ZEEUWS-VLAAMSE TRAMWEGHISTORIE IN NOORD-HOLLAND

Transcriptie

1 ZEEUWS-VLAAMSE TRAMWEGHISTORIE IN NOORD-HOLLAND Edwin Hamelink Tot net na de Tweede Wereldoorlog lag er in Zeeuws-Vlaanderen een dicht net van tramwegen.vanaf het einde van de 19 e eeuw waren verschillende maatschappijen actief. Dit waren de Zeeuwsch-Vlaamsche Tramweg- Maatschappij (ZVTM), de Stroomtram Hulst-Walsoorden (SHW), de Stroomtram Maatschappij Breskens- Maldeghem (SBM) en de IJzendijksche Stroomtramweg-Maatschappij (IJzSM). De IJzSM en de SHW werden respectievelijk in 1911 en 1918 in eigendom overgenomen door de ZVTM. Verschillende dorpen en plaatsen waren voorzien van stationnetjes en haltes. Naast personenvervoer waren de tramwegen ook van belang voor de landbouw. Met name suikerbieten, bestemd voor de suikerfabrieken in Sas van Gent en Moerbeke, werden over het spoor vervoerd. Vanaf 1921 verschijnen in Zeeuws-Vlaanderen de eerste particuliere busdiensten die een directe concurrentie zijn voor de ZVTM. De tramwegmaatschappij besluit in 1933 om zich ook op het busvervoer te gaan richten. Door de vernielingen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de opkomst van het busvervoer verdween de tram in Zeeuws-Vlaanderen. In 1949 stopt de ZVTM met het stoomtramvervoer en richt men zich volledig op het busvervoer. Voor het vervoer van de suikerbieten werden vrachtwagens aangeschaft. In 1978 gaat de ZVTM op in de streekvervoermaatschappij Zuid-West-Nederland (ZWN). In Zeeuws-Vlaanderen is nog maar weinig te zien van de tramweggeschiedenis. Op enkele plaatsen zijn nog tot woonhuizen verbouwde stationnetjes te vinden. De rails zijn grotendeels verdwenen, maar straatnamen, zoals de Tramstraat, doen vermoeden dat de tram hier door de straat heeft gereden. Het gehucht Draaibrug dankt zelfs zijn naam aan de stroomtram. In Draaibrug werd in 1886 door de Stoomtram Maatschappij Breskens-Maldeghem (SBM) een tramremise gebouwd. Er lag een draaibrug om de locomotief te kunnen draaien. In het gehucht stonden diverse dienstwoningen en gebouwen van de SBM. Toch is het nog mogelijk om op de tram van de ZVTM te stappen, in rijtuig 8 Walsoorden via Terneuzen, of op de Stoomtram Breskens-Maldeghem, in rijtuig 24 richting Knokke. Je moet er wel voor naar het Museum Stroomtram Hoorn-Medemblik in Noord-Holland. Het stoomtram museum beschikt over uniek tramwegmateriaal dat in Zeeuws-Vlaanderen dienst heeft gedaan. Ook een locomotief die dienst heeft gedaan op het fabrieksterrein van de Nederlandse Stikstof Maatschappij (NSM) in Sluiskil is hier te bewonderen. In de zomer van 2014 was ik met mijn gezin op vakantie in Hoorn. We hebben een nostalgisch ritje met de stoomtram gemaakt. Nadat we een vrijwilliger hadden aangesproken kregen we uitgebreid uitleg over de Zeeuws- Vlaamse rijtuigen en werden we in de gelegenheid gesteld om de locomotief te bezichtigen, die op dat moment in de remise stond. Hier volgt een opsomming van het Zeeuws-Vlaamse materiaal, met foto s en geschiedenis voor zover ik die heb kunnen achterhalen. 12

2 Stoomlocomotief Enkhuizen Deze drie-assige locomotief werd in 1929 door de Luikse fabriek La Meuse gebouwd voor de Nederlandsche Stikstof Maatschappij in Sluiskil (NSM, nu Yara). De machine kostte in die tijd slechts gulden. Door La Meuse werden veel locomotieven van dit type gebouwd voor de Belgische en Franse markt. Tot 1972 deed de locomotief dienst bij de NSM om op het fabrieksterrein wagons te rangeren. In 1972 werd ze aangekocht door de museumspoorlijn. Alhoewel ze nooit dienst heeft gedaan bij een van de Nederlandse stoomtramlijnen, past zij qua grootte en type goed in de collectie. Om dit te accentueren werd de locomotief overgeschilderd in de blauwe kleur, zoals die bij de stroomtramlocomotieven van de Maas-Buurtspoorweg in Noord-Limburg werd toegepast. Per dieplader werd ze naar Medemblik gebracht, waar ze op 2 maart 1972 haar eerste rit maakte naar Hoorn. Op 29 april 1972 zou ze als reservemachine bij de offi ciële opening van de spoorlijn rijden naar Medemblik. Net buiten Hoorn moest ze terugkeren vanwege een gat in de vlampijp. Na een grondige revisie maakte ze in augustus 1975 haar eerste proefrit. Op 19 juni 1976 werd ze door een ingenieur van de NSM gedoopt met de naam Sluiskil, die in een koperen plaat op de locomotief werd aangebracht. In 1999 werd ze omgedoopt naar Enkhuizen, een van de gemeenten die het museum sponsort. In 1991 en 2012 werd de locomotief grondig gereviseerd. Vanwege haar cultuurhistorische waarde is de locomotief opgenomen in het nationaal Register Mobiel Erfgoed. Volgens een van de machinisten is het een sterke en plezierige locomotief om mee te rijden. De Enkhuizen. 13

3 ZVTM Goederenwagon D59 Voor het goederenvervoer had de ZVTM de beschikking over verschillende open en gesloten wagens. In 1929 werden door de Brugse wagenbouwer La Brugeoise twintig gesloten goederenwagens geleverd, de wagens D41 t/m D60. Goederenwagon D59 heeft tot 1949 dienst gedaan. Tot 2000 heeft de wagon in een schuur gestaan in Sluiskil. De wagenbak, zonder assen en wielen, was van 2000 tot 2005 eigendom van de Stoomtram Goes-Borsele. Op 5 oktober 2005 werd de wagenbak overgebracht naar Hoorn. Ze was geruild voor een deel van een andere wagen. Ze is nu in afwachting van restauratie. De D59. Foto s Museumstoomtram Hoorn-Medemblik 14

4 SBM Postbagagewagen SBM D3 Voor het vervoer van bagage en post had de Stoomtram Breskens-Maldeghem de beschikking over een aantal wagens. Aanvankelijk waren er in 1887 vier door de fi rma Beynes gebouwde gesloten wagens, met een primitieve ruimte voor de post. Om de post wat meer comfort te bieden werden er in 1897 door Beynes twee postbagagewagens geleverd. Deze wagens kregen de nummers D1 en D2. In 1913 werd door de fi rma Allen uit Rotterdam de wagen D3 geleverd, gevolgd door D4 en D5 in Wagen D3 heeft tot 1949 dienst gedaan voor het vervoer van post en bagage. Daarna deed ze in 1989 dienst als kalverhok in Breskens. In dat jaar werd ze verkocht aan de Stichting Brabant Rail en gedemonteerd en opgeslagen in Breda. In 1995 werd ze in bruikleen afgestaan aan de Stoomtram Hoorn-Medemblik. Sinds 2012 is ze eigendom van het museum. De wagen is in afwachting van restauratie. Postbagagewagen SBM D3. Foto s Museumstoomtram Hoorn-Medemblik 15

5 SBM Personenrijtuig 24 Bij de Stoomtram Breskens-Maldeghem zijn totaal dertig rijtuigen in dienst geweest. Ten behoeve van de lijn Breskens-Retranchement-Sluis werden in 1924 negen rijtuigen besteld bij de fi rma Allan in Rotterdam. Rijtuig 24 is er daar één van. Een aantal rijtuigen moest tot december 1925 bij Allan in Rotterdam blijven, aangezien de nieuwe remise in Draaibrug nog niet gereed was. Rijtuig 24 werd in 1927 afgeleverd. Het is een rijtuig voor het vervoeren van eerste en tweede klasse reizigers. Bij het staken van de reizigers-tramdienst in 1948 waren nog in dienst de rijtuigen 18, 20, 22, 23, 24, 25, 27, 28 en 30. Na het opheffen van de maatschappij werd de teakhouten rijtuigbak verkocht als vakantiehuisje. Tot 1956 was het een vakantieverblijf in Cadzand, hierna verhuisde ze naar Maldeghem. Hier was ze tot 1984 in gebruik als kleedlokaal van de plaatselijke voetbalclub. In dat jaar werd ze verkocht aan de Stichting Brabant Rail en opgeslagen in Breda. Stichting Brabant Rail is met de restauratie begonnen. In 1995 kon de museumstroomtram Hoorn-Medemblik de rijtuigbak in bruikleen verwerven en verhuisde ze naar Beverwijk. In 1998 ging ze op transport naar Hoorn. Vanaf 2000 werd ze hier in de werkplaats, in een periode van acht jaar, gerestaureerd en van gereconstrueerde draaistellen voorzien. Bij de restauratie is getracht alles in zo n origineel mogelijke staat terug te brengen. Vanaf 2008 wordt ze, in het toeristische seizoen, bijna dagelijks ingezet op de lijn Hoorn-Medemblik. Rijtuig 24 werd als een van de laatste stoomtramrijtuigen voor de Nederlandse markt gebouwd. Omdat dit rijtuig een deel van de geschiedenis representeert van de stoomtram is het opgenomen in het landelijke register railmonumenten. 16

6 ZVTM Personenrijtuig AB8 Bij de ZVTM bestond het rijtuigenpark uit negentien eerste en tweede klas rijtuigen, en een tweede klas rijtuig dat afkomstig was van de IJzSM. In 1916 leverde het Rotterdamse bedrijf Allan de rijtuigen B1-16, waarvan 1 t/m 6 in 1915 werden geleverd en 7 t/m 16 in In 1929 werden rijtuigen 17 t/m 19 geleverd door La Brugeoise. Na de Tweede Wereldoorlog werd het een plukrijtuig. Onderdelen werden verwijderd en werden gebruikt voor reparaties aan de andere achttien rijtuigen. Van 1946 tot 1960 werd het gebruikt als noodwoning in Kapellebrug. Vervolgens verhuisde het naar Hulst, waar het een duiventil werd. In 1998 werd het aangekocht door de Stoomtram Hoorn- Medemblik en vervoerd naar Noord-Holland. Met de restauratie werd begonnen in De restauratie was een fl inke klus: een van de zijwanden was grondig verbouwd en draaistellen en interieur ontbraken. Voor de restauratie werd dankbaar gebruik gemaakt van de kennis van Johan de Brouwer uit Axel. Hij is werkzaam geweest bij de ZVTM en kon ten behoeve van de restauratie de nodige bouwtekeningen en foto s aan leveren. Eind 2010 was de restauratie voltooid, waarna een eerste proefrit werd gemaakt. Het rijtuig wordt nu vrijwel dagelijks gebruikt op de lijn Hoorn-Medemblik. Vanwege de waarde voor de spoorgeschiedenis is dit rijtuig opgenomen in het landelijke register railmonumenten. Johan de Brouwer heeft zijn privécollectie over de ZVTM geschonken aan streekmuseum Het Warenhuis in Axel, waar een vitrine met modellen en andere attributen van de ZVTM worden tentoongesteld. Conclusie In Zeeuws-Vlaanderen is nog maar weinig terug te vinden van de rijke tramweghistorie. De rails werd opgeruimd en het spoorwegmateriaal verdween uit de regio. Enkele straatnamen en tot woonhuizen verbouwde stationnetjes zijn een verwijzing naar deze periode uit de geschiedenis van het openbaar vervoer. Een aantal zeer enthousiaste tramwegvrijwilligers in Noord-Holland is er in geslaagd om Zeeuws-Vlaams tramwegmateriaal te bemachtigen en te restaureren. Dit maakt een ritje met een stoomtram Hoorn-Medemblik tot een bijzondere belevenis. Literatuur: Voor het samenstellen van dit artikel is gebruik gemaakt van de volgende literatuur: -Hesselink, H.G., Geschiedenis der tramwegen in Zeeuwsch-Vlaanderen Uitgave J. Duerinck-Krachten, Website : -Hamelink, Edwin, Stoomlocomotief uit Sluiskil in Noord-Holland, in de rubriek even omzien in de PZC van 30 sept Met dank aan Museumstoomtram Hoorn-Medemblik. Foto s zijn gemaakt door de auteur, tenzij anders vermeld. 17