Handboek Vuil. Fleur van Broekhuizen Ckees van Oijen m.m.v. Pieter van Broekhuizen André van Raalte Hanneke Swart Jeroen Terwoert

Transcriptie

1 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA Handboek Vuil Fleur van Broekhuizen Ckees van Oijen m.m.v. Pieter van Broekhuizen André van Raalte Hanneke Swart Jeroen Terwoert Amsterdam, 10 december 2005 IVAM research and consultancy on sustainability Roetersstraat WB Amsterdam - Postbus ZB Amsterdam Tel , Fax , internet: office@ivam.uva.nl 1

2 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY Colofon ISO Doc. nr. V 0540 Titel Auteur(s) Interne review door Handboek Vuil Dr. F.A. van Broekhuizen & Drs. C.H.J. van Oijen Ir. J. Terwoert Deze rapportage is tot stand gekomen in opdracht van ORSIMA, de paritaire organisatie voor onderhoud en reiniging in scheepvaart, industrie en milieu en aanverwante activiteiten. Contactpersoon: dhr. J. Suiker Adres: ORSIMA Stephensonweg 14, 4207 HB Gorinchem Voor meer informatie over deze rapportage kunt u contact opnemen met: Dr. F.A. van Broekhuizen, tel , fvbroekhuizen@ivam.uva.nl Drs. C.H.J. van Oijen, tel , coijen@ivam.uva.nl Gegevens uit deze rapportage mogen in principe niet worden overgenomen voor extern gebruik. Schriftelijke toestemming van IVAM is vereist. IVAM UvA bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen. 2

3 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA Voorwoord In september 2002 is een Arbo-convenant ORSIMA gesloten tussen het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW), de Vereniging van werkgevers in Scheeps-, Industrie-, milieu- en Technische Onderhoudsactiviteiten (SITO), FNV Bondgenoten en de CNV BedrijvenBond. Het doel van dit convenant is: minder zieken, minder mensen in de WAO en minder zwaar en gevaarlijk werk. Kortom: een veilige en gezonde werkplek. Naast mogelijk gevaarlijke reinigingsmiddelen (die in de industriële reiniging nog maar beperkt worden toegepast), vormt in veel gevallen vooral het te verwijderen vuil een risico voor de gezondheid van werknemers. In het kader van het programma Versterking Arbeidsomstandighedenbeleid Stoffen (VASt) van het Ministerie van SZW is daarom (onder meer) besloten om een Handboek Vuil te maken. Het Handboek Vuil is in nauwe samenwerking met de ORSIMA bedrijven tot stand gekomen. Er is informatie verzameld over reinigingsmiddelen en vuil. Daarnaast is een inventarisatie gemaakt van de reinigingswerkzaamheden en de momenten waarop blootstelling aan gevaarlijke stoffen kan plaatsvinden. Met deze informatie kan besloten worden beschermende maatregelen te nemen bij de werkvoorbereiding en werkuitvoering. 3

4 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY 4

5 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA Samenvatting Overal kom je vuil tegen. Waar dan ook. Eigenlijk zijn we allemaal een groot deel van ons leven bezig met onderhoud en reiniging. Maar in het bijzonder zij die werken in de industriële- en scheepsreiniging. Het vuil waar deze mensen dagelijks mee in aanraking komen kan slecht zijn voor de gezondheid. Wat is vuil? Om wat voor vuil gaat het in de industriële- en scheepsreiniging? En, hoe kom je er achter of dit vuil slecht is voor de gezondheid? Dit zijn de drie kernvragen die in het Handboek Vuil aan de orde zullen komen. Vuil bestaat uit stoffen, chemische stoffen. Het zijn deze stoffen die bepalen of vuil slecht is voor de gezondheid (of niet). Hoofdstuk 1 gaat hier op in. Om er achter te komen of vuil slecht is moet je dus weten met welke stoffen je te maken hebt. Dat is één. Een tweede is: het is heel belangrijk hoe je met die stoffen te maken krijgt. Zijn het vloeistoffen of vaste stoffen? En, komen ze in je lichaam terecht via inademing, inslikken of door contact met je huid? De manier waarop je in aanraking komt met stoffen is van grote invloed op de effecten die stoffen op je gezondheid kunnen hebben. Dit wordt verder uitgelegd in Hoofdstuk 2. Sommige stoffen zijn bijvoorbeeld onschadelijk totdat je ze inademt. Andere stoffen kunnen al bij huidcontact alleen gezondheidsschade aanrichten. Het gezondheidseffect van stoffen op je lichaam is ook afhankelijk van de manier waarop je lichaam deze stoffen verwerkt. Wanneer stoffen opgenomen worden in het bloed, kunnen ze zich via het bloed in je lichaam verspreiden. Een stof die je inademt kan daarom niet alleen longschade veroorzaken, maar kan ook slecht zijn voor je lever (een belangrijk orgaan die het bloed in je lichaam zuivert). Ten derde is van belang hoeveel je van een bepaalde stof binnenkrijgt (de dosis). Voor sommige stoffen is een kleine hoeveelheid al genoeg om erg ziek te worden. Van andere stoffen (zoals water) kan je vele liters drinken, of kilo s eten voordat het effect heeft op je gezondheid. De soort stof, de manier van blootstelling en de hoeveelheid stof waar je aan wordt blootgesteld zijn de drie meest belangrijke factoren die bepalen of een stof gezondheidsschade kan aanrichten. Tijdens een reinigingsklus kan je je tegen stoffen beschermen door de juiste beschermingsmaatregelen te treffen. Je kan echter altijd in situaties terecht komen die je niet volledig onder controle hebt. Tijdens dit soort momenten loop je een risico om, ondanks alles, toch blootgesteld te raken aan de stoffen waar je je tegen wilt beschermen. Deze risico s en risicomomenten worden behandeld in Hoofdstuk 3. In dit hoofdstuk wordt ook per reinigingsbranche (de chemische en petrochemische industrie reiniging en de scheepsreiniging) aandacht besteed aan een aantal veel voorkomende stoffen en producten in die branche. De werkgever, de direct leidinggevende of werkvoorbereider en de werknemer hebben allen de verantwoordelijkheid om de risico s op blootstelling aan stoffen tijdens het werk zo klein mogelijk te houden. Deze verantwoordelijkheden zijn deels vastgelegd in wettelijke en bestuurlijke regels. Deels berusten ze ook op goed fatsoen en persoonlijke hygiëne. Daarnaast hebben de verschillende (industriële) opdrachtgevers en branches vaak nog eigen eisen en voorschriften met betrekking tot de beperking van gezondheidsrisico s (zoals opleidingen en medische keuringen). Hoofdstuk 4 geeft een algemeen overzicht van de Arbo-wet- en regelgeving op dit gebied, en van mogelijke maatregelen tot en met de persoonlijke beschermingsmiddelen die binnen de reinigingsbranche gebruikt worden. Wat nu te doen bij onvoldoende informatie over de stoffen waarmee je moet gaan werken? Hoofdstuk 5 geeft een overzicht van de verantwoordelijkheden van de verschillende betrokken partijen en de bestaande PBM s. Ook worden een aantal instanties genoemd die hulp kunnen bieden als bedrijven de juiste stoffeninformatie niet kunnen of willen verstrekken. Daarnaast is er een stappenplan uitgewerkt van aandachtspunten tijdens de werkvoorbereiding, de werkuitvoer en de werkaflevering. Per reinigingstaak 5

6 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY zullen de aanwezige risico s op blootstelling aan stoffen anders zijn. Zowel de werkzaamheden zelf als de werkomgeving kunnen sterk variëren. De punten waarop gelet moet worden om deze risico s zo klein mogelijk te houden zullen echter veelal dezelfde zijn. Dit plan dient ter ondersteuning van de risicobeheersing van blootstelling aan stoffen. De punten waaraan in hoofdstuk 1-5 aandacht is besteed kunnen bijdragen aan het verminderen van de gezondheidsrisico s door blootstelling aan stoffen tijdens reiniging en onderhoudswerkzaamheden. De bijlagen geven hiervoor aanvullende informatie en verwijzen naar bronnen die kunnen helpen om de arbeidsomstandigheden in de industriële reiniging en scheepsonderhoud te verbeteren. 6

7 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA Inhoudsopgave Voorwoord...3 Samenvatting Inleiding Wat is vuil Ziek door vuil Voor wie is dit handboek bestemd Vuil op en in het lichaam Blootstelling aan stoffen in vuil Eigenschappen Mengsels van stoffen Concentratie en tijdsduur MAC-waarden Hoe het lichaam vuil verwerkt Inademing Inslikken Opname via de huid Zuiveringsmechanismen Ziek door vuil Risico s van stoffen en risicomomenten Gezondheidsrisico s van stoffen Om welke stoffen gaat het? Reinigings- en onderhoudsmiddelen Het productieproces Veel voorkomende stoffen Reiniging binnen de chemische industrie Reiniging binnen de petrochemische industrie De scheepsreiniging en onderhoud Risico s op blootstelling Algemene risico s bij reinigingsactiviteiten Risicomomenten Risico s bij specifieke werkzaamheden Arbo-wet en -regelgeving De Arbo-wet ten aanzien van gevaarlijke stoffen Risico-Inventarisatie en Evaluatie (RI&E) en Plan van Aanpak (PvA) Eisen aan de RI&E ten aanzien van gevaarlijke stoffen Wijzigingen Arbo-wet en besluit Vier niveaus van het Arbo-besluit; de Arbeidshygiënische strategie Beperking van de uitstoot Industriële ventilatie Afscherming van de mens Persoonlijke bescherming Taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden Voorlichting en opleiding

8 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY 5. Maatregelen tegen vuil Persoonlijke beschermingsmiddelen Algemene arbeidshygiënische adviezen Stappenplan risicobeheersing Hoe kunnen de arbeidsomstandigheden worden verbeterd? Wat kan er beter? Hulp binnen het bedrijf Hulp van buiten het bedrijf...50 Aanvullende Informatie...51 Bijlage 1: Stoffenlijst bij Handboek Vuil (met afzonderlijke inhoudsopgave) Bijlage 2: Overige belangrijke wetgeving en overeenkomsten Bijlage 3: Beschikbare normen voor blootstelling aan schadelijke stoffen 8

9 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA Inleiding Wat je ook doet, overal heb je te maken met vuil. Vuil is overal, zit overal, en eigenlijk zijn we allemaal een groot deel van ons leven bezig met onderhoud en reiniging. Dit geldt zeker als je werkt in de industriële reiniging en scheepsonderhoud, en door je beroep voortdurend met vuil in aanraking komt. Vuil, dat je bijvoorbeeld uit machinekamers, tanks of leidingen moet verwijderen is in veel gevallen niet onschadelijk Het kan slecht zijn voor je gezondheid. Dit is niet alleen het geval in de (industriële) reiniging. Het geldt ook voor vuil in bijvoorbeeld de voedingsmiddelenindustrie. Het is daarom belangrijk dat iedereen die tijdens zijn werk vaak met vuil in aanraking komt daar meer over weet. 1.1 Wat is vuil Vuil is eigenlijk een verzamelnaam voor allerlei restjes. Van stof dat ontstaat door slijtage tot kleine roetdeeltjes en druppeltjes benzine in uitlaatgassen. Maar ook slib dat achter blijft in een scheepsruim. Of je iets vuil noemt of niet hangt af van de situatie: om een motor soepel te laten draaien wordt deze gesmeerd met smeerolie. Diezelfde olie op je handen is vuil dat verwijderd moet worden. Veel vuil komt van nature voor, zoals zand en aarde en allerlei soorten bacteriën en schimmels. Vuil kan echter ook door de mens geproduceerd worden. Een goed voorbeeld hiervan is het vuil dat wordt gevormd bij de verwerking van aardolie. Naast (onder andere) verschillende soorten brandstoffen wordt bij dit proces namelijk ook restmateriaal gevormd: (chemische) stoffen waar niets meer mee gedaan wordt. Dit restmateriaal, het vuil, komt in de lucht terecht of blijft achter in de leidingen en reactie- of opslagtanks van de aardolieverwerkingsfabriek. Die stoffen verstoren de kwaliteit van het productieproces en verontreinigen het product. Daarom moeten de installatie of tanks geregeld worden schoongemaakt. Vuil bestaat dus uit (chemische) stoffen, en het zijn deze stoffen die bepalen of het vuil gevaarlijk is voor de gezondheid, of niet. Daarnaast kunnen deze zelfde stoffen een voedingsbron zijn voor bacteriën en schimmels. Door bacterie- en schimmelgroei verandert de stoffensamenstelling van het vuil en daarmee het gevaar voor de gezondheid (dit is vooral van toepassing in de voedingsmiddelenindustrie). Het is belangrijk om je te realiseren dat de stoffensamenstelling van vuil niet constant hoeft te zijn. Voor we verder gaan is, maken we hier alvast onderscheid tussen stoffen en stof, zoals meel of heel fijn zand. Bij stoffen moet je denken aan chemische stoffen met specifieke chemische eigenschappen en gezondheidseffecten. Stof bestaat uit kleine vaste deeltjes. Het is dus eigenlijk een kleine opeenhoping van één of meerdere stoffen. Stof zelf hoeft als zodanig niet giftig te zijn. Het kan wel schadelijk zijn voor de gezondheid als het lichaam dit stof niet, of niet snel genoeg, kan verwijderen. 1.2 Ziek door vuil Vuil is niet altijd goed zichtbaar. Vaak merken we niet eens dat we ermee in aanraking komen. Pas als we beginnen te hoesten, te niezen of plotseling ergens uitslag krijgen, merken we dat er iets in ons lichaam zit dat daar niet hoort. Soms merk je zelfs niets. Nadelige gevolgen voor de gezondheid kunnen pas na jaren blijken. Maar het kan ook anders. Dan zie je het vuil duidelijk zitten, of zweeft het stof door de lucht. Alle situaties waarbij je aan vuil wordt blootgesteld kunnen de gezondheid bedreigen. Dit komt doordat er lichaamsvreemde stoffen in kunnen zitten. Deze stoffen zijn niet alleen slecht voor mensen die een allergie hebben, maar voor iedereen. In alle gevallen waarin je lichaamsvreemde stoffen niet meer kwijt kan raken, kan je ziek worden. Dit gezondheidsrisico is gelukkig niet voor alle stoffen even groot. Juist daarom is het heel belangrijk dat je weet uit wat voor stoffen het vuil bestaat, zodat je zo nodig (beschermende) maatregelen kan treffen. 9

10 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY 1.3 Voor wie is dit handboek bestemd Het Handboek Vuil is geschreven voor de werknemers, die tijdens de reinigingsactiviteiten op het werk voortdurend met vuil in aanraking komen, en voor de werkgever en de direct leidinggevende, die ervoor moeten zorgen dat de juiste maatregelen getroffen worden om de werknemers zo goed mogelijk te beschermen. Het is hier niet mogelijk om alle soorten vuil in de verschillende reinigingsbranches in detail te beschrijven. Er is daarom een selectie gemaakt van veel voorkomende stoffen waarmee reinigers in de chemische en petrochemische industrie en in de scheepsreiniging te maken kunnen krijgen. Daarnaast is een inventarisatie gemaakt van de risicomomenten voor vuilblootstelling van deze reinigers. Voor wie meer wil weten zijn er verwijzingen opgenomen naar andere publicaties en websites. 10

11 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA 2. Vuil op en in het lichaam Bij een dag hard werken zit de viezigheid al snel letterlijk tot achter je oren. Soms komt er naderhand zelfs vuil uit je neus. Als het lichaam dat vuil opneemt, wat gebeurt er dan vervolgens mee? In dit hoofdstuk wordt deze vraag verder toegelicht. Ook wordt ingegaan op de stofeigenschappen die de opname van vuil in het lichaam beïnvloeden. 2.1 Blootstelling aan stoffen in vuil Met hoeveel vuil het lichaam in aanraking komt (de blootstelling), hoeveel je binnen krijgt en waar het belandt, hangt af van: 1. de eigenschappen van het vuil (uit welke stoffen bestaat het) 2. de concentratie (hoeveelheid) van het vuil in de lucht (en eventueel in het afvalwater) 3. de tijdsduur van blootstelling Het gezondheidsrisico dat iemand loopt hangt af van het gezondheidsgevaar van de stof waaraan hij of zij wordt blootgesteld en de van de hoeveelheid van die stof waarmee het lichaam in aanraking komt (de blootstelling). De hoeveelheid stof is weer afhankelijk van de concentratie en van de tijdsduur van blootstelling. Kom je in aanraking met veel stof en is de stof gevaarlijk voor de gezondheid, dan is het risico op gezondheidsschade groot. Maar wanneer een stof heel gevaarlijk is kan ook een lage blootstelling leiden tot een groot gezondheidsrisico. Dit is bijvoorbeeld het geval bij sommige kankerverwekkende stoffen. Opgeborgen in een afgesloten tank, is het gezondheidsrisico van zo n kankerverwekkende stof echter te verwaarlozen (er is dan namelijk géén risico op blootstelling). In de meeste gevallen wordt het gezondheidsrisico dat je loopt groter als de blootstelling groter wordt. Dit heb je gedeeltelijk zelf in de hand doordat je je tegen de blootstelling aan stoffen kunt beschermen; in een totaal beschermend gaspak bijvoorbeeld is de blootstelling heel klein (te verwaarlozen).maar, je loopt wél een risico als je het pak uittrekt en daarbij met je handen de buitenkant van het pak aanraakt Eigenschappen Elke stof heeft karakteristieke eigenschappen. Deze eigenschappen bepalen ondermeer hoe gevaarlijk een stof voor de gezondheid is, en of deze in het lichaam kan worden opgenomen. De vorm van de stof is hierbij van grote invloed: is deze gasvormig, vloeibaar of vast (aangekoekt, poedervormig, slijpsel e.d.)? Een aangekoekte laag vuil zal bijvoorbeeld bij het afbikken eerst met de huid in contact komen en niet snel worden ingeademd. Stoffen (ook vaste stofdeeltjes) in een nevel van kleine vloeistofdruppeltjes daarentegen, zullen veel gemakkelijker diep in de longen kunnen doordringen. Vooral wanneer de reinigingsactiviteiten fysiek zwaar zijn en je krachtig ademhaalt. De belangrijkste zijn: de afmeting en het gewicht. Hoe kleiner en lichter de stofdeeltjes, hoe dieper kunnen ze worden ingeademd of door de huid heendringen. de vluchtigheid. Hoe vluchtiger, hoe gemakkelijker een stof verdampt. Een vluchtige stof wordt daarom veel makkelijker ingeademd dan een minder vluchtige stof. de oplosbaarheid in slijm en bloed. Is een stof goed oplosbaar in slijm en bloed, dan zal deze stof veel makkelijker in het lichaam kunnen worden opgenomen en (via de bloedvaten) naar de verschillende organen worden vervoerd dan als de stof niet oplosbaar is. Is een stof juist niet oplosbaar in slijm en bloed maar wel in vetten of oliën, dan zal deze stof makkelijker door de huid heen gaan en in het lichaamsvet terecht kunnen komen. 11

12 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY en de gevaarlijkheid voor de gezondheid. De gevaarlijkheid van een stof bepaald (bij blootstelling) wat de gezondheidsschade kan zijn Mengsels van stoffen Vuil bestaat bijna nooit uit slechts één enkele stof. Het is meestal een mengsel van een groot aantal verschillende stoffen. Dit kan een probleem zijn bij de inschatting van het gezondheidsrisico dat je loopt als je in contact komt met vuil. Dit risico is vooral lastig te voorspellen doordat de precieze samenstelling van het vuil soms niet, of maar gedeeltelijk bekend is. In gevallen waarbij niets, of nauwelijks iets, bekend is over het vuil waar je mee te maken hebt wordt daarom in de meeste gevallen uitgegaan van het ergste en gekozen voor maximale beschermingsmiddelen. Ter indicatie van het soort stoffen waarmee reinigers binnen de (petro)chemische industrie en in de scheepsreiniging kunnen komen, is in Hoofdstuk 3 een overzicht gegeven van veel voorkomende stoffen in deze drie branches. Wanneer de samenstelling van het vuil wél precies bekend is, kan op basis van de verschillende stoffen in het mengsel een risico-inschatting op blootstelling en de bijbehorende gezondheidseffecten gemaakt worden. Uitzonderingen daargelaten geldt dat je de gezondheidsrisico s van stoffen kunt optellen. In een mengsel kunnen stoffen echter ook afwijkende gezondheidseffecten vertonen. Zo kunnen stoffen onderling bepaalde chemische reacties aangaan (en dus ook met een reinigingsmiddel) waardoor nieuwe stoffen ontstaan. Hierdoor kunnen bijvoorbeeld meer of minder gevaarlijke gassen gevormd worden, maar bijvoorbeeld ook warmte. Daarnaast kan je te maken krijgen met verschillende gezondheidseffecten die elkaar beïnvloeden. Zo is het mogelijk dat een stof A bijvoorbeeld een ontsteking in de longen veroorzaakt, waardoor een stof B veel gemakkelijker dan gewoonlijk via inademing door de longen in het bloed terecht kan komen. Een vergelijkbaar effect kan worden veroorzaakt door het reinigingsmiddel dat gebruikt wordt door contact met de huid. Bepaalde reinigingsmiddelen ontvetten namelijk de huid waardoor deze sneller geïrriteerd raakt door stoffen Concentratie en tijdsduur Als de concentratie aan stoffen (vuil) in de lucht of in het afvalwater hoog is, dan kan je in zeer korte tijd aan heel veel vuil wordt blootgesteld. Over het algemeen worden deze situaties zoveel mogelijk vermeden. Maar in onvoorziene situaties, zoals bij een bedrijfsongeval of wanneer iemand valt, kan de blootstelling plotseling enorm toenemen. Vaker heb je echter te maken met veel lagere concentraties van stoffen in vuil, maar vindt de blootstelling herhaaldelijk en over een veel langere tijd plaats. Namelijk gedurende de gehele reinigingsactiviteit. Zoals al eerder is beschreven neemt het gezondheidsrisico (de kans op het ontstaan van aandoeningen) toe als de blootstelling groter wordt. Een hoge blootstelling kan optreden doordat: 1. iemand korte tijd met veel van een stof in aanraking is geweest 2. iemand voor een lange tijd steeds kleine hoeveelheden van een stof heeft binnengekregen Wanneer iemand als gevolg van blootstelling aan een stof ziek wordt of een aandoening krijgt, is er op dat moment een kritische grens overschreden. Het bepalen van deze kritische grens is moeilijk. Sommige stoffen zijn kankerverwekkend en dan is een heel lage blootstelling al gevaarlijk. Daarnaast verschillen mensen onderling in gevoeligheid. Zo reageert de één allergisch na blootstelling aan bepaalde stoffen, terwijl een ander geen problemen zal ondervinden. Ook is het soms moeilijk een verband te leggen tussen de blootstelling en de aandoening. Kanker bijvoorbeeld kan zich pas jaren na blootstelling ontwikkelen. In Nederland zijn daarom voor ongeveer 800 tot 900 stoffen wettelijk Blootstellinggrenzen, de zogenaamde MAC-waarden (Maximaal Aanvaarde Concentraties), vastgesteld. 12

13 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA MAC-waarden MAC-waarden geven aan welke concentratie van een gas, damp, nevel of vaste stof maximaal in de lucht aanwezig mag zijn, zonder dat de gezondheid van de meeste werknemers en hun nageslacht hiervan schade ondervindt als de werknemers er hun hele arbeidsleven lang aan worden blootgesteld. MACwaarden gelden alleen voor de werkplek (zie ook bijlage 3). Ze kunnen echter niet garanderen dat er in het geheel geen gezondheidsproblemen ontstaan. Dit kan deels komen doordat een MAC-waarde soms een compromis is tussen wat wenselijk en wat economisch en praktisch haalbaar is. Maar daarnaast is de ene persoon vooral ook weerbaarder dan de ander. De Nederlandse MAC-waarden lijst is te vinden op het Internet ( 2.2 Hoe het lichaam vuil verwerkt Vuil kan via verschillende routes het lichaam binnendringen. Verreweg de belangrijkste is via de longen, maar ook via de maag en darmen, en door de huid kan vuil in het lichaam terecht komen Inademing Wanneer je ademhaalt, komen ook kleine vuildeeltjes (gassen, dampen en stof) uit de lucht in je longen terecht. Eenmaal daar beland, kan het allerkleinste en lichtste vuil zelfs in het bloed opgenomen worden. Voor de wat grotere, zwaardere vuildeeltjes komt het vaak niet zover. In veel gevallen worden deze deeltjes opgevangen door het slijm en de trilhaartjes die in de luchtpijp en in de longen (in de bronchiën en bronchiölen) aanwezig zijn. De trilhaartjes zorgen er vervolgens voor dat dit grovere vuil wordt opgehoest en zo uit het lichaam kan worden verwijderd. Vuil dat diep in de longen binnendringt en achterblijft, kan daar een ontstekingsreactie veroorzaken Figuur 2.1 De longen uitvergroot. (1) de bronchiën, en (2) de bronchiolen. Hierin bevinden zich de trilhaartjes. In het aparte kaderzijn de alveoli (de kleinste longblaasjes) verder uitvergroot. Hier vindt de zuurstofopname in je bloed plaats Inslikken In tegenstelling tot inademen is het veel moeilijker om onbewust vuil in te slikken. De lunchpauze is misschien wel een van de belangrijkste risicomomenten. Vooral als je je handen niet of slecht gewassen hebt. Ook roken met vieze handen is om deze reden af te raden. Je kunt echter ook vuil in je maag krijgen doordat je vuil inademt door de mond, en wanneer je opgehoest slijm en vuil niet uitspuugt, maar in plaats daarvan doorslikt. Het vuil dat eerst in de longen zat belandt zo in de maag. Daar worden de stoffen (de meeste maar niet allemaal) afgebroken, zodat ze verder in het lichaam kunnen worden verwerkt of via je darmen kunnen worden verwijderd. Ze volgen hierbij dezelfde route als voedsel zou doen. Net als voedingsstoffen kunnen daardoor ook de (vuil)stoffen die in je mond komen uiteindelijk in je bloed worden opgenomen. 13

14 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY Figuur 2.2 De maag. Stoffen die je binnen krijgt door inslikken worden voornamelijk hier afgebroken Opname via de huid Voor de meeste stoffen vormt de huid de grootste barrière om het lichaam binnen te dringen. De opname door de huid verloopt dan ook over het algemeen heel langzaam. Toch is opname via de huid voor bepaalde stoffen, zoals sommige oplosmiddelen en vloeistoffen, een belangrijke bron van blootstelling. Vooral als fysiek zwaar werk wordt verricht waardoor de poriën in de huid open gaan en de huid een grotere doorbloeding krijgt. Wanneer de stoffen eenmaal door de huid heen zijn kunnen ze opgenomen worden in het bloed. Het bloed vervoerd deze stoffen verder naar de verschillende organen. Dit kan echter alleen als deze stoffen in het bloed oplosbaar zijn. Stoffen waarvoor dit niet geldt, blijven juist vaak goed zitten in het vetweefsel onder de huid. Daar blijven ze vervolgens soms maanden tot jaren lang, zonder dat er iets mee gebeurt of dat ze worden afgebroken. Dit zorgt ervoor dat het vet in je lichaam een opslagplek is voor allerlei (vetoplosbare)stoffen. Hier zijn veel voorbeelden van bekend zoals DDT (dichloro-difenyl-trichloorethaan), PCB s (polychloor bifenylen), en verschillende PAK s (poly aromatische koolwaterstoffen) en PCA s (polycyclische aromaten). Figuur 2.3 De huid (dwarsdoorsnede). De huid is opgebouwd uit twee huidlagen (de opper- en lederhuid). Daaronder bevindt zichhet bindweefsel met de bloedvaten.wanneer een stof door de huid heen dringt, kan die stof via het bloed door deze bloedvaten heen worden vervoerd. Een stof kan ook in het onderhuids bind- of vetweefsel worden opgeslagen Zuiveringsmechanismen Het lichaam beschikt over verschillende organen en afweermechanismen om lichaamsvreemde stoffen onschadelijk te maken. De lever en de nieren spelen een belangrijke rol bij de bloedzuivering. Hierbij heeft de lever de taak om lichaamsvreemde stoffen af te breken en zorgen de nieren ervoor dat de afbraakproducten uit het bloed gehaald worden en via de urine worden afgevoerd. Daarnaast is er een belangrijke taak weggelegd voor de witte bloedcellen. Je zou kunnen zeggen dat deze cellen de mobileeenheid van het lichaam zijn. Overal in het lichaam waar lichaamsvreemde stoffen worden aangetroffen draven de witte bloedcellen op om deze stoffen te vangen en onschadelijk te maken. Soms gaat dit gepaard met ontstekingsreacties. 14

15 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA Figuur 2.4 De zuivering van het lichaam. De nieren (1) en de lever (2) zijn twee organen die een rol spelen bij de bloedzuivering. Daarnaast zijn in het bloed witte bloedcellen actief (3) die lichaamsvreemde stoffen in het bloed onschadelijk kunnen maken. De witte bloedcel is hier ongeveer 1000x uitvergroot. 2.3 Ziek door vuil Doordat lichaamsvreemde stoffen via het bloed naar de organen worden getransporteerd kunnen schadelijke effecten ook daar optreden (dus niet alleen in de longen, in de maag en op de huid). Deze effecten kunnen sterk verschillen in de snelheid waarmee, en de manier waarop ze zich ontwikkelen. We onderscheiden blijvende en weer verdwijnende effecten, en acute en chronische effecten. Blijvend of verdwijnend geeft aan hoelang het lichaam last houdt van de aandoening. Een aandoening die nooit (of maar heel langzaam) weg gaat is een blijvende aandoening. Een verdwijnende aandoening is van korte duur. Chronische en acute effecten hebben te maken met de snelheid waarmee een aandoening zich ontwikkelt. Een chronische effect ontwikkelt zich heel geleidelijk en wordt soms pas jaren na blootstelling merkbaar. Chronische aandoeningen verdwijnen niet, of maar heel langzaam. Astma, een aandoening van de luchtwegen, is een voorbeeld. Maar een aandoening kan ook direct optreden bij een éénmalige blootstelling. In dat geval spreken we van een acuut effect. Acute effecten kunnen blijvend zijn. Een voorbeeld hiervan is longschade door blootstelling aan Chloorgas. Acute effecten kunnen ook van voorbijgaande aard zijn. In het laatste geval verdwijnt de aandoening als de blootstelling wordt weggenomen. Een belangrijke groep stoffen die kan leiden tot blijvende aandoeningen op de lange termijn zijn oplosmiddelen. Verschillende (organische) reinigingsmiddelen die worden gebruikt om vette oppervlakken schoon te maken vallen daaronder. Oplosmiddelen zijn over het algemeen goed vetoplosbaar en kunnen bij herhaaldelijke (lage) blootstelling leiden tot schade aan het zenuwstelsel en aan sommige organen, welke uiteindelijk kunnen leiden tot vergeetachtigheid, concentratiestoornissen, moeheid en karakterveranderingen (het Organo Psycho Syndroom, OPS). In de sectie Aanvullende Informatie zijn een aantal titels opgenomen (waaronder Beroepsziekten in de Praktijk, Oplosmiddelen en Je Hersens op het nachtkastje) die specifiek op deze effecten ingaan. 15

16 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY 16

17 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA 3. Risico s van stoffen en risicomomenten Tijdens de industriële en scheepsreiniging hangt het af van de stoffen waarmee je werkt of je een gezondheidsrisico loopt (of niet). Daarnaast hangt het gezondheidsrisico voor een belangrijk deel af van de manier waarop en of je met de stoffen in contact komt (de blootstelling). In dit hoofdstuk worden deze punten behandeld: 1. Gezondheidsrisico s van stoffen en veel voorkomende vuiltypen 2. De risico s op blootstelling 3.1 Gezondheidsrisico s van stoffen Lang niet elke stof vormt een bedreiging voor de gezondheid. En daarnaast: áls ze gevaarlijk zijn kan de één ook gevaarlijker zijn dan de ander. We hebben het hier over het gezondheidsgevaar van de stof zelf. Dus zonder de manier, de hoeveelheid, en de duur/frequentie van blootstelling in overweging te nemen. Immers, zelfs een stof als water kan dodelijk zijn als er teveel (vele liters) van wordt gedronken. De gezondheidsschade die door stoffen kan worden veroorzaakt kent verschillende gradaties. Deze zijn onder te verdelen in verschillende categorieën. Zo kan een stof bijtend, irriterend, schadelijk, giftig, zeer giftig, carcinogeen, mutageen en reprotoxisch zijn. Maar, een combinatie van twee (of meerdere) categorieën komt ook vaak voor. Een stof is bijvoorbeeld bijtend én carcinogeen (kankerverwekkend). De verschillende categorieën zijn gebaseerd op de R-zinnen (Risico-zinnen). Dit zijn wettelijk vastgestelde zinnen die de gezondheidsgevaren van een stof beschrijven (zie Op een stof kunnen meerdere R-zinnen van toepassing zijn. Samen met de S-zinnen (Safety-zinnen; zie geven ze een goed overzicht van de gevaren die een stof met zich meebrengt. Er bestaan verschillende bronnen waar de gezondheidseffecten van stoffen te vinden zijn. Eén daarvan is het Chemiekaartenboek. Andere bronnen zijn bijvoorbeeld Material Safety Data Sheets (MSDS) of Veiligheidsbladen. Deze zijn te vinden via het Internet, maar veel opdrachtgevers en fabrikanten van producten hebben deze informatie ook. MSDS of Veiligheidsbladen van een stof of product kunnen het beste opgevraagd of gezocht worden met het CAS nummer van die betreffende stof of product. Elke geregistreerde stof of product heeft zo n nummer. Wat bepaalt of een stof gevaarlijk is voor de gezondheid? Of een stof schadelijk, giftig, zeer giftig of misschien zelfs carcinogeen is wordt bepaald door zijn chemische structuur. Het is een stofeigenschap, net zoals oplosbaarheid en vluchtigheid. Ook op grond van de chemische structuur kan je stoffen in groepen indelen. Het indelen van stoffen in verschillende (structuur)groepen heeft een groot voordeel. Je kunt de algemene stofeigenschappen van de groep gebruiken als een eerste indicatie voor de eigenschappen van één bepaalde stof uit die groep. Hierdoor kan je dus snel een eerste indruk krijgen van de gezondheidsrisico s die een stof zou kunnen veroorzaken. Voor de indeling van stoffen in (structuur) groepen maak je gebruik van specifieke structuurkenmerken. Bijvoorbeeld wel of geen Chloor, de aanwezigheid van metalen of lange koolstofketens. Eén van de bekendste groep stoffen zijn de Alcoholen. Methanol en Ethanol (consumptie alcohol) vallen daar onder. Maar er zijn ook andere groepen. Methaan en Butaan bijvoorbeeld, twee brandbare gassen. Zij behoren tot de Alifatische koolwaterstoffen. Benzeen en Tolueen, bekende aromaten, horen bij de Aromatische koolwaterstoffen. De Stoffenlijst in bijlage 1 geeft een samenvatting van de gezondheidseffecten van de verschillende groepen. 17

18 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY De Stoffenlijst kan worden gebruikt om gezondheidsrisico s van mengsels van stoffen in te schatten wanneer specifieke stofinformatie ontbreekt. Dus als er géén CAS nummers gegeven kunnen worden. Je zal dan informatie hebben zoals: Je hebt te maken met een mengsel van Halogeen arme koolwaterstoffen (kijk dan in bijlage 1 onder het Hoofdstuk Koolwaterstoffen; Alifatisch), of Het vuil bevat molybdeen zouten (kijk dan in bijlage 1 onder het Hoofdstuk metalen; molybdeen). In alle gevallen zijn de genoemde gezondheidseffecten gebaseerd op de R&S-zinnen van de stoffen uit de groep. De Stoffenlijst geeft ook per groep een korte samenvatting van de meest voorkomende toepassingen, zoals: wordt gebruikt als oplosmiddel. Voor het werken met sommige stoffen gelden specifieke voorschriften. Dit betreft ondermeer kankerverwekkende, mutagene en reprotoxische stoffen. Welke deze stoffen zijn, is te vinden op de website van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid ( De lijsten met stoffen worden twee keer per jaar bijgewerkt. De voorschriften hoe te werken met deze stoffen zijn te vinden in de arbeidsomstandighedenwetgeving (zie eveneens Om welke stoffen gaat het? Met welke stoffen reinigers te maken krijgen hangt af van vele factoren. Een van de belangrijkste is: het systeem dat moet worden gereinigd. Welke stoffen bevinden zich daar? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moet je je bewust zijn: gaat het om stof-opslag, of om een systeem waar stoffen geproduceerd worden? In het laatste geval heeft het productieproces namelijk een grote invloed op de stoffen die aangetroffen kunnen worden. Informatie over de aanwezige stoffen dient te worden verstrekt door de opdrachtgever Reinigings- en onderhoudsmiddelen Er wordt een enorme variatie aan reinigings- en onderhoudsmiddelen gebruikt binnen de Industriële reiniging en het Scheepsonderhoud. Water is een voorbeeld van een veel gebruikt reinigingsmiddel. Daarnaast worden ondermeer zepen, stikstof en dieselolie gebruikt. Bij het scheepsonderhoud heb je ondermeer te maken met grit, zuren, lakken en verf. Welke producten er precies gebruikt worden hangt af van de reinigings- en onderhoudsbedrijven en van mogelijke eisen van de opdrachtgever. De productinformatie moet daarom dan ook door de leverancier of door de opdrachtgever geleverd worden Het productieproces Wanneer je als reiniger te maken krijgt met systemen waarin een bepaald product (chemische stof) is gemaakt, heb je bijna nooit te maken met dat product alleen. Om dit product te maken waren namelijk uitgangsstoffen nodig en zijn vaak katalysatoren toegevoegd. Daarnaast worden er altijd (ongewenste) bijproducten geproduceerd. Op het moment van reiniging kan er dus een mengsel van verschillende stoffen aanwezig zijn. Daarbij is het goed je te bedenken dat het hoofdproduct niet de meest giftige stof in het mengsel hoeft te zijn. Het komt ook voor dat juist een van de bijproducten of de katalysator voor het grootste gezondheidsrisico zorgt. Een zelfde punt van aandacht geldt de productie van allerlei materialen zoals verschillende soorten kunststof, verf en cosmetica. Dit soort producten zijn geen zuivere stoffen maar mengsels. Naast de stoffen die de hoofdfractie van het producten vormen, worden verschillende stoffen in kleine hoeveelheden toegevoegd (additieven). Additieven geven een product ondermeer de juiste stevigheid, buigzaamheid of stroperigheid, geur en kleur. Hoewel het hier gaat om kleine hoeveelheden, gaat het ook vaak om stoffen die mogelijk gezondheidsschade kunnen aanrichten. Bijvoorbeeld metaalverbindingen (zie bijlage 1, de Stoffenlijst ). Net als katalysatoren en bijproducten blijven additieven achter in het productiesysteem. Je kan er dus mee in aanraking komen als het systeem moet worden gereinigd. 18

19 H ANDBOEK V UIL VOOR ORSIMA Bij de reiniging van opslagtanks voor zuivere stoffen, is het product in gezuiverde vorm aanwezig (dit geldt natuurlijk niet voor de opslagtanks voor bijvoorbeeld ruwe olie). De hoeveelheden bijproducten en katalysatoren zullen daar veel lager zijn dan in het productiesysteem. Toch is het daar ook mogelijk dat je andere stoffen aantreft. Bijvoorbeeld vervuilingen in het product. Daarnaast kunnen stoffen in de opslagtank zelf gevormd worden doordat het product langzaam verder reageert, en nieuwe producten vormt. Bijvoorbeeld in reactie met het staal van de wanden van de tank, of met aanwezige zuurstof. Tenslotte kan je te maken krijgen met schimmels en bacteriën. Deze kunnen groeien in productiesystemen, leidingen die de grondstoffen toevoeren en het product afvoeren, en opslagtanks. Deze kleine biologische organismen produceren zelf stoffen (waaronder afvalstoffen en gifstoffen die ze beschermen tegen concurrerende organismen). Hierbij gebruiken ze de aanwezige stoffen als voedingsbron. Ook deze stoffen (bijvoorbeeld stikstofverbindingen of peroxiden; zie de Stoffenlijst ) kunnen de gezondheid schaden. 3.3 Veel voorkomende stoffen Omdat de kans dat reinigers met een bepaalde stof in aanraking komen niet voor alle stoffen even groot is, is per branche een selectie gemaakt van de meest voorkomende stoffen. Achtereenvolgend worden behandeld: 1. de reiniging binnen de chemische industrie 2. de reiniging binnen de petrochemische industrie 3. de scheepsreiniging en onderhoud Bepalende factoren of blootstelling aan een stof veel of weinig voorkomt zijn ondermeer: (i) de frequentie van onderhoud van specifieke productiesystemen of opslagtanks (wordt een systeem eens per jaar of eens in de tien jaar gereinigd?), (ii) het gebruik van de stof voor de productie van andere stoffen (vormt het de basis voor verdere verwerking of is het een eindproduct?), (iii) en de hoeveelheid (wordt er veel of weinig van geproduceerd, of bestaan er zelfs meerdere fabrieken en grote terreinen voor op- en overslag). De verzameling van stoffen die per branche genoemd worden is niet volledig. Ze geven slechts een eerste indruk van het soort stoffen dat kan worden aangetroffen Reiniging binnen de chemische industrie De chemische industrie maakt enorm veel stoffen. Zoveel, dat het niet mogelijk is om hun gezondheidsrisico s stuk voor stuk te behandelen. We beperken ons daarom tot die stoffen die in de Nederlandse chemische industrie overheersend worden gebruikt en geproduceerd. De zogenaamde bulkchemicaliën (ook wel basischemicaliën genoemd). Chloor (Cl 2 ) en ammoniak (NH 3 ) zijn twee voorbeelden. Daarnaast maakt de industrie verschillende kunststoffen, zoals polyetheen, polypropeen en nylon. Deze stoffen worden vervolgens gebruikt om allerlei producten (zoals huishoudelijke artikelen, isolatiemateriaal en leidingen) te maken. Maar de chemische industrie maakt ook fijn-chemicaliën zoals verven, geneesmiddelen en bestrijdingsmiddelen. Tabel 3.1 geeft een opsomming van de belangrijkste producten die gemaakt worden binnen de chemische industrie. Hierin is aangegeven welke uitgangsstoffen gebruikt kunnen zijn om de stof te maken en wat de bijproducten zijn (zie kolom: (mogelijk) Aanwezige gevaarlijke stoffen). Voor elke stof wordt gerefereerd naar de Stoffenlijst (bijlage 1). In de kolom Overige risico s, zijn de meer algemene risico s zoals brandbaarheid en explosiviteit gegeven. Zij veroorzaken niet direct gezondheidseffecten, maar zijn wel belangrijk voor de uiteindelijke totale risicoanalyse van de stof. 19

20 IVAM RESEARCH AND CONSULTANCY ON SUSTAINABILITY Risico s van stoffen uit de Chemische Industrie Tabel 3.1. (mogelijk) Aanwezige Gezondheidseffect Overige risico s gevaarlijke stoffen Bulk chemicaliën Chloor (Cl 2 ) Gemaakt uit NaCl (uit Cl 2 is: Giftig bij inademing, Steenzout) Overige kwik 1) irriterend voor huid en ogen, zeer giftig voor het milieu (afhankelijk van proces) Ammoniak (NH 3 ) Gemaakt uit Aardolie 2) of NH 3 : brandwonden, giftig bij Nafta 2) Overige Stikstof inademing (N 2 ), N 2 : verstikking methaan (CH 4 ) Soda (Na 2 CO 3 ) Gemaakt uit NaCl (uit zout) en kalksteen Overige Zwavelzuur (H 2 SO 4 ) Gemaakt uit zwavel of H 2 SO 4 : brandwonden zwavelhoudende SO 2 : brandwonden, giftig bij afvalgassen 3) inademing Overige SO 2, SO 3, H 2 S H 2 S: heel giftig bij inademing Forforzuur (H 3 PO 4 ) Gemaakt uit fluorpatiet H 3 PO 4 : brandwonden Overige Ni, arsenicum, lood, chroom 1) Kunststoffen (Bulk) PE (polyetheen) Gemaakt uit etheen 4) (uit Nafta 2) ) Overige fenol 11), Cl 2 PP (polypropeen) Gemaakt uit propeen 4) (uit Nafta 2) ) Overige metalen 1), Cl 2 PVC (polyvinylchloride) PS (polystyreen) Gemaakt uit etheen 4) en Cl 2 Overige vinylchloride 6), dichloorethaan 6), kwik 1), metalen 1) Gemaakt uit etheen 4) en benzeen 2) (uit Nafta 2) ) Overige ethylbenzeen 7), styreen 5), Cl 2, metalen 1) Kunststoffen (overige) PUR (polyurethaan) Gemaakt uit methyldiisocyanaat (uit Nafta 2) of Cl 2 en NH 3 ) en een meervoudige alcohol 8) Overige urethaan benzeen, fosgeen 10) PC (polycarbonaat) Gemaakt uit benzeen 2) en propeen 4) Overige bisfenol A 11), fosgeen 10), fenol 11), aceton 12), Cl 2, koolstofmonoxide 13) 9), CH 4 : zeer brandbaar, kan statische geladen raken NH 3 : brandbaar H 2 S: zeer brandbaar H 2 SO 4 : nooit water bij geconcentreerde vloeistof etheen: duizeligheid, Etheen: zeer misselijkheid brandbaar, statische fenol: kankerverwekkend, elektriciteit giftig bij inademing en contact met de huid, brandwonden Propeen: zeer brandbaar, statische elektriciteit vinylchloride: Vinylchloride: zeer kankerverwekkend brandbaar benzeen: kankerverwekkend ethylbenzeen, styreen: schadelijk bij inademing urethaan, benzeen: kankerverwekkend fosgeen: zeer giftig bij inademing, brandwonden bisfenol A: Kankerverwekkend, irriterend voor de luchtwegen, allergeen koolstofmonoxide: verstikkend reprotoxisch, Ethylbenzeen, styreen: brandbaar Propeen: brandbaar, elektriciteit zeer zeer statische 20