Zakelijk Nederlands in de beroepsopleiding

Transcriptie

1 4 Onderwijsplanning In het volgende zal ten eerste een overzicht van de beroepsgerichte NVT-cursus worden gegeven, waarbij de doelen van de cursus en in aansluiting een mogelijke omzetting van de doelen worden voorgesteld 15. Het tweede gedeelte houdt zich met een exemplarisch onderwerp bezig, dat vanuit het onderzoek als bijzonder belangrijk bleek. 4.1 De macroplanning De globale doelstelling De doelstelling van het werkstuk bevat het dichten van de kloof tussen de praktijk en de theorie door een sterkere samenhang tussen het NVT-onderwijs in het algemeen, de vakrichting van de leerlingen en hun reële beroepsleven. Voor de cursusplanning betekent dat, dat de taalvaardigheid van de leerlingen door een combinatie van de cognitivistische en de constructivistische benadering met de nadruk op communicatieve vaardigheden zal worden opgebouwd. De communicatieve aanpak komt uit de behoeften van de leerlingen en opleiders voort (vgl. hoofdstuk 3.5.4), die op de communicatie gerichte vaardigheden het meest belangrijk vinden. Dit zal in een taakgerichte onderwijsplanning worden omgezet, waarbij de taakgerichtheid in het bijzonder de methodologische competentie zal bevorderen en de constructivistische benadering zal afspiegelen. De organisatie van het Learning-by-Doing zal echter niet tot de talige vaardigheden worden beperkt, centraal zullen de beroepsmatige vaardigheden in de vreemde taal staan. De consequentie is, dat het onderwijs bovendien inhoudgericht zal zijn en daardoor ervoor zal zorgen, dat de doelen van de beroepsopleiding (vgl. hoofdstuk 2.2) in aanmerking worden genomen. Door de combinatie met inhouden, wat in overeenstemming is met de cognitivistische benadering van de vreemdetalendidactiek, kan aan de ene kant de voorkennis van de leerlingen beter worden verinnerlijkt en door de verbinding met de vakcompetentie kan aan de andere kant het leren van de taal gemakkelijker worden gemaakt. In de volgende paragraaf zullen de concrete doelstellingen van het beroepsgerichte NVTonderwijs, die zich uit het net geschetste globale doel afleiden, worden beschreven. 15 Het programma is opgesteld in navolging van Buhlmann & Fearns 2000b. 60

2 4.1.2 De concrete doelstellingen In het algemeen bestaat er geen curriculum voor het vreemdetalenleren in de beroepsschool, dat rekening houdt met de vakcompetenties van hun beroep en met de heterogeniteit ten aanzien van de beginsituatie van de leerlingen. Om deze reden zal zoals in de eerste tussenconclusie gezegd, een gemiddeld niveau worden gekozen, zoals het in de Realschule het geval is. Omdat er echter ook vele leerlingen in de cursus zullen zitten, die geen diploma of een Hauptschulabschluss hebben, is het niveau, dat de leerlingen tenminste zullen bereiken, A1 (vgl. Niedersächsisches Kultusministerium 2011, p. 36 v.). Er moet echter een differentatie voor leerlingen die sneller leren aanwezig zijn. Daarom ligt het niveau van het onderwijs zelf bij A2. De doelen zijn in de gebieden receptie, productie, interculturele competentie en interactie in het beroep opgedeeld. 16 De receptie houdt in, dat de leerlingen alledaagse uitdrukkingen met betrekking tot informatie over de persoon, het gezin, het boodschappen doen, hun werk en de omgeving kunnen begrijpen. Het begrijpen van mondelinge communicatie zal het niveau A2 bereiken, terwijl het begrijpen van schriftelijke teksten alleen A1 zal omvatten, wat aan de resultaten van het behoeftenonderzoek zal voldoen en van de laag opgeleide leerlingen niet te veel eist. De productie verlangt van de leerlingen het niveau A2, indien ze in vertrouwde, routinematige situaties met een Nederlander over het werk en de vrije tijd kunnen praten en vragen kunnen stellen en beantwoorden. Wat de schrijfvaardigheid betreft, is het doelniveau tot A1 beperkt, wat het schrijven van gemakkelijke geïsoleerde uitdrukkingen en zinnen van de leerlingen eist. In het gebied interculturele competenties zullen de leerlingen het niveau B1 bereiken. Dit heeft te maken met het feit, dat interculturele competenties in het verkoopgesprek van groot belang zijn, om de klant met zeker respect te kunnen behandelen. Onderdelen hiervan zijn de belangrijkste beleefdheidsformules en cultuurverschillen van zeden en gewoontes, houdingen alsook normen en waarden van de Duitse en de Nederlandse samenleving. Het vierde competentiegebied bestaat uit de interactie in het beroep, waar de voorgenoemde competenties bijeenkomen en elementaire taalvaardigheden het doel zijn. Bovendien zijn hier elementen van de vaktaal opgenomen en doordat ze de meest frequente uitdrukkingen kunnen gebruiken en elementaire routines kunnen volgen, kunnen de leerlingen aan een Nederlandstalig verkoopgesprek deelnemen. 16 Het overzicht over de algemene doelen bevindt zich in bijlage 06 [Algemene doelen (NVT-cursus)], dat in navolging van de Stoffverteilungspläne Englisch van de BBS I Leer is opgebouwd. 61

3 4.1.3 De didactische macroplanning Voor de omzetting van de doelen heeft het NVT-cursus in totaal 40 onderwijslessen à 90 minuten ter beschikking. De didactische macroplanning 17 is gebaseerd op het leerboek Taal vitaal op school (vgl. Fox 2004), dat weliswaar geen vaktaal tot onderwerp heeft en ook niet geschreven is voor verkoper-leerlingen, maar het boek ondersteunt voornamelijk de communicatieve competenties, wat centraal van de beroepsgerichte NVT-cursus (vgl. hoofdstuk 3.5.4) zal staan. Een alternatief zal het leerboek Werk en Taal (vgl. Koot 2009) zijn, dat echter van een beginnerniveau van A1 uitgaat en alleen het werk in het algemeen tot onderwerp heeft en niet de detailhandel. Dus een leraar Nederlands heeft de keuze tussen of een algemeen leerboek, waarbij het beroep en de verkoop niet aan bod komen, of een beroepsgericht boek, waarbij de taalverwervingsproces is afgesloten en het onderwijs door de leerkracht met eigen materiaal over het verkoopgesprek moet worden aangevuld. Ik heb het boek Taal vitaal op school uitgekozen met twee redenen. Ten eerste namelijk voor de genoemde communicatieve aanpak en ten tweede zal de opgestelde planning voornamelijk een praktisch nut hebben. Tegen de achtergrond, dat zowel de BBS I Leer, als ook de BBS I Emden het boek op de officiële literatuurlijst hebben gezet, ga ik de leerkrachten een planning ter beschikking te stellen, dat op hun gebruikte methode is gebaseerd, zodat de waarschijnlijkheid groter is, dat ze de planning daadwerkelijk gebruiken. Aangevuld moet de algemene aanpak van Taal vitaal op school met enerzijds taakgerichte lesmethodes, die de beroepsmatige competentie zullen ondersteunen. Voorbeelden voor zulke methodes zijn in de kolom Bemerkungen van de didactische macroplanning gegeven. Anderzijds zullen de lessen en dus de inhouden beroepsgericht zijn, zodat ervoor wordt gezorgd, dat de leerlingen zich ook in een stage in een Nederlands bedrijf kunnen redden en het onderwijs bij de vaktaal van hun opleiding aansluit. De planning zal daarom in de volgende vijf onderwerpen opgedeeld zijn, die aansluitend worden voorgesteld. (1) De kennismaking, (2) het boodschappen doen, (3) typisch Nederland typisch Duitsland, (4) het werken in het bedrijf en (5) het werken in de winkel. (1) Tijdens de kennismaking zullen de leerlingen in de eerste lessen met begroetings- en afscheidswoorden kennismaken en leren, zichzelf voor te stellen, iets over hun opleiding, de omgeving, waarin ze leven (en werken) en hun gezin leren te zeggen. Door het 17 Een overzicht over de omzetting van de doelen in concrete inhouden bevinden zich in 07 bijlage [Didactische macroplanning (NVT-cursus)]. 62

4 meegeleverde audiomateriaal van Taal vitaal op school, waar moedertaalsprekers Nederlandse dialogen spreken, kunnen ze een gevoel voor de uitspraak krijgen. Een belangrijke opdracht, om bovendien de schrijfvaardigheid op te bouwen, bestaat in het creëren van eigen dialogen, die de leerlingen aansluitend voorstellen en daardoor tevens hun presentatie-competentie ondersteunen. De verbinding met het volgende onderwerp wordt gelegd, doordat de scholieren zullen opsommen, welke informatie voor een gesprekspartner daarnaast interessant zal zijn, zoals het adres, de leeftijd of het telefoonnummer en dat ze daarvoor de getallen moeten leren. (2) De telwoorden zijn de inleiding tot het onderwerp boodschappen doen, waarin de leerlingen kennis maken met de woordenschat van maateenheden, cruciale producten en een productpresentatie zullen voorbereiden. Bovenal komen hier dialogen aan bod, waarin de leerlingen het perspectief van de klant innemen en in verschillende situaties inkopen. Dit onderwerp zal daarenboven ervoor dienen, om een productenlijst op te stellen, die stuksgewijs wordt aangevuld en waarmee ze op hun werk Nederlandse klanten kunnen helpen. (3) De inleiding tot het derde gedeelte (typisch Nederland - typisch Duitsland) is tevens onderdeel van de completering van de productenlijst. Doordat de scholieren producten noemen, die voornamelijk op de Nederlandse markt worden aangeboden, kunnen onderwerpen van de Nederlandse geschiedenis en handel worden behandeld. Leesteksten over cultuurverschillen kunnen een discussie inleiden, waarmee de methodologische alsook de sociale vaardigheden worden ondersteund. Bovendien zal een excursie naar Groningen door de leerlingen worden gepland, doorgevoerd en geëvalueerd. Deze taakgerichte aanpak zal de motivatie van de leerlingen alsook hun interesse laten stijgen, het vreemde land te bezoeken en er de talenkennis toe te passen. De overgang naar het volgende onderwerp zullen de verschillen zijn, die in het bedrijf zichtbaar worden en die de leerlingen tijdens een mogelijke stage in Nederland kunnen leren kennen. (4) In het vierde gedeelte (werken in het bedrijf) zullen de scholieren voornamelijk hun kennis uit de economielessen in het Nederlands overdragen en in verschillende dialogen hun opdrachten en hun werkplek beschrijven. De prioriteit ligt tijdens deze lessen op de vaktaal, die de leerlingen uiteindelijk in een simulatie van een sollicitatiegesprek zullen toepassen. Het gesprek zullen ze daarenboven zelf plannen, voeren en evalueren. (5) Het laatste onderwerp kan tijdens het sollicitatiegesprek worden ingeleid, doordat ze de werkdag van een verkoper beschrijven. Dit onderwerp (werken in de verkoop) wordt 63

5 gebruikt om uiteindelijk de scholieren het perspectief van de verkoper in te laten nemen. Daarvoor zullen de belangstelling van de eigenschappen van een verkoper en de communicatie per se aan bod komen en de leerlingen zullen het verkoopgesprek in het Nederlands oefenen. Omdat dit de belangrijkste vaardigheid van een verkoper is (vgl. hoofdstuk 3.5.4), zal in het volgende worden voorgesteld, op welke manier het oefenen van het bedienen van klanten in het onderwijs kan worden omgezet. 4.2 Een exemplarische microplanning Het geplande onderwijs is onderdeel van (5) werken in de winkel, dat aan het einde van het schooljaar plaatsvindt. Voor de uitleg van de les, zal ik ten eerste de doelen van het onderwijs en ten tweede de structuur en de methode beschrijven De doelstelling De globale doelstelling van de les is het oefenen van een verkoopgesprek in het Nederlands. De concrete doelen zijn in de gebieden vakcompetentie (VC), methodologische competentie (MC) en sociale competentie (SC) opgedeeld. VC1 VC2 De leerlingen verinnerlijken de woordenschat van hun productenlijst en van de tweede les boodschappen doen. De leerlingen passen hun kennis over het verkoopgesprek toe en gebruiken frequente beleefdheidsformules, die voor een verkoper belangrijk zijn. MC1 De leerlingen werken in groepen enkele dialogen uit en presenteren hun resultaten voor de klasse. MC2 De leerlingen ondersteunen hun waarnemingsvermogen en leren een presentatie te evalueren door een geïnstrueerde evaluatie. SC1 SC2 SC3 De leerlingen verruimen hun communicatieve competenties door het werken met onbekende groepsleden. De leerlingen verbeteren hun coöperatieve vaardigheden, doordat ze actief deelnemen aan het werkproces in de groep. De leerlingen ondersteunen de samenhang binnen de klas doordat ze de medescholieren steun zijn en diens hulp zoeken De didactisch-methodische opzet Voor de doelomzetting zijn enerzijds afwisselende werkvormen als ook verschillende sociale vormen gekozen, de uitleg van de verschillende les-fasen volgt nu. De inleiding van de les zal uit een dialoog 18 bestaan, waar een klant op de markt fruit wil kopen. De Duitse verkoper kan echter de Nederlandssprekende klant niet verstaan en 18 Het overheadsheet van de dialoog is in bijlage 08 [Overheadsheet (inleiding)]. 64

6 vraagt een collega. De opdracht van de leerlingen, die nu in tweetallen zullen werken, bestaat erin, om de collega te zijn, het verkoopgesprek te voeren en uitspraken te zamelen. Nadat de resultaten worden besproken, zal de klas voor de uitwerkingsfase aansluitend in zes groepen worden ingedeeld. Voor de zes groepen zijn er drie situaties voorbereid, waarvoor telkens twee groepen voor dezelfde situatie een rollenspel 19 zullen voorbereiden. De situaties spelen in verschillende winkels, zoals in een viswinkel, bij een groente- en fruitstalletje op de markt en in een drogisterij. De leerlingen krijgen de opdracht, om de klant naar zijn wensen te vragen, of hij daarnaast nog iets anders wil kopen en bovenal de productpresentatie, die ze in les 2 boodschappen doen al hebben gepresenteerd in hun presentatie in te bouwen. Daarnaast moeten ze het bedrag van de rekening noemen, de klant het wisselgeld geven en afscheid nemen. Voor de fase van de presentatie wordt de aandacht van alle leerlingen voor het rollenspel gevraagd, doordat ze vragen op een evaluatie-sheet 20 zullen beantwoorden. Deze vragen evalueren of ze de dialoog hebben begrepen en geven de scholieren in het aansluitende gesprek de mogelijkheid, om geslaagder rollenspellen te prijzen. Als didactische reserve heb ik voor de laatste minuten van de les een werkblad voorbereid, waar een Nederlandse dialoog tussen een klant en een verkoper als gatentekst 21 is opgeschreven. De resultaten kunnen aansluitend of in de volgende les worden besproken. Deze exemplarische les zal duidelijk maken op welke manier een leerkracht enerzijds het vreemdetalenonderwijs beroepsgericht kan organiseren, dus de vakcompetentie kan bevorderen en anderzijds de taalvaardigheden, de methodologische en bovenal de sociale competenties van de scholieren in één les kan ondersteunen. Zoals in de aanhef vermeld bestaat dit werkstuk uit verschillende vraagstellingen, die in het werkstuk en het onderzoek centraal stonden. Tot besluit zullen in het volgende alle onderwerpen nog eens worden samengevat, om te verduidelijken, of de bovengeschikte doelstelling met de geplaande NTV-cursus kan worden bereikt en wat er nog verder kan worden gedaan. 19 De opdrachten staan op de rollenspelkaartjes, zie bijlage 09 [Rollenspeelkaartjes (uitwerking)]. 20 Het evaluatie-sheet is in bijlage 10 [Evaluatie-sheet (presentatie)] 21 De gatenvuloefening is in bijlage 11 [Gatenvuloefening (didactische reserve)]. 65

7 5 Conclusie Het doel was een sterkere samenhang tussen de doelen en de werkelijkheid ten aanzien van het NVT-onderwijs van de beroepsopleiding tot stand te brengen. Het werkstuk heeft laten zien dat het wel mogelijk is om de praktijk van het onderwijs in het Nederlands te relateren aan de vakrichting en het reële beroepsleven van de leerlingen. Op grond van de dalende belangstelling van de Nederlandse scholieren voor het Duits kan de uitvlucht van de Duitsers, dat de Nederlanders allemaal Duits spreken, op lange termijn niet blijven bestaan. Of moet de motivatie in de Nederlandse scholen voor het leren van het Duits weer stijgen, of de Duitse leerlingen moeten worden gemotiveerd om zelf het Nederlands te leren. In het verloop van het werkstuk werd duidelijk, dat door een combinatie van een constructivistische en een cognitieve benadering het nut van het NVTonderwijs voor de leerlingen kan stijgen boven het nut van een gewone taalcursus. De communicatieve aanpak zal naast een taakgerichte aanpak staan en hun methodologische competenties opbouwen en op het levenslange leren voorbereiden. Daarnaast komen interculturele aspecten aan bod, zodat de leerlingen een bewustzijn voor de cultuurverschillen krijgen en ten slotte zorgt de beroepsgerichte aanpak ervoor, dat de vakcompetenties in de zin van hersengymnastiek worden verinnerlijkt en de leerlingen een praktisch nut voor het eindexamen hebben. Met betrekking tot de carrièrekansen kunnen de leerlingen derhalve hun positie binnen een bedrijf vroeg bepalen. Deze argumenten zullen de belangstelling van de Duitse scholieren prikkelen en hen motivatie geven, om een tweede vreemde taal te willen leren, zoals het door de EU wordt gevraagd. Bovenal hebben de bedrijven een nut voor het aanleren van talenkennis. Omdat hun medewerkers een inzicht hebben in het denkpatroon van de bevolking om hen heen, kunnen vertrouwensrelaties worden opgebouwd, dat een concurrentievoordeel betekent en de voortzetting van de bedrijvigheden verzekert. Maar het nut is niet alleen tot de economie beperkt. De scholen zijn op lange termijn verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de regio. In het bijzonder Oost-Friesland is een streek, waar door seizoenschommelingen, die gepaard gaan met het toerisme, een hoge werkloosheid heerst en de scholen door een ruim aanbod ervoor moeten zorgen, dat de leerlingen dit hard gelag niet moeten betalen. Doordat de bedrijven het concurrentiële voordeel van het Nederlands herkennen, kan het gebeuren, dat bedrijven uit Aurich en Emden hun leerlingen door de 66

8 behoefte aan het Nederlands naar de BBS I Leer zullen sturen en de BBS I Emden en de BBS I Aurich achter het net vissen. Het probleem bestaat echter erin, dat het alleen de opdracht van de leerkracht is, om het vreemdetalenonderwijs een beroepsgerichte vorm te geven. Op lange termijn zijn pogingen van enkelingen niet toereikend en het zal noodzakelijk zijn, om de leerkrachten hulpmiddelen ter beschikking te stellen, omdat zowel de leerboeken alsook de voorschriften voor thema's en vaardigheden, geen concrete bepalingen ter oriëntatie geven. Een toestand, die niet alleen in de beroepsopleiding voor de detailhandel kan worden aangetroffen, dit betreft alle opleidingsberoepen. Tegen de achtergrond van de aantal in Duitsland erkende opleidingsberoepen is het weliswaar begrijpelijk, waarom de ministers van Cultuur en Onderwijs geen leerplan voor elk beroep kunnen voorschrijven. Gezien het feit, dat een leerkracht zijn leerlingen op het samenleven in een samengegroeid Europa zal voorbereiden, dat door een gunstig klimaat voor de ontwikkeling van de particuliere sector wordt geëist, moet in de randvoorwaarden voor het vreemdetalenonderwijs in de beroepsschool een verandering worden gebracht. Het verkoopgesprek kan een aanknopingspunt zijn, omdat het niet alleen onderdeel van de beoogde doelgroep is en voor andere beroepen in de bank of de verzekeringen kan worden aangepast. Misschien kan dit werkstuk een eerste stap in de richting zijn, dat de behoefte van een NVT-cursus of het beroepsgerichte vreemdetalenonderwijs in het algemeen in de beroepsschool wordt waargenomen. Daarvoor moet echter een grootschaliger onderzoek plaatsvinden met een statistisch significant resultaat voor de hele grensregio's in Nedersaksen en Nordrhein-Westfalen en het succes van het voorgestelde NTV-cursus zal in de praktijk moet worden geëvalueerd. Het resultaat van deze pogingen kunnen de ministers van Cultuur en Onderwijs noodzaken om curriculaire randvoorwaarden te scheppen, die met de vakrichting en de heterogeniteit van de scholieren rekening houden en die ten slotte een uitgeverij aanleiding geven om lesmateriaal te produceren, zodat het aanvullen van een algemeen gehouden leerboek met beroepsgericht materiaal niet meer op kosten van de school is. Het is zodoende noodzakelijk een verandering in het vreemdetalenonderwijs in het algemeen te brengen en de leerkrachten een geschikte methode voor het leren van het Nederlands in de beroepsschool ter beschikking te stellen, die gemakkelijk aan de eisen van de opleiding en aan verschillende beroepen kan worden aangepast. Wees de verandering die je in de wereld wilt zien. (Mahatma Gandhi) 67

9 Literatuur Leerboeken: Abitzsch, D. & Sudhoff, S. (2009): Welkom! Niederländisch für Anfänger. Stuttgart. Alons, L.; de Bakker, I. & van Huizen, J. (2002): Studeren in het Nederlands. Vaktaal. Utrecht. Bekkers, L. & Mennen, S. (2006): Ter zake. Zakelijk Nederlands voor anderstaligen. Amsterdam. Boot, E. & Degenhart, S. (2006): Taaltrainer voor gevorderde anderstaligen. NT2 op de werkvloer. Amsterdam. Dedeurwaerder-Haas, F. & Gassmann, I. D. J. (2011): Wat leuk A1. Kursbuch. Ismaning. De Boer, B. & Lijmbach, B. (2010): Nederlands in actie. Methode NT2 voor hoger opgeleiden. Bussum. Fox, S. (2004): Taal vitaal op school. Niederländisch für die Sekundarstufe I. Ismaning. Koot, N. (2009): Werk en Taal. Een werkboek voor praktijkgerichte taalscholing. Bussum. Kuiken, F. (1992): Code Nederlands. Basisleergang Nederlands voor volwassen anderstaligen. Amsterdam. Van Baalen, C. (2003): Taal in zaken. Zakelijk Nederlands voor anderstaligen. Utrecht. Sekundaire Literatuur: Appel, R. & Vermeer, A. (1994): Tweede-taalverwerving en tweede-taalonderwijs (2 e druk). Bussum. Barmeyer, C. I. (2000): Interkulturelles Management und Lernstile. Frankfurt. Berteloot, A.; Ulrichs, S. & Wenzel, V. (2001): Niederländisch an Schulen in Nordrhein- Westfalen. Erhebung zum Niederländisch-Unterricht an Schulen in den Regierungsbezirken Münster, Düsseldorf und Köln. In: Niederlande-Studien, Beiheft 1, Münster. BiBB (1994): Empfehlung des Hauptausschusses des Bundesinstituts für Berufsbildung zu Fremdsprachen in der beruflichen Bildung. URL: empfehlung_090-fremdsprachen_in_der_berufl.bildung_176.pdf [Datum: ]. 68

10 BiBB (o. A.): Über das BIBB. URL: [Datum: ]. Blake, R. R. & Mouton, J. S. (1973): Analyse van het verkoopgesprek. Utrecht. Boom leermiddelen (o. A.): Nederlands voor gevorderden. URL: lands_voor_gevorderden/taaltrainer_voor_gevorderde_anderstaligen [Datum: ]. Bortz, J. & Döring, N. (2006): Forschungsmethoden und Evaluation: für Human- und Sozialwissenschaftler. Berlin. Büsing, H.; Frommberger, D. & Klöpper, M. (2005): Modernisierung der beruflichen Bildung durch Internationalisierung. Eine Studie zu Situation und Zukunft der grenzüberschreitenden Berufsbildung am Beispiel der Region Weser-Ems - Nord-Niederlande. Oldenburg. Buhlmann, R. & Fearns, A. (2000a): Fachunterricht, Fachsprachenunterricht und allgemeinsprachlicher Unterricht. In: R. Buhlmann & A. Fearns (red.): Handbuch des Fachsprachenunterrichts (6 e druk). Tübingen, [p.] Buhlmann, R. & Fearns, A. (2000b): Kursplanung und -erstellung. In: R. Buhlmann & A. Fearns (red.): Handbuch des Fachsprachenunterrichts (6 e druk). Tübingen, [p.] Bundesagentur für Arbeit (o. A.): Arbeiten in den Niederlanden. URL: en-knoten.html nnn=true#doc6946bodytext10 [Datum: ]. Berkhof, S.; Busse, G. & Meijer, K. (2006): Beroepsonderwijs in Duitsland. Düsseldorf/ Nijmegen. Busse, G. (2006): Kleiner Grenzverkehr: Der deutsch-niederländische Arbeitsmarkt. URL: [Datum: ]. BVN (o. A.): Wir in der Region. URL: [Datum: ]. Drieling, H. (2011): Ein Trabbi überschreitet Grenzen. Die Bünting Unternehmensgruppe und die Universität Magdeburg entwickeln ein Ausbildungskonzept. URL: 69

11 trabbi-projekt.de/fileadmin/user_upload/presse/ _trabbi_wecker.pdf [Datum: ]. Drew, P. & Chilton, K. (2000): Calling just to keep in touch: Regular and habitualised telephone calls as an environment for small talk. In: J. Coupland (red.): Small Talk. Harlow, [p.] Düwell, H. (1998): Motivation und Motivierung im Fremdsprachenunterricht. In: U. Jung (red.): Praktische Handreichung für Fremdsprachenlehrer, Frankfurt am Main, [p.] Europese Commissie (2011): Regionale en minderheidstalen. De EU beschermt en stimuleert regionale en minderheidstalen. URL: languages-of-europe/doc139_nl.htm [Datum: ]. Europees Parlement (2008): 26 september: Europese Dag van de Talen. URL: europarl.europa.eu/sides/getdoc.do?language=nl&type=im-press&reference= STO37701 [Stand ]. Express.be (2011): Beheersing lokale taal wordt belangrijk concurrentieel voordeel. URL: [Datum: ]. Fennen, S. (2011): Chronik der Oldenburger Niederlandistik. URL: niederlandistik.uni-oldenburg.de/393.html [Datum: ]. Fluck, H.-R. (1992): Didaktik der Fachsprachen. Aufgaben und Arbeitsfelder, Konzepte und Perspektiven im Sprachbereich Deutsch. Tübingen. Gebbink, A. (2009): Das Wirtschaftssystem. VII. Deutsch-niederländische Handelsbeziehungen. URL: vertiefung/wirtschaftssystem/dnlhandel.html [Datum: ]. Haus der Niederlande (2011a): Centrum voor Nederland-studies. URL: [Datum: ]. Haus der Niederlande (2011b): Forschung. URL: Niederlande/zentrum/forschung/index.html [Datum: ]. 70

12 Haus der Niederlande (o.a.): Niederländischunterricht an Schulen in NRW und Niedersachsen. URL: Schulprojekt/Lernen/Literatur/90/niederlaendischunterricht.html [Datum: ]. KMK (2004): Rahmenlehrplan für den Ausbildungsberuf Kaufmann im Einzelhandel/ Kauffrau im Einzelhandel - Verkäufer/ Verkäuferin. (Beschluss der Kultusministerkonferenz vom ). URL: BeruflicheBildung/rlp/KfmEinzelhandel.pdf [Datum: ]. Krichewsky, L. (2011): Internationale Mobilität in der Berufsbildung als Beitrag zur Beschäftigungsfähigkeit. In: Berufsbildung, , Paderborn, [p.] Kuiken, F. (2000): Taakgericht en inhoudgericht onderwijs: een vruchtbare combinatie. In: M. Colpin et al. (red.): Een taak voor iedereen. Perspectieven voor taakgericht onderwijs. Leuven, [p] Lüsebrink, H.-J. (red.); Wille, C. & Zapf, E. C. (2005): Bedarfsanalyse interkultureller deutsch-französischer Wirtschaftskompetenz am Arbeitsplatz von Mitarbeitern in Büroberufen - durchgeführt in saarländischen und baden-württembergischen Unternehmen. Abschlussbericht. Saarbrücken. Mayring, P. (2002): Einführung in die qualitative Sozialforschung. Weinheim. Nederlands-Duitse Handelskamer (2010): Duitskennis lijdt onder zesjescultuur. URL: [Datum: ]. NCB Uitgeverij (o. A.): Studeren in het Nederlands. URL: uitgeverij/default.asp?kleur=ffd69b&art_groep=studeren%20in%20het%20nederlands &art_id=171&art_titel=studeren%20in%20het%20nederlands&gekozenmenu=uitgev erij&gekozenitem=overzicht [Datum: ]. Niedersächsisches Kultusministerium (2009): Ergänzende Bestimmungen für das berufsbildende Schulwesen (EB-BbS). URL: [Datum: ]. Niedersächsisches Kultusministerium (2011): Kerncurriculum für die Realschule. Schuljahrgänge URL: _nibis/3_i_realschule/kc_rs_niederlaendisch_11811.pdf [Stand ]. 71

13 O. A. (2009): Niederländisch weiterhin im Aufwind. Über 100 Schulen bieten Unterricht in der Nachbarsprache an. In: Nieuwsbrief des Informationsportals Niederländisch. URL: [Datum: ]. O. A. (2011): Niederländischunterricht an Schulen in NRW und Niedersachsen. URL: Lernen/ Literatur/90/niederlaendischunterricht.html [Datum: ]. Peppinghaus, B. (2002): Fremdsprachen in der beruflichen Bildung - von der Zusatz- zur Fachqualifikation. Dokumentation 4. BiBB-Fachkongress URL: bibb.de/redaktion/fachkongress2002/cd-rom/pdf/07_p_05.pdf [Datum: ]. Petersohn, R. (2006). in vielen Sprachen lernen - Überlegungen zu Chancen und Grenzen der Mehrsprachigkeitsdidaktik. In: W. Gehring (red.). Fremdsprachenunterricht heute. Oldenburg, [p.] Rebmann, K.; Tenfelde, W. & Uhe, E. (2005): Berufs- und Wirtschaftspädagogik. Eine Einführung in Strukturbegriffe (3 e druk). Wiesbaden. Roche, J. (2008): Fremdsprachenerwerb, Fremdsprachendidaktik (2 e druk). Tübingen Schöpper-Grabe, S. & Weiß, R. (1998): Vorsprung durch Fremdsprachen. Ergebnisse einer Unternehmensbefragung. In: Kölner Texte & Thesen, 43. Köln. Schöpper-Grabe, S. & Weiß, R. (2001): Go global - Stellenwert der Fremdsprachenförderung in der Wirtschaft. In: Zehn Jahre europäische Sprachenförderung in LINGUA, LEONARDO, SOKRATES URL: [Datum: ]. Schwarz, U. & Sassen, D. (o. A.): Die deutsch-niederländische Grenzregion. URL: www. uitwisseling.de/images/nl_d_grensstreek.pdf [Datum: ]. Singer, K. (2009): Steigendes Interesse an Niederländisch. In: Ostfriesen-Zeitung, , URL: ttnews[tt_news]=19972 [Datum: ]. Stohlmann, H. (2011): Technisches Englisch in der Industrie. Eine empirische Untersuchung mit Blick auf die Schule. In: Didaktik in Forschung und Praxis, Bd. 55. Hamburg. 72

14 Topoll, G. (2005): Der Niederländischunterricht an Berufskollegs in Nordrhein- Westfalen. In: Nachbarsprache niederländisch, 20, [p.] TraBbi (o. A.): Wat is TraBbi? URL: [Datum: ]. VanDorp Educatief (o. A.a): Taal in zaken. Zakelijk Nederlands voor anderstaligen. URL: [Datum: ]. VanDorp Educatief (o. A.b): Zakelijk Nederlands. Nederlands als tweede taal.nl - Overzicht artikelen. URL: asp?cat=a2 [Datum: ]. Wenzel, V. (2003): Niederländisch an der Schule. URL: NiederlandeNet/nl-wissen/bildungforschung/vertiefung/nlanschule.html [Datum: ]. Interviews (zie bijgevoegde cd): AUR (1) AUR (2) AUR (1) AUR (2) NL EMD EMD EMD NL LER NL LER NL LER LER LER Wirtschaftslehrerin BBS I Aurich Wirtschaftslehrer BBS I Aurich Wirtschaftslehrer BBS I Aurich Wirtschaftslehrer BBS I Aurich Niederländischlehrerin BBS I Emden Wirtschaftslehrerin BBS I Emden Wirtschaftslehrerinnen BBS I Emden Niederländischlehrerin BBS I Leer Niederländischlehrer BBS I Leer Niederländischlehrer BBS I Leer Wirtschaftslehrer BBS I Emden Wirtschaftslehrer BBS I Emden 73