Het boek der boeken: Nederlandse bijbels door de eeuwen heen

Transcriptie

1 Lesbrief Het boek der boeken 1 Het boek der boeken: Nederlandse bijbels door de eeuwen heen Lesbrief voor de groepen 7 en 8 van de basisschool

2 Lesbrief Het boek der boeken 2 Inhoudsopgave Deel I Voor de leerkracht: docentenhandleiding 1.1 Algemene informatie Overzicht van methoden die aansluiten bij het programma Plaatsing op de historische tijdlijn, aansluiting bij kerndoelen 4 en culturele competenties 1.4 Over de expositie Het museumbezoek 5 Deel II Voor de leerlingen Hoofdstuk 1 Waarom de Bijbel? 6 Hoofdstuk 2 Wat staat er in de Bijbel? Het verhaal Één boek? 7 Hoofdstuk 3 De Bijbel en de geschiedenis Erasmus heeft kritiek Boekdrukkunst Luther heeft nog meer kritiek De kerk en de Spanjaarden Beeldenstormen en wapengekletter De Geuzen 11 Hoofdstuk 4: De Bijbel en nu Een Bijbel voor iedereen? 12 Deel III Antwoordenblad voor docenten Antwoorden voor de leerkracht 13

3 Lesbrief Het boek der boeken 3 Deel I Voor de leerkracht: docentenhandleiding 1.1 Algemene informatie Deze lesbrief is bedoeld voor de groepen 7 en 8 van het primair onderwijs en heeft als doel om de leerlingen en hun leerkrachten zo goed mogelijk voor te bereiden op ons educatieprogramma, die verbonden is bij de wisseltentoonstelling genaamd Het boek der boeken: Nederlandse bijbels door de eeuwen heen (zie 1.4). Na het lezen en bespreken van deze lesbrief zullen de leerlingen voldoende op de hoogte zijn van de de invloed van de Bijbel op de vaderlandse geschiedenis en de plaats daarvan in (landelijke) historische context. Onderwerpen die aan bod zullen komen zijn: de Reformatie, het ontstaan van boekdrukkunst, de Beeldenstorm, de Opstand en de Tachtigjarige Oorlog. Hiermee sluit het programma aan bij diverse lessen uit de geschiedenismethoden. In onderstaande tabel is een overzicht weergegeven van de bijhorende methodes, hoofdstukken en onderwerpen. 1.2 Overzicht van methoden die aansluiten bij het programma Methode Groep Thema of Hoofdstuk Onderwerp Bij de Tijd 7 Hoofdstuk 3 Verspreiding van het Christendom, Reformatie, Boekdrukkunst Bij de Tijd (nieuwste versie) 7 Hoofdstuk 2 en 3 (les 2 en 3) Verspreiding van het Christendom, Reformatie, Boekdrukkunst Brandaan 7 Thema 3, 4 (les 3) en 5 Verspreiding van het Christendom, Reformatie, Boekdrukkunst, Beeldenstorm, De Opstand De Trek 7 Thema 3 en 4 Steden en Staten, Tijd van de Ontdekkers en Hervormers Speurtocht 7 Hoofdstuk 2 (les 2, 3 en 6) en 3 Verspreiding van het Christendom, Reformatie, Beeldenstorm, De Opstand Speurtocht 8 Hoofdstuk 3 (les 1) De Opstand Tijdstip 7 Thema 1 (les 2), Thema 2 (les 9, 10 en 19) Bijbelse kunst, Karel V, De Opstand, Tachtigjarige Oorlog Wijzer door de Tijd 7 Hoofdstuk 1 en 2 Humanisme, Reformatie, Tachtigjarige Oorlog Wijzer door de Tijd 8 Hoofdstuk 1 (les 1) Tachtigjarige Oorlog

4 Lesbrief Het boek der boeken 4 Wijzer door de Tijd (nieuwste versie) 7 Hoofdstuk 2 (les 1, 2 en 3) Reformatie, De Opstand, Tachtigjarige Oorlog Een Zee van Tijd 7 Hoofdstuk 4 Reformatie, De Opstand, Beeldenstorm, Tachtigjarige Oorlog Venster op Nederland 7 Hoofdstuk 7.1 De Opstand, Tachtigjarige Oorlog, Godsdienststrijd 1.3 Plaatsing op de historische tijdlijn, aansluiting bij kerndoelen en culturele competenties Het programma heeft vooral betrekking op de tijdvakken Ontdekkers en Hervormers en Regenten en Vorsten en sluit aan bij de volgende kerndoelen: Mondeling taalonderwijs: Kerndoel 1: De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. Kerndoel 2: De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren. Schriftelijk taalonderwijs: Kerndoel 4: De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema s, tabellen en digitale bronnen. Mens en samenleving: Kerndoel 37: De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. Kerndoel 38: De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met verschillende opvattingen van mensen. Tijd: Kerndoel 51: De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. Kerndoel 52: De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: jagers en boeren; Grieken en Romeinen; monniken en ridders; steden en staten; ontdekkers en hervormers; regenten en vorsten; pruiken en revoluties; burgers en stoommachines; wereldoorlogen en holocaust; televisie en computer. Kerndoel 53: De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis. Kunstzinnige oriëntatie: Kerndoel 55: De leerlingen leren op eigen werk en dat van anderen te reflecteren. Kerndoel 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Daarnaast sluit het aan bij de drie competenties cultuureducatie:

5 Lesbrief Het boek der boeken 5 Onderzoekend vermogen: de leerling vergelijkt verschillende stromingen binnen het Christendom en de historische invloed daarvan en gebruikt daarvoor verschillende primaire en secundaire bronnen die aanwezig zijn in het museum. Creërend vermogen: de leerling past de opgedane kennis toe in verschillende activiteiten binnen het museumbezoek en brengt zijn eigen ervaringen, emoties en ideeën onder woorden. Reflecterend vermogen: de leerling doet een nieuw perspectief op over historische gebeurtenissen en wordt gestimuleerd om kritisch om te gaan met de opgedane kennis door middel van activiteiten en interactiviteit. 1.4 Over de expositie De tentoonstelling is ontwikkeld door Henk de Korte en Otto van Middendorp en zal van 26 november 2016 tot 30 april 2017 te zien zijn in Historisch Museum de Bevelanden in Goes. Het doel van deze tentoonstelling is het vertellen van de geschiedenis van de Bijbel aan de hand van een groot aantal uiteenlopende drukwerken, met een speciale aandacht voor miniaturen, landkaarten, sierlijk geschreven teksten en bijzondere illustraties. 1.5 Het museumbezoek Het museumbezoek kan plaatsvinden op woensdagochtend van 9:00 tot 10:30 en op dinsdagen donderdagmiddag van 13:00 tot 14:30. Het wordt onderbroken door een korte pauze om even iets te drinken. Leerlingen nemen zelf drinken mee, voor leerkrachten en begeleiders is er koffie of thee beschikbaar. Op iedere schoolgroep dienen minimaal twee begeleiders van de school aanwezig te zijn. Zij zorgen voor een ordentelijk verloop van het bezoek. Elke groep wordt in het museum begeleid door ervaren museummedewerkers die het programma uitvoeren. Fotograferen zonder flits is toegestaan. De leerkracht verzoeken wij vriendelijk het enquêteformulier in te vullen dat na binnenkomst wordt overhandigd. Voor uw medewerking zeggen wij u bij voorbaat dank. De opbouw van het programma zal er als volgt uitzien: - Welkomstwoord en PowerPoint presentatie in onze educatieruimte - De groep wordt in tweeën gesplitst: de eerste groep zal een activiteit doen in de educatieruimte, de tweede groep bezoekt de tentoonstelling en voert daar verschillende opdrachten uit. - Korte pauze in de educatieruimte - Wisseling van groepen: de eerste groep bezoekt nu de tentoonstelling en de tweede groep doet activiteiten in de educatieruimte - Gezamelijke afsluiting in de educatieruimte

6 Lesbrief Het boek der boeken 6 Deel II Voor de leerlingen Hoofdstuk 1: Waarom de Bijbel? De Bijbel is nog steeds een van de meest gelezen boeken ter wereld. Sterker nog, het is met afstand ook nog het meest verkochte én het meest vertaalde boek in de wereld. In deze lesbrief en tijdens je bezoek aan Historisch Museum de Bevelanden leer je waarom zoveel mensen dat boek per se in de kast willen hebben staan. We kijken naar de geschiedenis van Nederland en waarom de Bijbel daar zo belangrijk voor was. Er bestaan een heleboel Nederlandse bijbels. Zoveel zelfs, dat we er een hele tentoonstelling van kunnen maken. Waarom zijn er zoveel verschillende bijbels, denk je? Gesprek: Bespreek met je buurman of vrouw waar jij aan denkt bij het woord bijbel.

7 Lesbrief Het boek der boeken 7 Hoofdstuk 2: Wat staat er in de Bijbel? Het verhaal: De Bijbel staat vol met allemaal losse verhalen, maar eigenlijk is er één groot verhaal met een doorgaande lijn. Het Oude Testament gaat over het volk van Israël. Het allereerste begin beschrijft het ontstaan van de wereld en het volk Israël. Het begint bij Adam en Eva, de eerste mensen, die meteen al zondigen door niet naar God te luisteren. Iets later zien we Noach, een van de weinigen die wel naar God luistert en wordt gered terwijl alle andere mensen op de hele wereld omkomen bij het overstromen van de hele aarde. Dan wordt het gekozen volk, het volk Israël geboren, met Abraham als hun vader, die als eerste naar het gekozen land gaat. Dit is het volk waar het hele verhaal eigenlijk verder over zal gaan. Mozes is ook een belangrijk personage in het verhaal; hij bevrijdt het volk uit Egypte, waar ze als slaven moeten werken. Daarna wordt duidelijk dat het volk constant dezelfde zonden blijft begaan, die we bij Adam en Eva aan het begin van het verhaal ook al zagen: niet luisteren en de regels opvolgen. De rest van het verhaal gaat ook over het volk van Israël en wat ermee gebeurt: hoe ze een koning krijgen, hoe ze moeten vechten tegen andere volken, en hoe ze zelfs gedwongen worden te verhuizen uit hun land. Het tweede deel van de Bijbel, het Nieuwe Testament, gaat over een man in plaats van een volk, namelijk over Jezus. Hij is de belangrijkste persoon in het christelijk geloof, en het verhaal wordt maar liefst vier keer verteld, door vier verschillende mensen: Marcus, Mattheüs, Lucas en Johannes. Hun verhaal vertelt het hele leven van Jezus, van zijn geboorte tot zijn dood, opstanding, en hemelvaart. Het verhaal is alleen nog niet klaar als Jezus niet meer op aarde rondloopt. Zijn leerlingen moeten nu de lessen van Jezus verspreiden over de wereld. Ook moeten ze de verschillende gemeentes leren om volgens Gods regels te leven. Het verhaal eindigt met een voorspelling van wat er zal gebeuren als Jezus terugkomt op aarde. Kun je nog meer korte verhalen uit de Bijbel bedenken? Hoe passen die in het grote verhaal? Wist je dat: Het Oude Testament bestaat uit 39 boeken en het Nieuwe Testament uit 27 boeken. In totaal zijn dit wel 66 boeken! Één boek? De tentoonstelling die jullie gaan bezoeken heet Het boek der boeken: Nederlandse bijbels door de eeuwen heen. Nu is de grote vraag: is de Bijbel wel één boek? Jullie hebben al gezien dat hij bestaat uit twee delen : het Oude en het Nieuwe Testament. De verschillende verhalen die hierboven genoemd worden, zijn allemaal afzonderlijke boeken, waaruit de Bijbel bestaat. Het is dus eerder een boekenkast dan één boek. In de Middeleeuwen hebben ze bedacht welke boeken in de boekenkast moesten komen, dus welke boeken samen de Bijbel zouden vormen: de canon. Wat ook bepaald is toen, is in welke volgorde al deze boeken in de Bijbel moesten komen. Met name bij het Oude Testament was dit belangrijk, omdat het Jodendom dezelfde boeken gebruikt als hun heilige boek, alleen met een andere volgorde en een andere naam: de Tenach. Een belangrijke reden dat er zoveel verschillende bijbels zijn, is dat er heel veel vertalingen zijn. Dit komt niet alleen doordat we nu heel anders praten dan een paar honderd jaar geleden, maar ook omdat niet iedereen op dezelfde manier dacht over de dingen die in de Bijbel stonden. Dit leidde tot verschillende vertalingen, en zelfs tot het vervolgen van mensen die de Bijbel op een bepaalde manier vertalen. Hierover meer in hoofdstuk drie.

8 Lesbrief Het boek der boeken 8 Kun je een paar boeken uit de Bijbel noemen? Gesprek: Kun je bedenken waarom verschillen in vertaling een probleem zouden kunnen zijn? Kun je een voorbeeld bedenken? Bespreek dit met je buurman of vrouw. Wist je dat? Een vertalingsfout in een beschrijving van Mozes, die het volk van Israël bevrijdt uit Egypte, zorgt ervoor dat hij in kunst voor wel 200 jaar wordt afgebeeld met hoorns, tot mensen erachter kwam dat het woord iets heel anders betekende. Kun jij de gehoornde Mozes vinden? Herken je de andere verhalen in deze afbeelding?

9 Lesbrief Het boek der boeken 9 Hoofdstuk 3: De Bijbel en de geschiedenis Met al deze informatie hebben we nog steeds niet verklaard waarom de Bijbel voor onze samenleving zo belangrijk is geweest. Op zich is het een verzameling boeken waarvan sommigen meer dan tweeduizend jaar geleden geschreven zijn, en de verhalen gaan over een volk ver van Nederland. Ondanks dat is het christendom veruit de grootste godsdienst van de wereld en de Bijbel het meest gelezen boek. Ook in Nederland is het christendom de grootste godsdienst en heeft een hele grote invloed gehad op onze geschiedenis. Nu hebben wij in ons land een scheiding van kerk en staat, wat inhoudt dat de kerk bijvoorbeeld niet gaat bepalen wat voor wetten er zijn. Vroeger was dat heel anders, toen was de kerk wel degelijk betrokken bij wat burgers wel en niet mochten. Andersom, was de staat ook druk bezig met de kerk, en bepaalden ze samen de regels voor de burgers. Dit betekent natuurlijk dat de kerk erg veel macht had, en dat er weinig ruimte was voor andere geloofsovertuigingen. Erasmus heeft kritiek: Desiderius Erasmus was een aanhanger van het humanisme. Dat houdt in dat hij geloofde in de vrijheid van mensen. Hij vond dat mensen zelf konden nadenken en beslissingen maken. In de Middeleeuwen vond de katholieke kerk dat mensen alleen via de kerk in de hemel konden komen. Dat betekent dat mensen niet zelfstandig de Bijbel mochten lezen, maar naar de kerk moesten gaan om daar te leren hoe ze zich moesten gedragen. Volgens Erasmus stond het gezonde verstand van de mensen zelf boven alle regels die door de kerk werden opgelegd. Erasmus heeft ook het Nieuwe Testament opnieuw vertaald uit het Grieks. In die tijd gebruikten de mensen alleen maar de Vulgaat, een Latijnse vertaling van de originele Hebreeuwse en Griekse tekst. Erasmus ontdekte dat daar fouten inzaten, wat de kerk natuurlijk niet leuk vond. Waarom denk je dat de kerk liever niet wilde dat mensen zelf de Bijbel gingen lezen? Boekdrukkunst: Vroeger schreven monniken in kloosters bijbels met de hand over. Dit duurt natuurlijk ontzettend lang, maar het betekende ook dat bijbels ontzettend duur waren omdat er zoveel tijd inzat. Er waren dus niet erg veel Bijbels, en ook weinig mensen die ze konden lezen. Dit veranderde met de uitvinding van de drukpers, door Johannes Gutenberg in De boekdrukkunst had veel gevolgen, omdat volgens deze methode boeken snel en goedkoop konden worden verspreid. Het eerst gedrukte Nederlandstalige boek is de Delftse bijbel, die jullie ook gaan zien als jullie het museum bezoeken. Hij was niet compleet: de Delftse bijbel bevatte alleen het Oude Testament, en ook nog zonder de Psalmen. Wat denk je dat er gebeurt als er opeens veel meer bijbels komen? Bedenk twee gevolgen van de boekdrukkunst. Gesprek: Waarom zou de Bijbel het eerste boek zijn wat gedrukt werd? Bespreek dit met je buurman of vrouw. Opdrachtje: Als je op de link klikt, vind je de originele tekst van de Delftse Bijbel. Hoeveel kun je ervan begrijpen? Vind vijf verschillen met het Nederlands van nu.

10 Lesbrief Het boek der boeken 10 Wist je dat? Johannes Gutenberg was niet de eerste uitvinder van de boekdrukkunst. Driehonderd jaar eerder werden in China al speelkaarten gedrukt volgens deze methode. Luther heeft nog meer kritiek: Zelfs tijdens de kritiek van Erasmus bestond er eigenlijk nog steeds één kerk in Europa. Dat veranderde met de komst van Maarten Luther. Deze begon als een priester van de katholieke kerk, maar was het oneens met veel dingen die de kerk deed. Door hem is het protestantisme ontstaan: een stroming die zich afzette tegen de kerk en zijn eigen kerk oprichtte. De periode waarin dit gebeurt wordt de Reformatie genoemd. Luther spijkerde 95 stellingen op de deur van de Slotkerk in het Duitse Wittenberg, die stuk voor stuk kritiek leverden op de katholieke kerk. De belangrijkste kritiek van Luther sloeg op de aflaten. Dit waren bepaalde (religieuze) activiteiten die je kon doen waardoor je je zonden afloste, en dus niet meer gestraft zou worden in het vagevuur na je dood. In het vagevuur komen mensen die nog niet naar de hemel kunnen, waar ze worden schoongemaakt door het vuur, waarna je naar de hemel kan. Volgens de katholieke kerk bestond de uitweg uit twee stappen: biechten (je zonden vertellen aan een priester), en aflaten verdienen. Rond de tijd van Luther kon je aflaten gewoon kopen, zodat je minder (of zelfs geen) straf kreeg na je dood. Dit leverde een hoop geld op, wat gebruikt werd het bouwen van nieuwe kerken. Je kon zelfs aflaten kopen voor zonden die je nog niet begaan had. Een belangrijk deel van de stellingen is kritiek op dit gebruik. Volgens Luther kon je alleen door genade en geloof vergeving krijgen van je zonden en dus in de hemel komen. Een ander punt van kritiek was dat alle mensen de Schrift, de Bijbel dus, moesten kunnen lezen. Dit is de reden dat hij de Bijbel in het Duits vertaalde en probeerde deze toegankelijk te maken voor alle mensen, niet alleen de geestelijkheid. Hij vond ook dat alleen Christus kon zorgen voor verlossing. De katholieke Kerk heeft naast Jezus ook een heleboel extra personen (heiligen etc.) die belangrijk zijn voor contact met God. Als laatste vond Luther ook dat alleen God geëerd moest worden, en dat de kerk te veel eer kreeg waar God die eigenlijk moest krijgen. Een paar jaar na het spijkeren van de stellingen werd Luther in de ban gedaan, wat inhoudt dat hij uit de kerk verstoten werd. Het was te laat, en er kwam een permanente scheuring in de kerk die zelfs nu nog zichtbaar is. De kerk en de Spanjaarden: In de tijd van Luther bestond Nederland zoals wij dat kennen nog niet. Het bestond uit een heleboel verschillende gebieden die vielen onder het Habsburgse rijk, waarvan Karel V de baas was. Karel was een katholiek, en was daarom tegen de Reformatie. Onder zijn bewind werd er een inquisitieraad ingesteld, die ketters moesten vervolgen. Later voerde hij ook het bloedplakkaat in, waardoor de vervolging van protestanten strenger werd. Toen hij werd opgevolgd door Filips II als Heer der Nederlanden, werd het alleen maar erger. Het Habsburgse rijk was erg groot, en daarom besloot Filips II een landvoogd(es) te benoemen: Margaretha van Parma. Onder Margaretha van Parma werden steeds meer mensen protestants. Met name de invloed van Johannes Calvijn, die het voor een groot deel eens was met de kritiek van Luther, is erg groot in de Nederlanden. Filips II, die net als zijn vader erg katholiek was, vond deze toenemende invloed maar niets. Wist je dat: De aanspreekvorm van Karel V het volgende was: Karel, bij de gratie Gods, Heilig Rooms keizer, Semper Augustus, Koning van Duitsland, Koning van Italië, Koning van heel Spanje, Castilië, Aragón, León, Navarra, Granada, Toledo, Valencia, Galicië, Mallorca, Secillia, Córdoba, Murcia, Jaén, Algarve, Algeciras, Gibraltar, de Canarische eilanden, Koning van de Beide Siciliën, Sardinië, Corsica, Koning van Jerusalem, Koning van de Westelijke en Oostelijke Indiën, Heer van de Eilanden en de Grote Oceaan, Aartshertog van Oostenrijk, Hertog van Bourgondië, Brabant, Lotharingen, Stiermarken, Karinthië, Krain, Limburg, Luxemburg, Gelderland, Neopatrië, Württemberg, Landgraaf van de Elzas, Prins van Zwaben, Graaf van Vlaanderen, Habsburg, Tirol, Gorizia, Barcelona, Artesië, Franche Comté, Henegouwen, Holland, Zeeland, Ferrette,

11 Lesbrief Het boek der boeken 11 Kyburg, Namen, Roussillon, Cerdagne, Drenthe, Zutphen, Markgraaf van het Heilig Roomse Rijk, Burgau, Oristano en Gociano, Heer van Friesland, het Wendland, Pordenone, Biskaye, Molin, Salins, Tripoli en Mechelen. Beeldenstormen en wapengekletter: Omdat de protestanten geen officiële eigen kerk mochten beginnen hielden ze hagenpreken, een soort kerkdiensten in de open lucht. Één van de dingen die de volgelingen van Calvijn erger vonden dan de volgelingen van Luther, was de hoeveelheid beelden in de kerken. In 1566 begonnen ze, na zo n hagenpreek, de beelden kapot te slaan in kerken. Hier in Zeeland vond zes jaar later ook een soort mini-beeldenstorm plaats. Ze gingen eerst dapper door met hun hagenpreken, maar dat lukte op een gegeven moment niet meer vanwege het slechte weer. In Middelburg bijvoorbeeld, vluchtten ze een pakhuis in, waar ze begonnen te preken. De gemeente verbood hen om vaker in dat pakhuis te preken, en toen kwamen ze in actie. Ze wilden een kerk in beslag nemen, maar die moest eerst gezuiverd worden van alle dingen waar het protestantisme tegen was, waaronder dus de beelden, altaren, en dure versieringen. Hier was Filips twee natuurlijk alles behalve blij mee, en als reactie stuurde hij Alva naar Nederland om Margareta van Parma te vervangen als landvoogd. Alva nam een leger mee en probeerde hardhandig orde te herstellen. Hij richtte ook de Raad van Beroerten (bloedraad volgens de bevolking) op, die protestanten erg streng begon te vervolgen. Stadhouder Willem van Oranje, die gevlucht was voor het strenge bewind van Alva, probeerde met een leger de Nederlanden binnen te vallen: de Nederlandse Opstand was een feit. Hieronder zie je een foto van een altaartje in de Grote Kerk in Goes. Waarom denk je dat ze vooral de hoofden stukgeslagen hebben. Bij welke van de vijf punten van Luther past dit (de genade van God, geloof in God, het lezen van de Schrift, verlossing door Jezus Christus en eer aan God alleen) en waarom?

12 Lesbrief Het boek der boeken 12 De Geuzen: De geuzen waren oorspronkelijk (protestantse) edelen, die de wapens oppakten tegen de Spanjaarden. Al snel voegden zich mensen van heel gemengde afkomst zich bij hen: avonturiers, (werkloze) zeelui, en zelfs criminelen. Vandaar ook dat hun naam stamt uit het Frans: gueux betekent bedelaar. Het komt van iemand die tegen Margareta van Parma zei: Wees niet bang, mevrouw, het zijn maar bedelaars. De geuzen hebben dit juist daarom als hun naam gehouden. Ze zijn van grote invloed geweest op de Tachtigjarige Oorlog, die voortkwam uit de Opstand. Er waren twee soorten geuzen: de bosgeuzen, die op het land tegen de Spanjaarden vochten, en de watergeuzen, die een vloot hadden. Ondanks dat de geuzen heel effectief waren tegen de Spanjaarden, en van onschatbare waarde waren voor Willem van Oranje (zonder de geuzen hadden de Nederlanden waarschijnlijk nooit gewonnen), moet wel gezegd worden dat ze geen lieverdjes waren. Ze plunderden de steden die ze bevrijdden. Met name in Zeeland werd veel geplunderd en veroverd, met uitzondering van Middelburg en Goes. Als jij Willem van Oranje was, zou jij dan de hulp van de geuzen willen? Waarom wel/niet? Gesprek: Waar zou jij geus voor worden? Met andere woorden, wat vind jij zo belangrijk in je leven dat je ervoor zou vechten? Bespreek dit met je buurman of vrouw. Het beleg van Goes

13 Lesbrief Het boek der boeken 13 Hoofdstuk 4: De Bijbel en nu Nadat de Spanjaarden werden verdreven, werd het Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gesticht, met het calvinisme als officiële godsdienst. Na de wrede onderdrukking van de Spanjaarden werd tolerantie erg belangrijk voor Nederlanders. Zo kwamen er in de zeventiende eeuw veel godsdienstige vluchtelingen naar de Nederlanden, omdat ze daar vrij(er) hun eigen godsdienst konden uitoefenen. Het wordt hierdoor wel een stuk ingewikkelder: de protestanten gingen zich verder opsplitsen in verschillende groepen, die allemaal hun eigen bijbelvertaling wilden. Daarom zullen de meeste bijbels die jullie gaan zien bij het museumbezoek van na de Reformatie zijn. Nu zien we nog steeds de grote invloed die de Bijbel heeft (gehad) op ons land. Een duidelijk voorbeeld hiervan zijn feestdagen. Noem van de volgende feestdagen het bijbelse verhaal: - Kerst - Goede Vrijdag - Pasen - Hemelvaart - Pinksteren Kun je nog andere voorbeelden bedenken van de invloed van de Bijbel op ons land? Een bijbel voor iedereen? In 1637 werd de Statenvertaling uitgegeven. Dit was de eerste officiële Nederlandstalige bijbelvertaling. De opdracht was om een bijbelvertaling te maken waar zoveel mogelijk mensen zich in konden vinden. Dat lukt ook heel aardig, er zijn maar twee groepen die zich niet kunnen vinden in deze vertaling: de lutheranen en de rooms-katholieken. Deze twee bleven hun eigen bijbels houden. Zelfs nu wordt vaak de Statenvertaling gebruikt in kerken. Denk je dat je een bijbelvertaling kunt maken die iedereen wil gebruiken? Waar moet je op letten bij het maken van zo n bijbel?

14 Lesbrief Het boek der boeken 14 Deel III: Antwoordenblad voor docenten 1. Er bestaan een heleboel Nederlandse bijbels. Zoveel zelfs, dat we er een hele tentoonstelling van kunnen maken. Waarom zijn er zoveel verschillende bijbels, denk je? Er zijn verschillende opvattingen over het christendom, waardoor er ook verschillende bijbels zijn die horen bij die opvattingen. Verschillen tussen bijbels worden zichtbaar op groot niveau (het weglaten of juist toevoegen van verschillende boeken) en op klein niveau (ander taalgebruik, het kiezen van andere woorden). 2. Bespreek met je buurman of vrouw waar jij aan denkt bij het woord bijbel. Hier kan eventueel ook een klassendiscussie van gemaakt worden: wat vinden de leerlingen van de Bijbel? Waarmee wordt de Bijbel geassocieerd? Vinden de leerlingen het een moeilijk of een makkelijk boek? Leuk of juist saai? Hebben ze er wel eens in gelezen? Dit is een introductievraag om de leerlingen aan het denken te zetten over de Bijbel. 3. Kun je nog meer korte verhalen uit de Bijbel bedenken? De lijst is natuurlijk ontzettend lang maar hier een korte greep: Oude Testament: Kaïn en Abel De toren van Babel Josef en zijn broers David en Goliath Koning Salomo Jonah en de walvis Nieuwe Testament: Jezus loopt over het water De verloren zoon Jezus verandert water in wijn Vijf broden en twee vissen 4. Kun je een paar boeken uit de Bijbel noemen? Hierbij kunt u ook kijken hoe ver u met uw klas kunt komen. Hoeveel bijbelboeken kunnen ze samen noemen? 5. Kun je bedenken waarom verschillen in vertaling een probleem zouden kunnen zijn? Kun je een voorbeeld bedenken? Bespreek dit met je buurman of vrouw. De leerling kan hier nadenken over de Bijbel in zijn sociale context en de positie van de kerk in die tijd. Om leerlingen een beetje te sturen kunt u ze eraan herinneren dat er vroeger geen verschillende stromingen bestonden maar dat er maar één kerk was en dat (nagenoeg) iedereen ook gelovig was. Ook kunt u het voorbeeld van de gehoornde Mozes gebruiken ter illustratie (zie de Wist je dat ). 6. Waarom denk je dat de kerk liever niet wilde dat mensen zelfstandig de Bijbel gingen lezen? Volgens de katholieke kerk heeft een gelovige de leiding van de kerk nodig om het Schrift op de juiste manier te interpreteren. Als mensen in hun eentje de Bijbel gaan lezen ontbreekt deze sturing van de kerk, waardoor ze sneller verkeerde interpretaties geven. Ook was de kerk bang dat ze buiten spel zouden worden gezet als mensen zelfstandig de Bijbel zouden gaan lezen en zo hun macht zouden verliezen. 7. Wat denk je dat er gebeurt als er opeens veel meer bijbels komen? Bedenk twee gevolgen van de boekdrukkunst. - Veel meer mensen konden een bijbel in bezit hebben - Boeken konden grotere groepen mensen in een kortere tijd bereiken - Meer mensen konden leren lezen omdat boeken goedkoper werden - Omdat meer mensen een bijbel hadden en konden lezen, nam de macht van de kerk af

15 Lesbrief Het boek der boeken Waarom zou de Bijbel het eerste boek zijn wat gedrukt werd? Bespreek dit met je buurman of vrouw. De leerling kan hier nadenken over het sociale belang van de Bijbel en de invloed ervan op het dagelijks leven. Het doel van deze vraag is dat leerlingen begrijpen wat voor invloed de Bijbel had op de samenleving, op grote en op kleine schaal. 9. Als je op de onderstaande link klikt, vind je de originele tekst van de Delftse Bijbel. Hoeveel kun je ervan begrijpen? Vind vijf verschillen met het Nederlands van nu. Er zijn veel verschillen te noemen, maar hierbij een paar voorbeelden: - Het samenvoegen van woorden, zoals bijv. en en de - Verschillen in spelling, zoals bijv. ck, gh, ae, etc. - Ouderwets woordgebruik, zoals bijv. het gebruik van des of woorden als firmament. 10. Waarom denk je dat vooral de beelden werden stukgeslagen? Bij welke van de vijf punten van Luther past dit (de genade van God, geloof in God, het lezen van de Schrift, verlossing door Jezus Christus en eer aan God alleen) en waarom? Dit idee past bij de eer aan God alleen, omdat de gezichten van de heiligen worden stukgeslagen als een soort reiniging van de kerk, zoals de leerlingen konden lezen in de tekst. 11. Als jij Willem van Oranje was, zou jij dan de hulp van de geuzen willen? Waarom wel/niet? De leerling kan hierbij nadenken over het morele probleem van het doel heiligt de middelen. Was de dreiging van de Spanjaarden daadwerkelijk zo erg dat de eigen bevolking geplunderd mocht worden tijdens de bevrijding? Deze vraag is bedoeld om de opgedane informatie toe te passen, en kritisch na te denken over de acties van Willem van Oranje. 12. Waar zou jij geus voor worden? Met andere woorden, wat vind jij zo belangrijk in je leven dat je ervoor zou vechten? Bespreek dit met je buurman of vrouw. Het antwoord op deze vraag is volledig aan de leerling. Als de leerling het moeilijk vindt om iets te bedenken, kunt u bijvoorbeeld vragen wat hij of zij het ergst zou missen als het er niet meer was. 13. Nu zien we nog steeds de grote invloed die de Bijbel heeft (gehad) op ons land. Een duidelijk voorbeeld hiervan zijn feestdagen. Noem van de volgende feestdagen het bijbelse verhaal: 1. Kerst 2. Goede Vrijdag 3. Pasen 4. Hemelvaart 5. Pinksteren Kun je nog andere voorbeelden bedenken van de invloed van de Bijbel op ons land? 1. Kerst: geboorte van Jezus 2. Goede Vrijdag: Jezus sterft voor de zonden van de mensheid 3. Pasen: Jezus staat op uit de dood 4. Hemelvaart: Jezus gaat naar de hemel 5. Pinksteren: de komst van de Heilige Geest Andere voorbeelden: - Invloed van de Bijbel op de taal: spreekwoorden etc. - Kerken en hun activiteiten - Onze normen en waarden (grondwet?) - Kunst - Christelijke scholen - Geschiedenis 14. Denk je dat je een bijbelvertaling kunt maken die iedereen wil gebruiken? Waar moet je op letten bij het maken van zo n bijbel? Na alle informatie die de leerling heeft gekregen over de Bijbel, en de conflicten die erover zijn ontstaan, gaat de leerling nu zelfstandig denken over de mogelijkheid van een bijbel waar iedereen zich in kan vinden. Waarschijnlijk zal de leerling tot de conclusie komen dat er geen enkele bijbelvertaling is die iedereen wil gebruiken.