De moeizame slag om het publiek vertrouwen. 7. Van getrapte naar rechtstreekse overheidscommunicatie. Veranderingen in de relatie met de media

Transcriptie

1 De moeizame slag om het publiek vertrouwen 7. Van getrapte naar rechtstreekse overheidscommunicatie Veranderingen in de relatie met de media

2 De moeizame slag om het publiek vertrouwen Inhoudsopgave Inleiding 1. Op het breukvlak van twee millennia / De omgeving van de overheidscommunicatie tussen 1995 en Het Rijk krijgt een nieuw gezicht / Naar een kabinetsbrede beleidspresentatie en een rijksbrede huisstijl 3. Het normenkader van de overheidsvoorlichters / Van principia naar uitgangspunten 4. Openheid en openbaarheid, sleutels tot publiek vertrouwen 5. De burger op het netvlies van de overheid / Het effect van de Factor C op beleidsvorming 6. Postbus 51-spots / Monumenten van overheidscommunicatie 2

3 7. Van getrapte naar rechtstreeks overheidscommunicatie / Veranderingen in de relatie met de media o Inleiding o Terug in de tijd o Op de drempel van een nieuw millennium o Beleidspresentatie op websites o Het kleine koffertje o Primeurjacht en embargoafspraken o Naar nieuwe embargoafspraken o Prinsjesdag-embargo o De persconferentie van de minister-president o Het politieke interview o Praatprogramma s o Het wekelijks gesprek met de minister van Financiën o Naar eigen media o Bloggende en twitterende politici o Miscommunicatie o Zappende en surfende burgers o Medialogica en mediacratie o Professionalisering van de dienstverlening o Een goed gesprek o Nabeschouwing 8. Overheidsvoorlichting en ICT / Regisseur en samenwerkingspartner 9. Voorlichting over Europa in een veranderend klimaat / Een zachte landing voor de euro 10. Onderweg naar de ideale directie Communicatie Nawoord / De balans opmaken Dankwoord 3

4 7. Van getrapte naar rechtstreekse overheidscommunicatie Veranderingen in de relatie met de media Inleiding Langs tal van wegen worden mensen geïnformeerd. Enige kennis daarvan is voor communicatieprofessionals van belang. Zeker als zij de intentie hebben bepaalde boodschappen bij bepaalde groepen mensen te laten landen. Welke wegen moeten zij inslaan, welke instrumenten kunnen daarbij worden benut? Aangezien het medialandschap permanent in beweging is, kan niet worden volstaan met de kennis van gisteren. Er zijn economische aanleidingen die veranderingen in het medialandschap bewerkstelligen. Minstens zo belangrijk echter is de veranderende waardering van het mediapubliek. Zoals ieder zuchtje wind het aanzien van een duinenlandschap doet veranderen, zo wijzigt de veranderende publieke opinie het aanzien van het medialandschap. Communicatieprofessionals houden dus constant de vinger aan de pols. Het gaat echter niet alleen om kennis van het medialandschap. Ook de houding die professionele voorlichters, of hun opdrachtgevers tegenover de media innemen is van belang, anders kunnen ze met je op de loop gaan. De wijze waarschuwing van Johan Cruyff is hier op zijn plaats. Italië kan niet van je winnen, maar je kan wel van ze verliezen. De overheid, de politiek en de communicatieprofessionals kunnen in deze gedachtegang nooit van de media verliezen zolang ze zelfbewust de baas blijven over hun boodschap. In de praktijk blijkt dat echter niet zo eenvoudig. In het model van overheidscommunicatie zijn de overheidsprofessionals als projectleider de intermediairs van de opdrachtgevers naar de klanten. Zij worden in de vervulling van die rol geholpen door tal van samenwerkingspartners. Dat kunnen collega s zijn binnen het eigen departement of binnen de overheid in het algemeen. Ook media, de journalistiek, kunnen samenwerkingspartners zijn. Zij vervullen die rol op geheel eigen merites. Hebben hun eigen inzichten en hun eigen belangen. Het is niet zinvol voor de overheid, noch voor voorlichters, om zich uit te laten over de wijze waarop media en journalistiek hun rol vervullen. Zij doen er verstandig aan die 4

5 rol te respecteren. En in overleg met hen te zoeken naar samenwerkingsmogelijkheden op die punten waar de belangen elkaar raken of misschien zelfs overlappen. Even terug in de tijd In Nederland is een situatie gegroeid waarin van oudsher aan de media een belangrijke functie in de overheidscommunicatie is toegekend. De overheid heeft lange tijd burgers uitsluitend via de media over nieuw beleid geïnformeerd. Direct na de Tweede Wereldoorlog is daar een felle strijd over gevoerd, waarbij de Tweede Kamer de media in hun opvatting heeft gesteund. In haar proefschrift heeft Marja Wagenaar daarvan uitvoerig verslag gedaan. i Over dit hoofdstuk Decennialang verloopt de overheidscommunicatie over nieuw beleid getrapt. Het zijn de media die de beleidsplannen van de opeenvolgende kabinetten aan de samenleving doorgeven. Alleen aanvaard beleid wordt rechtstreeks vanuit de overheid aan burgers doorgegeven. Wetgeving wordt na goedkeuring door het parlement in de Staatscourant openbaar gemaakt. In een aantal gevallen wordt voor een breed publiek in brochures de regelgeving toegelicht en uitgelegd. In dit hoofdstuk komt de ontwikkeling aan de orde van regulering van de berichtgeving via de media naar een veelkleurig palet dat opvalt door verandering van spelers, veel grotere snelheid en aanmerkelijke risico s. Jarenlang vond er een ontwikkeling plaats via aanscherping van de relatie overheid en media door incidenten rond embargo-afspraken. In het bijzonder die van Troonrede en begrotingsstukken, het Prinsjesdag-embargo. Met een schuin oog op de veranderingen in het medialandschap waarin de aanvankelijke dominantie van dagbladen verschuift naar televisie en rond de millenniumwisseling naar nieuwe media - komt de doorwerking ervan op de relatie van de overheidsvoorlichting met de journalistiek aan de orde. Een ontwikkeling die uiteindelijk uitmondt in rechtstreekse communicatie over zelfs nog niet aanvaard beleid van de overheid aan burgers met behulp van websites en social media. In essentie vestigt dit hoofdstuk daarmee de aandacht op continue leerprocessen rond het vallen en opstaan bij een nieuwe communicatie-cultuur. Tot aan de jaren zestig wordt met media in het bijzonder de dagbladpers bedoeld. Tegenover hun overduidelijke aanwezigheid staat een klein beetje radio van enkele omroepen, versnipperd over twee kanalen. Eind jaren negentig hebben de audiovisuele media de dominantie in het medialandschap verworven, steken de nieuwe - digitale - media net hun kopje op, maar de tussen 1945 en 1950 ontwikkelde opvattingen over overheidsvoorlichting staan desondanks nog steeds recht overeind. De overheid 5

6 communiceert vóór de millenniumwisseling over nieuw beleid getrapt, via de media. Niet rechtstreeks. Alleen voor reeds aanvaard beleid beleid op brochure-niveau - wordt van eigen kanalen zoals Postbus 51 gebruik gemaakt. In de context van de naoorlogse jaren zijn de afspraken over het korthouden van de overheidsvoorlichting verklaarbaar. In de bezettingstijd zijn burgers overvoerd en misleid met propaganda van overheidswege. Met name de verzetskranten hebben daartegenover met beperkte middelen en met letterlijk gevaar voor eigen leven informatie verspreid over de vorderingen van de geallieerden en over tal van gebeurtenissen in den lande. Na de oorlog zetten zij hun werk in vrijheid voort, maar worden nog steeds geconfronteerd met beperkte middelen. De papierschaarste beperkt hen in hun mogelijkheden, terwijl de regering met de uitgave van het blad Commentaar 1 daar ogenschijnlijk geen last van heeft. Het is dus niet verwonderlijk dat hun directies en hoofdredacties de belangrijkste vertolkers zijn van de gedachte dat de overheid zijn boodschappen moet laten verspreiden door de vrije pers. De Tweede Kamer volgt hen daarin, maar houdt wel haar een eigen belang in het oog. Zij heeft grondwettelijk het recht op informatie en wil dat gerespecteerd zien door als eerste en rechtstreeks te worden geïnformeerd over de beleidsvoornemens van de regering. Zij willen die niet vernemen uit het blad Commentaar of in een praatje Vanaf de brug. ii Gezamenlijk zorgen de dagbladpers en de Tweede Kamer ervoor dat de moderne en ambitieuze gedachten over rechtstreekse overheidsvoorlichting in 1946 ten grave worden gedragen. Op de drempel van een nieuw millennium In het Regeerakkoord van het Tweede Paarse kabinet (1998) kondigen zich nieuwe tijden aan. Het akkoord is doortrokken van de mogelijke toepassingen van de informatietechnologie. Die hebben ook betrekking op de overheidsvoorlichting. 1 Het blad Commentaar is een weekblad, uitgegeven op initiatief van het eerste naoorlogse kabinet en geredigeerd door de Regeeringsvoorlichtingsdienst (RVD). Na aanhoudende kritiek vanuit de Tweede Kamer en van de pers wordt het blad in 1947 opgeheven. Minister-president Schermerhorn heeft ook het radiopraatje Vanaf de brug geïntroduceerd, waarin hij zich rechtstreeks tot de luisteraars richtte. 6

7 De toegankelijkheid van overheidsinformatie (in het bijzonder wet- en regelgeving), onder meer door toepassing van nieuwe technologieën zoals Internet, dient te worden bevorderd tegen zo beperkt mogelijke kosten. Het is niet alleen van belang dat zoveel mogelijk burgers tot zoveel mogelijk overheidsinformatie toegang hebben, maar ook dat maatwerk kan worden geleverd om met bepaalde boodschappen specifieke doelgroepen te bereiken. Onderzoek naar de organisatie en de inzet van middelen en nieuwe instrumenten, moet leiden tot een vergroting van de effectiviteit van de overheidsvoorlichting en tot betere toegankelijkheid van overheidsinformatie. iii De passage over onderzoek naar de organisatie en de inzet van middelen en nieuwe instrumenten is de aankondiging van een commissie Toekomst Overheidscommunicatie, die in 2000 wordt ingesteld en onder voorzitterschap komt van Jacques Wallage, dan burgemeester van Groningen. Voorafgaand aan de instelling van deze commissie beraadt de Voorlichtingsraad (VoRa) zich over de relatie met de parlementaire pers. iv Tal van onderwerpen passeren de revue, maar de sleutelzin is: Wanneer de media hun aandeel in de openbare informatievoorziening niet meer (ten volle) waarmaken zal de overheid zijn inspanningen op dit punt moeten opvoeren. v Die gedachtegang wordt gevoed door de gesignaleerde ontwikkeling van internetsites bij de departementen tot volwaardige voorlichtingsinstrumenten. Met de introductie van internet is een nieuwe fase aangebroken. De overheid kan nu op vrij eenvoudige wijze, in alle fasen van de beleidscyclus, zorgen voor actuele informatie over de stand van zaken, over beleidsvoornemens, standpunten enz. Informatie die voor iedereen gelijktijdig beschikbaar is en op elk gewenst moment opvraagbaar. vi Hoezeer hier ook een nieuwe weg wordt ingeslagen, de uitgangspunten (Principia 2 ) van de overheidsvoorlichting blijven in deze gedachtegang fier overeind. De grenzen laten zich als volgt samenvatten: overheidsboodschappen geen propagandistische lading meegeven, en geen individuele opinies van politici / bewindslieden. De Principia voor overheidsvoorlichting zijn ook voor het gebruik van internet van toepassing. vii 2 De Principia vormen sinds 1984 het normenkader van de voorlichting van de Rijksoverheid. In hoofdstuk 3 zijn de ontstaansgeschiedenis en de ontwikkeling naar Uitgangspunten (2004) beschreven. 7

8 Beleidspresentatie op websites In zekere zin betekent de discussienota van de VoRa een codificatie van de gegroeide praktijk. Met de presentatie van Belastingherziening 2001, in september 1999, en de Rijksbegroting voor 2000, ook in september 1999, heeft Financiën een stevig aandeel in gehad in de ontwikkeling van deze praktijk. De Belastingherziening 2001 is de eerste ervaring met de presentatie van nieuw beleid op internet. De voorstellen worden op 14 september 1999 gelijktijdig aan de Tweede Kamer en aan de samenleving aangeboden. Bij de opstelling van het communicatieplan dat voorafgaand is gemaakt, is aan de communicatieadviseurs meegegeven dat het plaatsen van een digitaal document op de website van Financiën niet voldoende is. De nota moet zodanig uit elkaar worden getrokken dat verschillende doelgroepen snel kunnen zien wat de belastingherziening voor hen in petto heeft. Bovendien moet er ingezoomd worden op het eigen huis, de auto van de zaak en op dan volstrekt nieuw box 3. Het gaat er kortom om niet slechts aanwezig te zijn op internet met een digitaal document, maar om meer met de mogelijkheden van internet te doen. Pareltje in het eerste ontwerp van het communicatieplan wordt de rekenmodule, de mogelijkheid op basis van oude belastinggegevens uit te rekenen hoeveel belasting je na de herziening kwijt bent. Staatssecretaris Willem Vermeend, die politiek verantwoordelijk is voor de belastingherziening, en plaatsvervangend Directeur-generaal van de Belastingdienst 3 (pdgbel) Jenny Thunnissen schrikken ervan. Beiden schuwen digitalisering niet, zoals ze met de introductie van de belastingdiskette hebben laten zien. Maar de rekenmodule gaat ze te ver. Hoewel zij zeggen dat iedereen er financieel op vooruit zal gaan, dat zij geen loonstrookjes-problematiek vrezen, maken zij zich er wel zorgen over dat Kamerleden en belastingconsulenten allerlei uitzonderlijke situaties kunnen bedenken, waarin iemand er toch op achteruit kan gaan. Even lijkt daarmee het volledige communicatieplan van tafel. Maar dat is uiteindelijk niet het geval. Op 14 september 1999 wordt de website bij de persconferentie over de belastingvoorstellen succesvol gelanceerd. Het omvangrijke bezoek kan moeiteloos worden verwerkt, Vermeend loopt triomfantelijk rond met een lijstje 3 Financiën kent vier Directeuren-generaal (DG s). Eén van hen is de Directeur-generaal Belastingdienst, in het ambtenarenjargon DGBel genoemd. 8

9 waarop staat hoeveel duizend maal de documenten zijn gedownload. Ook de videochatsessies, waarbij belangstellende burgers via internet aan Zalm en Vermeend vragen kunnen voorleggen, verlopen probleemloos. De overheidscommunicatie is op internet een nieuwe weg ingeslagen. Er is één persoon die doorheeft dat die nieuwe weg principieel afwijkt van de overheidscommunicatie tot dusver. Dat is het PvdA-kamerlid Marja Wagenaar die in 1997 op een proefschrift over de RVD is gepromoveerd. Wagenaar stelt zich in een Algemeen Overleg met minister Roger van Boxtel 4 op het standpunt: Publiekscampagnes mogen alleen gaan over vastgesteld beleid. Deze afspraak wordt geschonden, met de voorlichtingscampagne over het belastingplan voor de 21ste eeuw. Van Boxtel legt de opmerking naast zich neer. Daarbij speelt een rol dat er op de website menigmaal de disclaimer is opgenomen dat de Belastingherziening voorgenomen beleid is, dat ter beoordeling aan het parlement is voorgelegd. Bovendien is op de website een wetgevingskalender opgenomen, waarmee de voortgang van de parlementaire behandeling kan worden gevolgd. Hiermee onderscheidt de informatie over de belastingherziening zich van de latere campagne Van A naar Beter, die door V&W wordt gelanceerd. De toenmalige minister, Tineke Netelenbos, heeft de Kamer nog niet geïnformeerd als er in kranten en op billboards melding van wordt gemaakt. De Kamer dwingt haar ermee te stoppen tot zij de goedkeuring van de Kamer heeft verworven. Het kleine koffertje Een week na de presentatie van Belastingherziening 2001 voert Financiën het kunststukje opnieuw op. Als de minister van Financiën op Prinsjesdag 1999 zijn aanbiedingstoespraakje in de Tweede Kamer heeft gedaan, groeperen zoals gebruikelijk veel fotografen zich rondom zijn spreekgestoelte. Zij willen het openen van het bekende ivoorkleurige met geitenleer beklede koffertje op de gevoelige plaat vast te leggen. In plaats van met oranjelinten bij elkaar gehouden begrotingshoofdstukken wordt er tussen de blauwe Thaise zijde een klein koffertje opgediept. De goochelaar heeft een nieuw konijn uit de hoge hoed getoverd. Een Matroesjka-effect bewerkstelligend. De Kamerbode draagt als een ober zijn dienblad het koffertje op de toppen van zijn vingers naar 4 Roger van Boxtel is in Paars II ( ) minister voor Grote Steden-, Integratie- en Overheidscommunicatiebeleid. 9

10 Kamervoorzitter, Jeltje van Nieuwenhoven. Zij waardeert de symboliek. De verschijningsvorm van de begrotingsstukken hoort in de nieuwe tijd mee te evolueren van print naar digitaal. Zij opent het koffertje en toont de inhoud aan de Kamer: de cd-rom Rijksbegroting 2000 De voorbereiding ervan kent een andere aanloop dan die voor de website Belastingherziening Enthousiast is er simultaan gewerkt aan de website Belastingherziening 2001 en aan de Prinsjesdagwebsite. Maar de vernieuwing moet ook aan den volke worden getoond. Bijvoorbeeld door de minister van Financiën de begroting voor het eerste jaar van het nieuwe millennium op cdrom aan de Kamer te laten aanbieden Voor de vervaardiging van een cd-rom met alle begrotingsdocumenten is overleg met de SDU nodig. Medewerkers van de vaste drukker van overheidsdocumenten beschouwen het als een Chefsache. Zij verwijzen naar Bert Jongsma, de bestuursvoorzitter. Hij ziet snel de uitdaging voor de SDU om te laten zien dat ze van de nieuwe tijd zijn. Een werkgroep van SDU-medewerkers en CDV-collega s wordt samengesteld en ontwikkelen in het grootste geheim de cd-rom en leggen daarmee ook de grondslag voor de Prinsjesdag-website. De aanbieding door minister Gerrit Zalm zorgt voor de gewenste publicitaire aandacht. Het kabinet laat aan de samenleving zien dat het op de nieuwe tijd is voorbereid. Ook op Prinsjesdag wordt er gevideochat met de minister. De Haagse journalisten vinden het wel een leuke stunt, maar de betekenis van de digitale presentatie voor hun eigen werk dringt maar langzaam tot hun door. Eigenlijk is er maar één journalist, Gijs Korevaar van de GPD 5, die enthousiast is. Hij heeft met behulp van de zoekfunctie tal van interessante begrotingsvoornemens gevonden die voor zijn regionale afnemers van belang kunnen zijn. Een jaar later worden de stukken weer op de traditionele wijze aangeboden. De Kamervoorzitter is teleurgesteld. Ze zegt een spetterende PowerPointpresentatie te hebben verwacht die zou uitmonden in de lancering van een website met de nieuwe rijksbegroting. Die uitdaging is niet aan dovemans oren gericht. Maar een 5 GPD = Geassocieerde Pers Diensten. De GPD voorzag vele regionale kranten van kopij, van nieuws- en achtergrondartikelen. In 2013 is de GPD opgeheven. 10

11 jaar later is door 11 september niemand in de stemming. De volgende begrotingen hebben een zodanige bezuinigingsdoelstelling, dat een uitbundige presentatie niet op zijn plaats is. Maar op Prinsjesdag 2004 zou het er dan toch maar weer eens van moeten komen. De tiende begroting van minister Zalm moet de Kamervoorzitter op een tablet-computer, die precies in het koffertje past, worden aangeboden. Met wat simpele toetsbewegingen opent hij na een introducerend videofilmpje een website. Op een videowall kunnen de Kamerleden dat volgen. Vierentwintig uur voor de officiële presentatie wordt er proefgedraaid. Het is allemaal nog niet goed ingeregeld, maar ziet er verder wel veelbelovend uit. Echter niet in de ogen van de Kamervoorzitter, die onverwachts binnen komt lopen. Het project wordt afgeblazen. Aangezien ook hier de grootst mogelijke geheimhouding is betracht, niemand er reuk van heeft gekregen, wordt de teleurstelling bij Financiën in stilte verwerkt. Primeurjacht en embargoafspraken De digitalisering die rondom de millenniumwisseling snel aan betekenis wint, maakt het de overheid eenvoudiger rechtstreeks met de samenleving te communiceren. In het licht van de felle strijd tussen media en Tweede Kamer enerzijds en het eerste naoorlogse kabinet anderzijds mag het opvallend heten dat de ontwikkeling van overheidswebsites waarop nieuw beleid wordt gepresenteerd, betrekkelijk geruisloos gaat. De verhoudingen die destijds zijn gevestigd en decennia hebben stand gehouden, eroderen daarna in hoog tempo Geleidelijk aan is er vanaf 1946 een praktijk ontstaan, die zowel rekening houdt met het recht op rechtstreekse informatie van het parlement als met de productieomstandigheden van de dagbladpers. De spanningen tussen overheid en media wordt zo enigszins beteugeld. Kern van die praktijk is een dubbele fictie. Aan het recht als eerste en rechtstreeks te worden geïnformeerd is voldaan, zo wordt aangenomen, als de documenten in de postkamer van de Kamer zijn afgeleverd. viii Voor de media geldt de fictie dat aan een embargo is voldoen als de bezorging van de krant plaatsvindt na het afgesproken tijdstip. Voor de perschefs van de departementen is zo ruimte geschapen journalisten onder embargo tot het moment dat de stukken bij de Tweede Kamer worden aangeboden van informatie te voorzien. De redacties moeten er dan wel voor 11

12 zorgdragen dat hun berichten niet eerder bij de abonnees door de brievenbus glijden. Of bij de kiosk al te koop zijn. De afspraken sluiten bedrijfsongevallen niet uit. In 1947 klaagt het Geldersch Dagblad over de voortijdige publicatie van het tijdelijk neerleggen van het Koninklijk Gezag door Koningin Wilhelmina in de Arnhemsche Courant. Er ligt een embargo op dat loopt tot 13u, terwijl er al vanaf 11.30u bulletins van de Arnhemsche Courant bij de verkooppunten hangen. Het is een uiting van de lokale concurrentiestrijd, die op meer plaatsen voorkomt. Meestal worden de schouders over embargoschendingen opgehaald. In 1948 is dat echter anders. Het bestuur van de Federatie van Nederlandse Journalisten (FNJ) maakt zich bezorgd over de schending van het embargo op de publicatie van het Wetsontwerp Ondernemingsraden door de Maasbode. FNJ: Daarmee is een inbreuk gemaakt op de collegiale betrekkingen tussen bladen ( ) Doch schept bovendien een dergelijke ervaring een onaangename verhouding met de bewuste overheidsinstanties. Deze reactie maakt de dubbele betekenis van het embargo duidelijk. De embargoregeling moet de onderlinge concurrentie beteugelen, moet alle media gelijk aan de start brengen. Het is een uitdrukking van welbegrepen eigen belang. Maar tegelijkertijd gaat het om de relatie met degenen die in goed vertrouwen informatie onder embargo verstrekken. Schending daarvan kan wel eens repercussies hebben, die ook anderen dan de overtreder raken. Emoties krijgen in embargo-kwesties vaak de vrije teugel. In de eerder genoemde voorbeelden is dat al duidelijk. Daarnaast worden de afspraken en de speelruimte die zij bieden niet zelden genegeerd. In een brief 23 juni 1952 aan de Hoofdredacteur van de NRC, die in een Critisch Commentaar heeft gesproken van een in de grond belachelijk embargo, attendeert de Griffie van de Tweede Kamer daar fijntjes op. Sedert vele jaren geldt bij de Kamer de regel, dat de ingediende stukken publiek worden op het ogenblik, waarop ze gedrukt ter griffie aankomen en aan de in het gebouw aanwezige leden kunnen worden uitgereikt. Op dat moment kan immers publicatie ook niet meer worden tegengehouden. Elk lid mag met een dergelijk stuk doen wat hem nuttig schijnt; hij mag er mededeling van doen aan derden, ook aan de pers. ix 12

13 Hoe helder ook, de kwetsbaarheid van de spelregels wordt duidelijk in maart Op een persconferentie worden plannen met betrekking tot de belastingheffing en de huurverhoging onder embargo gepresenteerd en toegelicht. Het ministerie reikt daarbij vast stukken uit, maar de officiële Kamerstukken moeten nog het drukproces bij de SDU doorlopen. Bij de persconferentie wordt meegedeeld dat overeenkomstig de geldende regeling publicatie pas kan plaatsvinden als SDU de stukken bij de Tweede Kamer aflevert. Het tijdstip ervan is dan nog niet bekend. Het ANP zal daarover later in de week mededeling doen. De Handels- en Transport Courant, die per post wordt bezorgd en daardoor een achterstand heeft op andere dagbladen, neemt het risico als de mededeling lang uitblijft. En ligt dan uiteindelijk vóór de officiële vrijgave op de mat bij zijn abonnees. De perschef van Financiën, drs. G. van Eck, deponeert een officiële klacht bij de FNJ. De schending van het embargo is duidelijk, te meer daar de verschijning van de Handels- en Transport Courant er nog steeds niet de geringste aanwijzing bestond, wanneer het embargo zou kunnen worden opgeheven. x Een paar maanden later, nog steeds in 1955, is zijn collega van Sociale Zaken een stuk strenger na een nieuw voorval van schending van het embargo, nu bij de presentatie van het Wetsontwerp Ouderdomsvoorziening. Vier ochtendbladen hebben er al melding van gemaakt, terwijl bij telexbericht van het ANP is aangegeven dat de stukken pas die ochtend zouden worden vrijgegeven. De kranten beroepen zich op een mededeling die tijdens de persconferentie tweemaal is gedaan. Maar kennelijk is de perschef te optimistisch geweest over de verwachte levering van de SDU aan de Tweede Kamer. De ochtendkranten zijn daarvan uitgegaan en negeren het telexbericht. Het productieproces kan brengt men naar voren niet worden gestopt. Sociale Zaken ziet daarin geen excuus en besluit de kranten voor de rest van het jaar uit te sluiten van embargoberichten en uitnodigingen voor persconferenties. De Voorlichtingsraad (VoRa) van directeuren Voorlichting van de ministeries stemt daarbij ten volle met deze maatregelen in. Tevens stelt de VoRa zich op het standpunt dat om toekomstig gedoe over het tijdstip van vrijgave van stukken te voorkomen dit een zaak van de Tweede Kamer zou moeten zijn. De raad heeft besloten aan de onderscheidene Ministeries in overweging te geven bij de uitreiking van stukken, die voor de Staten-Generaal zijn bestemd, te volstaan met de aanwijzing: Niet voor publicatie en een eventueel publicatie-embargo volledig aan de Griffie der Tweede Kamer over te laten. xi 13

14 Uitsluiting is ook de sanctie die Telegraaf-journalist Bob Gobits in 1956 treft. Hij is geen slachtoffer van het schenden van het embargo. Maar van zijn primeurjacht. Hij heeft via een SER-medewerker de hand weten te leggen op de loongegevens, die vertrouwelijk binnen de SER 6 circuleren ten behoeve van de opstelling van een advies. De betreffende medewerker treft een zwaarder lot; hij wordt ontslagen en strafrechtelijk vervolgd. xii Naar nieuwe embargoafspraken De embargoregeling is gemodelleerd naar het productieproces van de dagbladpers. De ochtendkranten worden omstreeks 7 uur bezorgd, de middagkranten na 4 uur. Door daarmee rekening te houden worden al hun abonnees gelijktijdig geïnformeerd. De ontwikkeling van radio en televisie, die een eigen sneller - productieproces kennen, brengt geleidelijk aan verandering in de embargopraktijk. Het NOS Journaal van 8 uur ontwikkelt zich voor vele voorlichters tot een aantrekkelijk medium om nieuws te brengen. Omgekeerd hebben de redacteuren van het Journaal graag de primeur van nieuw beleid. In onderling overleg tussen voorlichters en journalisten worden met het oog daarop de embargo s en de tijdstippen van persconferenties bepaald. De nieuwe media hebben een nog weer kortere productietijd. De hoofdgedachte achter een embargo, alle media de kans te geven hun klanten gelijktijdig te bedienen, is tegen die achtergrond moeilijk te handhaven. De overheidsvoorlichters zien zich gedwongen een nieuwe gedragslijn te ontwerpen. Waarbij wel blijft gelden dat het informatierecht van de Tweede Kamer moet worden gerespecteerd. Mede aanleiding voor de nieuwe gedragslijn is de ervaring die Financiën opdoet bij de Belastingherziening De presentatie van de plannen is vastgesteld op dinsdag 14 september 1999 s middags om 5 uur, het moment waarop ook de stukken bij de Tweede Kamer worden aangebonden. Alles gaat dan nog op papier en per snailmail. Veel eerder durft SDU de bezorging bij de Tweede Kamer niet te garanderen. NRC/Handelsblad heeft een dag eerder de kans gekregen staatssecretaris Willem Vermeend te interviewen onder de afspraak dat na het embargotijdstip te publiceren. Vanaf 2 uur komen er berichten binnen dat de NRC, met het interview, al in de kiosken ligt. Een klacht bij de hoofdredactie, waarin wordt uitgelegd dat de vaststelling van het publicatietijdstip te maken 6 SER = Sociaal-Economische Raad 14

15 heeft met de bezorging van de stukken bij de Tweede Kamer, leidt tot de veelzeggende reactie, dat de NRC zich niet aan embargo s kan houden. Aan het respect voor de Tweede Kamer, dat de regering moet betonen, heeft de krant geen boodschap. Ervaringen als deze brengen de VoRa ertoe de embargo-richtlijnen binnen de Rijksoverheid aan te passen. Uitgangspunt is, zo laat de VoRa onder meer aan het Genootschap van Hoofdredacteuren weten, dat de oude embargoregeling vaak onvoldoende werkt. xiii De nieuwe regeling die de VoRa opstelt, is kort en krachtig. Zij telt slechts 4 artikelen met een beknopte toelichting. In artikel 1 wordt gesteld: De Rijksoverheid hanteert in principe geen embargo en maakt in principe dan ook geen embargoafspraken met de media. In de toelichting wordt uitgelegd dat door de toename van de 24-uurs nieuwsvoorziening en het toenemend aantal schendingen het embargo zijn werking en kracht is kwijtgeraakt. Het moet kunnen volstaan om journalisten voorafgaand aan een persconferentie enige leestijd te gunnen. Gelet op het feit dat bijna alle rapporten een samenvatting bevatten moet dit voldoende zijn. In artikel 4, wordt gesteld dat indien er bij hoge uitzondering toch een embargo wordt gehanteerd, de journalisten de stukken alleen voor eigen gebruik mogen benutten. Dit houdt in dat journalisten de inhoud van embargostukken in bijvoorbeeld vraaggesprekken voorafgaand aan verstrijken van het embargotijdstip niet mogen voorleggen aan andere partijen. Van deze nieuwe regels maakt Financiën gebruik bij de presentatie van het rapport over de Vinkenslagaffaire. Het woonwagenkamp bij Maastricht is in 2004 in het nieuws gekomen, omdat de Belastingdienst er met de bewoners afspraken heeft gemaakt die contra legem 7 zijn. Staatssecretaris Joop Wijn neemt de tijd om het gedegen te laten uitzoeken. Zijn voorlichters adviseren hem hoe het eindrapport publiek te maken. De Telegraaf, die als eerste de affaire heeft aangekaart, wordt benaderd en gevraagd aan de publicatie van het rapport mee te werken. Zij krijgen de primeur, met daarbij een interview met de staatssecretaris. Onder de voorwaarde dat ze pas aan het rapport en het interview ruchtbaarheid mogen geven als de stukken bij de Tweede Kamer digitaal zijn bezorgd, s ochtends om 5 uur. De gebruikelijke aankondiging van het belangrijkste nieuws uit de ochtendkrant in het NOS-programma Met het 7 Contra legem = niet in overeenstemming met de wet. 15

16 oog op morgen moet achterwege blijven. En zo is het geschied. Aan de fictie van het eerste informatierecht van de Kamer is recht gedaan, maar tegelijkertijd is het eindrapport met toelichting van de staatssecretaris een gecontroleerde landing bezorgd. Prinsjesdag-embargo Tot na de millenniumwisseling staat het Prinsjesdag-embargo niet ter discussie. Het is in de relatie tussen overheidsvoorlichters en media een gegeven. Er vinden kort voor Prinsjesdag hier en daar wat lekkages plaats, maar niemand die er wakker van ligt. Het hoort er allemaal bij. Redacties krijgen vrijdags voor Prinsjesdag een aantal exemplaren toebedeeld en leveren bij het afhalen braaf de door de hoofdredacteur ondertekende embargo-verklaringen in. Er zijn weliswaar wat schermutselingen met mediavertegenwoordigers die menen aanspraak te kunnen maken op extra exemplaren. En ook zijn er instanties die menen ten onrechte niet in aanmerking te komen voor een embargo-exemplaar. Enkele kunnen worden geholpen met de toepassing van de discretionaire bevoegdheid van de directeur Voorlichting. Eén van de vaste begunstigden is Van Lanschot Bankiers, die traditioneel in Diligentia een Prinsjesdag-debat organiseert. Ter voorbereiding daarop wil de bank de deelnemers van een exemplaar van de Miljoenennota voorzien. Menig hoogleraar economie die op Prinsjesdag s middags de nieuwe Miljoenennota wil behandelen, is minder gelukkig. De discussie over het Prinsjesdag-embargo barst in 2002, 2003 los. Menigeen die zich daarin mengt voert argumenten aan als achterhaalde opvattingen van de RVD, betutteling, repressie van de vrijheid van de pers. Veel kennis over de oorsprong ervan blijkt er niet uit. Noch over de rol die de media daar zelf bij hebben gespeeld. Ook de Commissie-De Wijkerslooth die in 2009/2010 na de affaire-paul Tang een onderzoek naar het Prinsjesdag-embargo doet, gaat daaraan voorbij. Zij concentreert zich op het belang van het embargo voor de Tweede Kamer en gaat niet verder terug dan In dat jaar wordt besloten op voorstel van de toenmalige fractieleiders Elco Brinkman (CDA) en Thijs Wöltgens (PvdA) de Algemene Politieke en Financiële Beschouwingen te splitsen en niet langer pas drie, vier weken na Prinsjesdag te voeren. xiv Op hun voorstel worden direct na Prinsjesdag de Algemene Politieke Beschouwingen gehouden, op basis van Troonrede en Miljoenennota. Enkele weken later volgen dan de Financiële Beschouwingen, over de Rijksbegroting als geheel. Het voordeel van deze 16

17 splitsing is dat de Kamer dan eerder haar plaats in het publiek maatschappelijk debat over de kabinetsvoornemens innemen. Dit besluit betekent in beginsel geen wijziging van het al jaren bestaande Prinsjesdag-embargo. Alleen het belang voor de Tweede Kamer wordt groter. Zij heeft, zo is de redenering, de onder embargo verstrekking nodig om zich goed op de Algemene Beschouwing op de woensdag na Prinsjesdag te kunnen voorbereiden. Voor de media verandert er niets. Net als de gewone embargoregeling ontstaat het Prinsjesdag-embargo uit de schermutselingen tussen de overheid en de dagbladpers en tussen de kranten onderling. Schending van het embargo op de Troonrede, de Miljoenennota en de andere Prinsjesdagstukken leiden in de naoorlogse jaren tot uitvoerige briefwisselingen en gesprekken binnen de Federatie van Nederlandse Journalisten (FNJ), een voorloper van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) en het Genootschap van Hoofdredacteuren. xv Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelt zich het gebruik dat de minister-president op de maandag voor Prinsjesdag de hoofdredacteuren uitnodigt. Hij geeft dan een toelichting op de Troonrede die ter plekke aan de hoofdredacteuren wordt uitgereikt, onder embargo tot het moment van uitspreken door het staatshoofd. De minister van Financiën volgt dit gebruik. Op zaterdag voor Prinsjesdag stelt hij de begrotingsstukken met een toelichting daarop ter beschikking. Ook onder embargo tot het moment van overhandiging aan de Tweede Kamer. De media kunnen dan goed kennis nemen van de inhoud en hun lezers en luisteraars daarvoor goed informeren. Kranten ontwikkelen zelfs speciale Prinsjesdagbijlagen. Incidenten blijven zich echter voordoen. Na Prinsjesdag 1948 klaagt de Haagsche Courant over schending van het embargo op de Troonrede. Vóór 1 uur werd op Scheveningen reeds met een speciale editie van de Nieuwe Haagsche Courant gecolporteerd, terwijl om 1.10 uur deze zelfde editie van de Nieuwe Haagsche Courant en de speciale editie van de Nieuwe Courant werden verspreid op de Hoogewal, Hoogstraat en het Noordeinde. De colportage op Scheveningen werd door één onzer chauffeurs geconstateerd, terwijl de verspreiding op de andere punten in Den Haag werd geconstateerd door twee colporteurs van ons blad. Wij betreuren deze gang van zaken en wij zouden U willen verzoeken tegen deze bladen maatregelen te willen treffen. De ergernis reikt echter nog verder. We 17

18 zouden er verder bij u op aan willen dringen om het A.N.P. voor te stellen bij dergelijke gebeurtenissen, waarbij redevoeringen van te voren reeds aan de pers worden verstrekt, doch welke niet eerder mogen worden gepubliceerd voor een bepaald tijdstip, van de dagbladen een cautie 8 te verlangen van een niet te klein bedrag, welke verbeurd wordt, indien de bladen zich niet aan de ter zake gegeven voorschriften houden. xvi Directeur K. Labohm van de Haagsche Courant, van wie dit voorstel afkomstig is, begrijpt dat wangedrag alleen valt te stoppen als de plegers ervan in de portemonnee worden getroffen. Vroegtijdige informatie over Troonrede en Miljoenennota is niet altijd het gevolg van embargoschendingen. Scherpzinnige waarnemers rondom het Binnenhof kunnen zich uit losse mededelingen van bewindslieden, Kamerleden en vertegenwoordigers van het maatschappelijk middenveld een goed beeld vormen. Een cause célèbre van deze aard is de affaire-faas in Volkskrant-journalist Henri Faas maakt aan de vooravond van Prinsjesdag een artikel waarin hij op basis van eigen nieuwsgaring de belangrijkste onderdelen van de Troonrede aangeeft. Geheel in de geest van de goede journalist, die alles als eerste weet en er gisteren al over schreef. xvii Minister-president Willem Drees is woest en sluit hem uit van toegang tot embargo-stukken en persconferenties. Dat leidt tot ophef, ook in de Tweede Kamer, waar KVP-leider Carl Romme eerder als oud-staatkundig hoofdredacteur van de Volkskrant beschermheer van Faas het voor de journalist opneemt. Na drie maanden wordt de uitsluiting opgeheven. De Nederlandse Dagblad Pers (NDP), de organisatie van de dagbladuitgevers, maakt zich begin jaren zestig zorgen over de niet te stuiten stroom van incidenten. In een circulaire waarschuwt ze voor de mogelijke consequenties van het overtreden van embargo-afspraken. Dat komt de betrouwbaarheid en het aanzien van de dagbladpers, zo is de strekking, niet ten goede. De hoofdredacteuren delen die zorgen en denken na over een sluitende embargoregeling. In 1965 monden hun gedachtewisselingen uit in embargostellingen, die in de woorden van Evert Diemer 9, de gezaghebbende hoofdredacteur van 8 Cautie = boete 9 Evert Diemer is van 1946 tot 1971 hoofdredacteur van de protestants-christelijke kwartetbladen (De Rotterdammer, de Nieuwe Haagse Courant, de Nieuwe Leidse Courant en het Dordts Dagblad) totdat deze in 1971 fuseerden met het dagblad Trouw. 18

19 een aantal protestants-christelijke regionale dagbladen - een zekere gedragsregie moeten bewerkstelligen. Hij heeft geen moeite met een embargo indien de pers zekere voorrechten geniet die haar arbeid helpen; nog niet uitgebrachte jaarverslagen, regeringsstukken die het parlement nog niet hebben bereikt. De eerste bepaling in de door de hoofdredacteuren voorgestelde regeling is: Nieuws dat zijn ontstaan vindt door het uitspreken van redevoeringen, het afkondigen van besluiten, het bekend maken van wetsontwerpen, het uitbrengen van jaarverslagen, het verlenen van onderscheidingen, over het algemeen gaarne onder embargo zullen worden aanvaard. Een van de bepalingen biedt echter een pikante vluchtroute. Nieuws, dat ten onrechte is gepubliceerd door anderen, die door het embargo zijn gebonden, kan noodzaken de nieuwsgever te verzoeken het embargo op te heffen, en, indien aan desbetreffend verzoek niet wordt voldaan, het gepubliceerde nieuws onder bronvermelding over te nemen. xviii In deze ontsnappingsclausule is de ervaring met de Greet Hofmansaffaire 10 verwerkt. De Nederlandse pers is toen verboden daarover te publiceren, hoewel in de buitenlandse media daarover volop werd gepubliceerd. De hoofdredacteuren willen daar geen herhaling van. De overheidsvoorlichters zijn niet gelukkig met deze ontsnappingsmogelijkheid. Ook de embargostellingen van het Genootschap van Hoofdredacteuren maken geen eind aan de incidenten. In 1974 heeft RVD-hoofddirecteur Gijs van der Wiel er schoon genoeg van. Op 30 juli schrijft hij het Genootschap dat door het grote aantal stukken dat in verband met de Derde Dinsdag onder embargo wordt uitgereikt het voor de overheid niet mogelijk is met alle organen die daaruit gaan publiceren een regeling te treffen. Bovendien acht hij het voor een ingevoerde journalist kinderspel buiten het ministerie van Financiën of de RVD om stukken in handen te krijgen, waaruit hij dan vrij mag publiceren. Het wederom uitreiken van de stukken op de zaterdag voorafgaande aan de Derde Dinsdag zou nu in feite de vrijgave ervan betekenen. 10 Greet Hofmans is een alternatieve genezer, die in 1948 aan het hof van Koningin Juliana wordt geïntroduceerd. In 1956 staat zij centraal in een conflict tussen de Koningin en prins Bernhard. Duitse media schrijven erover, Nederlandse media op verzoek van de regering niet. 19

20 De hoofdredacteuren laten dit niet over hun kant gaan. Met beide handen wordt de uitnodiging om alternatieven aan te reiken, aangegrepen. Op 15 augustus 1974 vindt er een gecombineerde vergadering plaats van de Sectie Hoofdredacteuren van de NVJ en het Genootschap van Hoofdredacteuren en gemachtigden van de hoofdredacteuren van De Telegraaf, Het Parool en De Waarheid. Zij komen met de RVD overeen dat er geen aanleiding is voor een wijziging van de bestaande regeling, waarbij de redacties zich verbinden niet uit de onder embargo verstrekte stukken te publiceren. En ook geen beroep zullen doen op vrije nieuwsgaring na de verstrekking van de stukken tot aan de afloop van het embargo. xix Met die laatste zin is de ontsnappingsclausule in de embargostellingen van 1965 van de hoofdredacteuren geschrapt. De verhoudingen zijn hersteld en - naar later blijkt - voor bijna dertig jaar vastgelegd. Het enige wat verandert is het moment van uitreiking van de stukken. Als de vijfdaagse werkweek ook de journalistiek bereikt, worden de stukken al op vrijdag ter beschikking gesteld en vinden op die dag tevens de toelichtende persconferenties van de bewindslieden plaats. De verwijzing naar de afspraken van 15 augustus 1974 blijft meer dan 30 jaar onveranderlijk opgenomen in de embargoverklaring die de overheid van de hoofdredacteuren bij de uitreiking van de Prinsjesdag-stukken, vraagt. De vervroeging van de Algemene Politieke Beschouwingen, vanaf 1993, leidt niet tot wijziging van de regeling. Het komt de Kamer goed uit dat de stukken enkele dagen van te voren onder embargo worden verstrekt. Het debat kan mede daardoor goed worden voorbereid. Om de fractievoorzitters nog verder tegemoet te komen wordt hen de conceptversie van de Miljoenennota ter beschikking gesteld die ruim een week voor Prinsjesdag aan de Raad van State ter advisering wordt voorgelegd. Het is deze Raad van State-versie die al snel ook onder goed ingevoerde parlementair journalisten circuleert. Mondjesmaat worden er enkele krenten uit de pap gepresenteerd. Niemand vindt het echter belangrijk genoeg er iets aan te doen. De belangen bij de instandhouding van de embargoregeling, zoals de kwaliteit van de berichtgeving en de uitgave van Prinsjesdag-bijlagen, zijn ondanks de lekkages groot genoeg. In de voorbereiding op Prinsjesdag ontwikkelt zich binnen de departementen een levendige praktijk, gericht op een zo goed mogelijke presentatie van het nieuwe beleid. Voorlichters overleggen met collega-beleidsambtenaren over de hoofdlijnen van de nieuwe voornemens en over de persberichten, waarin die 20