gedeeld of zich eigen gemaakt in functie van de legitimiteit van de aanwezigheid van de persoon. De specifieke organisatie van de winteropvang en de opening van het centrum van Etterbeek hebben niet alleen een invloed op de wijk, maar ook op de gasten en de sociale werkers in het centrum. De getuigenissen van de gebruikers en sociale werkers tonen de moeilijkheden die de grote capaciteit van het centrum met zich meebrengt. Het grote aantal gasten zijn een bron van spanningen, geweld tegenover sociale werkers en onder elkaar komt vaak voor en is moeilijk te beheersen. Een logica van clans vindt zijn ingang, net als racisme het centrum wordt een getuigenis van de concurrentie onder de meest zwakken. Er zijn veel frustraties, zowel bij de sociale werkers als bij gebruikers. De hotelfunctie primeert en de plaats voor sociaal werk is beperkt, doorverwijzen is moeilijk, bij gebrek aan tijd en middelen. Het gebrek aan zekerheid over het hebben van een bed biedt niet de mogelijkheid tot het vinden van een oplossing op lange termijn, het uitbreken uit de vicieuze cirkel van de onmiddellijkheid, het uitbreken uit de logica van de urgentie. Deze situatie weegt zwaar op de sociale werkers en op de opgevangen personen die een oplossing trachten te vinden voor hun problemen. Ze stellen vragen bij en geven kritiek op het algemeen functioneren van de hulp aan thuislozen : de selectiviteit van de hulp in de winter die stopt in de lente wordt aan de kaak gesteld, het urgentiemodel zoals nu georganiseerd wordt in vraag gesteld. Het algemene kader van dat urgentiemodel maakt voor hen deel uit van het probleem en de winteropvang wordt omschreven als een kalmeringspil, iets wat de gaten opvult maar niets oplost, kortom als een pleister op een houten been. Het geheel van de actoren zijn het er over eens dat een centrum met 300 personen te groot is. Zowel de gebruikers, de sociale werkers, de buurtbewoners als de sector spreken van een sociale fabriek en hun kritiek overstijgt de organisatie van het specifieke centrum in Etterbeek en ze sparen de politiek en de media niet. Het geheel van de verhalen toont de selectiviteit van het mededogen (Loison-Leruste, 2009), dat op meerdere manieren wordt geuit. Het mededogen is in de eerste plaat selectief want seizoensgebonden. Ze is het ook in de geesten van de burgers die de legitimiteit van hulp doet afhangen van sommige kenmerken van thuislozen en hun indeelt in goede en slechte, valse en echte. Een selectiviteit die afhangt van de perceptie die ze hebben van het opvangcentrum.

6 Besluiten Naar goede praktijken Het onderzoek brengt een aantal elementen aan het licht die toelaten de inzet voor de verschillende actoren bij de inplanting van een opvangcentrum beter te begrijpen. De voorgestelde analyses, uitgewerkt op basis van vele ontmoetingen, tekenen de contouren van goede praktijken, tegelijkertijd de tweede doelstelling van dit actie-onderzoek. Deze goede praktijken staan open voor discussie, ze zijn dus voornamelijk denkpistes. De goede praktijken bevinden zich op diverse niveaus van verandering en actie : op het lokale vlak, het gemeenschappelijke, het sectoriele, het globale. Ze vloeien zeer concreet voort uit de praktische organisatie deze winter en meer algemeen uit de veel bredere kritiek uitgaande van de verschillende actoren. Ze ontwikkelen zich langsheen enkele sleutelwoorden : vooruitziendheid, raadpleging, communicatie, overleg, transparantie, betrokkenheid en sensibilisatie. In het algemeen tonen de verhalen en de analyse de noodzaak af te stappen van het model sociale fabriek : omdat het zo veel nadelen heeft voor alle actoren en zo n grote paradoxen met zich meebrengt is het noodzakelijk dit model in vraag te stellen. Anderzijds is het zo dat kleinere centra, verdeeld over de gemeenten zouden toelaten een groot deel van de problemen te beperken. Meer nog, er moeten alternatieven voor de klassieke vorm van opvang op poten gezet worden, gericht op het hebben van een woonst. Nachtopvang is zinvol, maar wordt dat pas echt wanneer het zijn plaats vindt binnen een brede waaier van sociale hulpverlening waarmee het nauwe banden moet hebben om een echte springplank te worden naar begeleiding. Het geheel van de actoren getuigt van de noodzaak tot het afstellen van het werk van de dringende winteropvang op een werk van psychosociale begeleiding op lange termijn. Wat opgezet wordt moet dus globaal zijn en in netwerk functioneren. Het is belangrijk dat de voorwaarden voor een goede samenwerking worden gecreëerd. De organisatie van de winteropvang moet rekening houden met zijn omgeving en de logica van de zwarte doos overstijgen. De inrichting van een centrum mag niet in zeven haasten gebeuren, het is noodzakelijk een werk van informatie, raadpleging en betrokkenheid van de lokale actoren en bewoners op te zetten. Het ontwikkelen van projecten waarin zowel het centrum als de wijk betrokken zijn kan een zekere nabijheid creëren door het mobiliseren van capaciteiten, en de wijk versterken doorheen een positieve ervaring. De inplanting van een opvangcentrum kan dan een gelegenheid worden om vooroordelen te overstijgen en sociale banden te creëren. We hebben gezien hoe voorstellingen die men zich maakt een invloed hebben op het leggen van contacten, het is dan ook noodzakelijk te investeren in sensibilisatie en informatie. Door het informeren over thuislozen kan de overheid bijdragen tot een verbetering van hun begeleiding.

7 Tenslotte, deze goede praktijken krijgen pas ten volle betekenis wanneer ze ingeschreven worden in een globale en coherente logica. De strijd tegen thuisloosheid, net zoals de organisatie van de winteropvang kunnen niet uitgedacht worden achter muren. Op het ogenblik dat men zich bekommert over de urgentie van de sociale urgentie lijkt het vooral belangrijk de kijken naar de bredere context. Want de problematiek van de thuisloosheid is onlosmakelijk verbonden met die van huisvesting, het nemen van structurele maatregelen op dat vlak moet een prioriteit zijn. Wanneer men zo denkt geeft men de voorkeur aan preventie en het werken aan de oorzaken eerder dan aan de gevolgen. Het is ook, politiek, de voorkeur geven aan een overheid die de toegang tot rechten aan iedereen garandeert, eerder dan een humanitaire overheid die het lijden wil verzachten en waarvan het mededogen selectief is. asbl DIOGENES vzw, Place de Ninove, 10 à 1000 Bruxelles Tel: Fax : FORTIS Numéro d entreprise