Det var en gång... Sprookjes en sagen van Selma Lagerlöf

Transcriptie

1 Det var en gång... Sprookjes en sagen van Selma Lagerlöf Naam: Yvonne van de Straat Studentnummer: ANR: Master: Kunst- en cultuurwetenschappen Richting: Jeugdliteratuur Faculteit: Geesteswetenschappen Begeleider: dr. Vanessa Joosen Datum: januari 2015 Universiteit van Tilburg

2 Samenvatting In dit onderzoek worden een aantal verhalen van de Zweedse Selma Lagerlöf ( ) vergeleken met traditionele Zweedse volksverhalen. De hoofdvraag die hierbij wordt beantwoord is: De sprookjes en sagen van Selma Lagerlöf zitten op de grens van kunst- en volkssprookjes. Waar blijkt dit uit? En in hoeverre bouwen Lagerlöfs sprookjes en sagen voort op Zweedse volksverhalen? In het verlengde deze vraag is bovendien onderzocht of de geselecteerde verhalen gezien kunnen worden als bewerkingen van specifieke Zweedse volksverhalen. Het corpus bestaat uit de volgende verhalen: Het wisselkind (1915), De kabouter van Töreby (1915), De koninginnen van Konungahella (1899), Een rijke vrouw (1895), Het water van de kerkbaai (1915), en De speelman (1908). Dit zijn allen sprookjes- of sageachtige verhalen, waarbij in de meeste bovendien (Zweedse) bovennatuurlijke wezens voorkomen. Na de inleiding zal er wat worden verteld over de achtergrond en het werk van Selma Lagerlöf. Vervolgens wordt er in het theoretisch kader ingegaan op het begrip volksverhalen. Het verschil tussen sprookjes en sagen wordt er uitgelegd, als ook het verschil tussen kunst- en volkssprookjes. Verder staat er kort wat over het begrip intertekstualiteit en over bewerkingen van volksverhalen en tot slot ga ik in op het motievenonderzoek van de Amerikaanse Stith Thompson ( ). Dit motievenonderzoek heb ik als basis gebruikt voor mijn methode. Ik heb per verhaal gekeken: - of het een sprookje of een sage is; - naar de rol die natuur, religie en magie spelen; - of er morele lessen naar voren komen; - welke Zweedse volkswezens er in voor komen, hoe deze worden beschreven en of dit overeen komt met hoe ze in Zweedse volksverhalen worden beschreven; - welke motieven uit het werk van Thompson er eventueel in voor komen; - of er een of meerdere vergelijkbare verhalen te vinden zijn in het aanbod van Zweedse volkssprookjes- en sagen-verzamelingen; - en tot slot wil ik kijken of er nog duidelijke relaties zijn met andere teksten. Uit dit onderzoek blijkt dat Selma Lagerlöf voor de meeste verhalen uit mijn corpus inderdaad haar inspiratie heeft gehaald uit Zweedse volksverhalen, waardoor ze op de grens zitten van kunst- en volkssprookjes. Ook kunnen enkele van haar verhalen zelfs gezien worden als bewerkingen van bestaande Zweedse volksverhalen. 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Context: over Selma Lagerlöf Theoretisch kader Volksverhalen Sagen Sprookjes Zweedse volksverhalen, met name sprookjes en sagen Intertekstualiteit Bewerkingen van volksverhalen Motievenonderzoek Methode van onderzoek Verantwoording corpus Vertaalproblematiek Methode Analyse Het wisselkind De kabouter van Töreby De koninginnen van Konungahella De boskoningin Sigrid Storráda Astrid Margareta, de Vredesmaagd Een rijke vrouw Het water van de kerkbaai De speelman Conclusie en discussie Bibliografie Bijlagen

4 1 Inleiding Volksverhalen, vooral sprookjes, worden al eeuwen interessant en vermakelijk gevonden. Ze geven een beeld van de angsten, verlangens, normen en waarden van een bepaalde tijd. 1 Ze hebben niet altijd een hoge status gehad, maar verteld en (voor)gelezen werden en worden ze hoe dan ook. Bovendien zijn en worden er diverse filmbewerkingen van bekende sprookjes gemaakt. Animatiefilms, bijvoorbeeld die van Disney, maar ook verschillende speelfilms. Er zijn liedjes, tv-programma s en musicals over sprookjes, en daarnaast worden sprookjesmotieven al jaren in reclames gebruikt (een voorbeeld hiervan is te zien in figuur 1). Figuur 1: Reclame voor Max Factor lippenstift, in: Astrid Lindgrens Wereld, Vimmerby, Zweden (juni 2013) Opvallend is dat vooral de sprookjes van de gebroeders Grimm en die van Hans Christian Andersen populair zijn. Ook onderzoek baseert zich voornamelijk op deze verzamelingen. 2 In deze masterthesis heb ik ervoor gekozen om te focussen op Zweedse volksverhalen en het daarbij horende volksgeloof. Meer specifiek zal ik mij richten op de Zweedse auteur Selma Lagerlöf, die deze thematiek in enkele van haar verhalen verwerkt heeft. Lagerlöfs werk is zeer bekend in binnen- en buitenland, denk bijvoorbeeld aan Nils Holgerssons wonderbare reis (1906). Er is vooral veel onderzoek verricht naar dit boek en naar het werk waarmee zij beroemd is geworden: de roman Gösta Berling (1891). Lagerlöf stond echter ook bekend als sprookjesvertelster en het zijn deze korte verhalen, waarin veel invloeden uit het Zweedse volksgeloof te vinden zijn, die in dit onderzoek bestudeerd zullen worden. Voor de onderzoeksmethode heb ik onder andere inspiratie gevonden in een onderzoek van Harlinda Lox naar aanleiding van een tentoonstelling over Hans Christian Andersen: Ik lijk alleen maar dood, Andersen anders bekeken. Deze tentoonstelling vond plaats in het Zilvermuseum Sterckshof in Antwerpen van 1 juli tot 4 september Eén van de twee artikelen in de bijhorende publicatie van de tentoonstelling is het betreffende onderzoek van Lox: De sprookjes van Hans Christian Andersen in het Europese sprookjeslandschap. In dit artikel belicht zij negen sprookjes van Andersen als bewerkingen van traditionele Europese volksverhalen. De relevantie hiervan omschrijft Lox als volgt: Hoe fantasievol en eigenzinnig 1 Rieter, Olivier & Ineke Strouken. Spiegeltje, spiegeltje aan de wand. 2004, p Een recent voorbeeld hiervan is het in 2012 verschenen Wit als sneeuw, zwart als inkt van Vanessa Joosen, waarin zij uitzoekt waarom het succes van Grimms sprookjes tamelijk lang op zich liet wachten en hoe ze uiteindelijk toch bekend en geliefd raakten (Lannoo). Een ander voorbeeld is Hans Christian Andersen: the misunderstood storyteller door Jack Zipes. Dit werk verscheen in 2005 ter ere van Hans Christian Andersens ( ) tweehonderdste geboortejaar. Het gaat over de relatie tussen Andersens werk en de ontwikkeling van het sprookje en andere literatuur (Amazon). 4

5 de sprookjes van Andersen ook zijn, uit dit artikel moge ook blijken dat doorheen de pen van de Deen ook vaak de rijkdom van de Europese vertelcultuur wordt geproefd. 3 Dit idee heb ik als inspiratiebron gebruikt voor de analyse van een aantal verhalen van Selma Lagerlöf. De verhalen zullen echter bekeken worden als bewerkingen van traditionele Zweedse volksverhalen in plaats van Europese. Net als bij Hans Christian Andersens verhalen, wordt er gesteld dat ook Selma Lagerlöfs sprookjes op de grens zitten van kunsten volkssprookjes. De Duitse Scandinavië mediëvist Kurt Schier schreef bijvoorbeeld: Volksoverleveringen zijn altijd weer in de literatuur opgenomen en werden dan vaak ook bewerkt. Het zou te ver voeren de samenhang tussen deze twee te behandelen; we willen hier alleen even op Selma Lagerlöf wijzen die steeds weer volksvertellingen als basismateriaal gebruikt heeft, zij het dan vaker sagen dan sprookjes. 4 Dit leidde tot de volgende hoofdvraag: De sprookjes en sagen van Selma Lagerlöf zitten op de grens van kunst- en volkssprookjes. Waar blijkt dit uit? En in hoeverre bouwen Lagerlöfs sprookjes en sagen voort op Zweedse volksverhalen? 5 Voor het beantwoorden van deze onderzoeksvraag zal ik de volgende verhalen behandelen: Het wisselkind (1915), De kabouter van Töreby (1915), De koninginnen van Konungahella (1899), Een rijke vrouw (1895), Het water van de kerkbaai (1915), en De speelman (1908). Alle zojuist genoemde verhalen zijn sprookjes- of sage-achtige verhalen, en in de meeste ervan komen (Zweedse) bovennatuurlijke wezens voor. Ik heb juist voor deze verhalen gekozen, omdat de eerste vijf verhalen allen een ander volkswezen behandelen 6 en omdat de verhalen van De koninginnen van Konungahella historische feiten bevatten en bovendien veel gaan over het voortleven van het oude volksgeloof (met zijn natuurwezens) naast het voor die tijd nieuwe christendom. Per verhaal zal ik kijken: - of het een sprookje of een sage is; - naar de rol die natuur, religie en magie spelen; - of er morele lessen naar voren komen; - welke Zweedse volkswezens er in voor komen, hoe deze worden beschreven en of dit overeen komt met hoe ze in Zweedse volksverhalen worden beschreven; 3 Lox, Harlinda. De sprookjes van Hans Christian Andersen in het Europese sprookjeslandschap. 2005, p Schier, Kurt. Zweedse volkssprookjes. 1973, p Hierbij moet wel vermeld worden dat Lagerlöf voor de meeste verhalen van mijn corpus het genre van de sage aan heeft gehouden, waardoor de begrippen kunst- en volkssprookje eigenlijk niet passen. In die gevallen zal ik daarom kiezen voor de woorden kunst- en volkssage. De definitie die in paragraaf 3.3 beschreven staat blijft hetzelfde, afgezien van de vervanging van het woord sprookje door sage. 6 Respectievelijk trollen, tomte, de dochter van een bergreus, waterwezens en näcken. 5

6 - welke motieven uit het werk van Thompson er eventueel in voor komen; - of er een of meerdere vergelijkbare verhalen te vinden zijn in het aanbod van Zweedse volkssprookjes- en sagen-verzamelingen; - en tot slot wil ik kijken of er nog duidelijke relaties zijn met andere teksten. Met behulp van de verschillende motieven zal ik de verhalen van mijn corpus gemakkelijker met Zweedse volksverhalen kunnen vergelijken, omdat ik dan parameters heb die ik kan toetsen. Op deze manier hoop ik uiteindelijk mijn onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden. Verder wil ik kijken of er nog duidelijke relaties zijn met andere teksten (intertekstualiteit), om eventueel aanvullende inspiratiebronnen te kunnen ontdekken. Dit alles zal uitgewerkt worden in de analyse (hoofdstuk vijf). Eerst zal er echter in hoofdstuk twee, de context, wat worden verteld over de achtergrond en het werk van Selma Lagerlöf. Vervolgens wordt er in het theoretisch kader ingegaan op het begrip volksverhalen. Het verschil tussen sprookjes en sagen wordt er uitgelegd, als ook het verschil tussen kunst- en volkssprookjes. Verder staat er kort wat over het begrip intertekstualiteit en over bewerkingen van volksverhalen en tot slot ga ik in op het motievenonderzoek van de Amerikaanse Stith Thompson ( ). Dit motievenonderzoek heb ik als basis gebruikt voor mijn methode, die in het vierde hoofdstuk van dit onderzoek wordt besproken. Tot slot is de conclusie in hoofdstuk zes te vinden. 6

7 2 Context: over Selma Lagerlöf Selma Lagerlöf ( ) Selma Ottilia Lovisa Lagerlöf werd op 20 november 1858 geboren op het landgoed Mårbacka in de West-Zweedse provincie Värmland. Lagerlöf kreeg thuis les van haar vader en oma, die haar bovendien beiden enthousiast maakten voor literatuur en volksverhalen. Van haar vader hoorde ze Värmlandse sagen 7, van haar moeder sprookjes 8 en vooral haar oma vertelde elke dag wel een verhaal, waarna ze haar kleinkinderen verzekerde dat wat ze had verteld echt was gebeurd. 9 Als kind begon Lagerlöf al met het schrijven van onder andere gedichten en geprikkeld door de sprookjes, sagen en andere verhalen die zij in haar jeugd regelmatig te horen en te lezen kreeg, besloot ze dat ze dat soort verhalen een nieuwe, eigen vorm wilde geven. 10 Rond 1980 had ze het plan om de Värmlandse sagen die ze van haar inmiddels overleden vader had gehoord en die ze had verzameld, op te tekenen en te ordenen. Door tijdsgebrek heeft ze dit nooit af kunnen maken, maar sommige van de motieven die ze in deze verhalen tegenkwam, zou ze later in eigen romans hebben verwerkt. 11 Voor deze romans koos ze voor een andere schrijfstijl dan de realistische stijl die gebruikelijk was in haar tijd. Ze kon zich meer vinden in een romantische en fantasierijke stijl (achteraf neo-romantiek genoemd) 12 waarin ze voornamelijk het boerenlandleven en de Värmlandse natuur beschreef. 13 Dit geldt ook voor het boek waar ze uiteindelijk beroemd mee is geworden: Gösta Berlings saga (1891). Het boek dat internationaal het meest bekend is geworden, is echter Nils Holgerssons wonderbare reis uit Dit boek was oorspronkelijk bedoeld om Zweedse basisschoolkinderen op een speelse manier kennis te laten maken met alle verschillende provincies en landschappen van het land. In de meeste vertalingen zijn veel van de redelijk langdradige natuurbeschrijvingen echter geschrapt. 14 Afgezien van Nils Holgerssons wonderbare reis heeft ze overigens geen verhalen speciaal voor kinderen geschreven. 15 Haar werk zal tegenwoordig waarschijnlijk als crossover worden bestempeld, aangezien het over het algemeen zowel voor jongeren als voor ouderen geschikt is. Wat dat betreft verschilt het doelpubliek van de verhalen van mijn corpus dus niet met dat van volksverhalen, waar jong en oud naar luisterde Heurlin, Frithiof, e.a. Lagerlöf, Selma Ottiliana Lovisa AO-REEKS. Selma Lagerlöf: geb. 20 november , p Lagerlöf, Selma. Farmor. Mårbacka AO-REEKS. Selma Lagerlöf: geb. 20 november , p Volksgazet. 25 Jaar geleden stierf Selma Lagerlof AO-REEKS. Selma Lagerlöf: geb. 20 november , p Liukkonen, Petri. Selma Ottiliana Lovisa Lagerlöf ( ) Desmidt, Isabelle. Verhaal van een kinderboek: Nils Holgersson in Nederland en Vlaanderen. 2002, p. 66, Edström, Vivi. Selma Lagerlöf Clerx, Lily E. En ze leefden nog lang en gelukkig. 1992, p

8 In 1958, honderd jaar na haar geboortejaar, verscheen er in de Actuele Onderwerpen-reeks van Stichting IVIO een dun boekje over Selma Lagerlöf, waarin het volgende over haar werk wordt geschreven: Goede en boze wezens uit het Christelijke geloof of uit de folklore begeleiden de schreden van de mensen. Mythische gestalten (...) grijpen in de handeling in. Het bovennatuurlijke, dat (...) bij Selma Lagerlöf (...) een geheel eigen leven leidt, geeft haar gedachten diepte. Het wonder wordt menigmaal de kracht, die het verhaal voorwaarts drijft. De motieven zijn menselijk: godsdienst, liefde, misdaad en dood; de stoffering is eenvoudig: het Zweedse land en werk. De richtlijnen in Selma Lagerlöfs boeken waren de liefde en het goede... het kwade had voor haar nauwelijks realiteit. De liefde overwint alles, schrikt niet terug voor misdadigers of mensen die aan lager wal zijn geraakt, doch bevrijdt de ziel van verdenking en waanzin. 17 De liefde en het goede die hierboven beschreven worden, hangen in Lagerlöfs boeken samen met haar geloof in God. Ze stelde hoge eisen aan haar personages, aangezien zij meende dat God zich openbaart, doordat iedere fout zich wreekt; en dat men de consequenties van zijn fouten moet dragen en ervoor boeten. 18 Het goede, bijvoorbeeld naastenliefde, overwint altijd in Lagerlöfs verhalen, maar wel pas wanneer de mens van zijn fouten heeft geleerd. 19 Deze levensvisie werd zwaar op de proef gesteld tijdens de oorlog van 1914 tot De Eerste Wereldoorlog heeft haar diep aangegrepen en af en toe verwerkte ze haar afkeer hiervan subtiel in haar verhalen. Dit is bijvoorbeeld het geval in Het wisselkind (1915), wat Lagerlöf schreef als een kritiek op de manier waarop mensen in die tijd behandeld werden. 20 Lagerlöf leefde sowieso mee met de problemen van haar tijd. In haar werk zijn ook invloeden zichtbaar van het socialisme, de vredesbeweging en de vrouwenemancipatie. 21 Voor dit laatste, de strijd voor gelijkheid tussen mannen en vrouwen, heeft de auteur zich tijdens haar leven overigens actief ingezet. 22 Voornamelijk voor wat betreft het stemrecht voor vrouwen, 23 maar ze was sowieso een voorstander van de onafhankelijkheid van vrouwen. Zelf is ze nooit getrouwd geweest en ze wist al vroeg dat ze zelf wilde gaan werken als ze oud genoeg was. Ze heeft een opleiding gedaan, is docent geweest op een meisjesschool en zeker toen ze doorbrak als schrijfster heeft ze altijd in haar eigen onderhoud kunnen voorzien. 24 In 1909 ontving Selma Lagerlöf als eerste vrouwelijke 17 AO-REEKS. Selma Lagerlöf: geb. 20 november , p Ferwerda, Saskia. Selma Lagerlöf. Contact Ibidem. 20 Bokus. Bortbytingen < 21 Ferwerda, Saskia. Selma Lagerlöf. Contact Nordlund, Anna. Selma Lagerlöf , p Bergenmar, Jenny. Den politiska Selma Lagerlöf: kvinnorörelsen. 2008, p Wägner, Elin. Selma Lagerlöf

9 schrijver de Nobelprijs voor literatuur. 25 Een aantal jaar later, in 1914, werd ze vervolgens als eerste vrouw gekozen als lid van Svenska Akademien, een organisatie die zich van oudsher inzet voor de zuiverheid, kracht en waardigheid van de Zweedse taal, 26 en tot slot staat ze sinds 1992 als eerste vrouw op een Zweeds bankbiljet. Uit het bovenstaande citaat uit het boekje van Stichting IVIO blijkt ook dat er in Lagerlöfs werk invloeden zichtbaar zijn uit de volkscultuur. Het werk van Selma Lagerlöf is inderdaad sterk verbonden met de Noordse geschiedenis, het Zweedse landschap vooral dat van haar geliefde provincie Värmland en volksverhalen. 27 Ondanks dat ze streng christelijk was, was ze erg geïnteresseerd in de natuurwezens uit het oude volksgeloof. Deze natuurwezens verwerkte ze bovendien voornamelijk op basis van (Värmlandse) volksverhalen regelmatig in haar verhalen, 28 zowel in haar korte sprookjes- en sage-achtige verhalen als in grotere werken zoals Gösta Berling. Naast de wat nieuwere Zweedse volksverhalen, haalde Lagerlöf haar inspiratie echter ook uit oude Scandinavische balladen. Deze balladen stammen uit de tijd dat Scandinavië al wel gekerstend was, maar het christendom het oude geloof nog niet helemaal had uitgebannen. 29 Dat zou een reden zijn waarom het oude, heidense geloof en de onontkoombaarheid van het noodlot zo n grote rol spelen in een aantal van Lagerlöfs verhalen Selma Lagerlöf Facts. Nobelprize.org. Nobel Media AB Svenska Akademien. Historiskt översikt. < 27 Liukkonen, Petri. Selma Ottiliana Lovisa Lagerlöf ( ) Ferwerda, Saskia. Selma Lagerlöf. Contact Vrij Nederland. Trollen en zeemeerminnen Ibidem. 9

10 3 Theoretisch kader 3.1 Volksverhalen Zoals reeds uit de hoofdvraag blijkt, is bij de verhalen van mijn corpus een duidelijke relatie (zie deelparagraaf 3.5) te zien met een specifiek hoofdgenre: volksverhalen. Een volksverhaal is een mondelinge vertelling die voor lange of korte tijd tussen (groepen) mensen circuleert. 31 Het is een overkoepelende term voor verschillende genres die van elkaar verschillen wat betreft inhoud, vorm en functie. Hieronder vallen onder andere het sprookje, de sage, de legende, de mythe, de fabel, de anekdote en de mop. Sommige volksverhalen vinden hun oorsprong in eeuwenoude literaire bronnen. Zo komen enkele volksverhalen al voor in de Indische Panchatantra, een verzameling van 87 fabels en magische verhalen uit de eerste eeuwen van onze jaartelling, 32 of in de Bijbel, en stammen anderen af van teksten uit middeleeuwse manuscripten. 33 Afgezien hiervan beschikt men echter niet over een grote hoeveelheid aan geschreven bronnen. Volksverhalen werden namelijk pas relatief laat neergeschreven. Volk sloeg vroeger vooral op de lagere klassen. De eenvoudige (plattelands)mensen konden niet lezen en schrijven en waren dus volledig aangewezen op de mondelinge vertelkunst. 34 Volksverhalen hadden in vroegere tijden over het algemeen dan ook geen hoge status en de schrijvende elite zag er het nut niet van in om deze verhalen vast te leggen. Vanwege het feit dat volksverhalen voor een zeer lange tijd enkel mondeling overgedragen zijn, zijn de verhalen vaak anoniem van oorsprong en komen ze bovendien in veel varianten voor. Er valt meestal niet te achterhalen waar en door wie een bepaald verhaal voor het eerst is verteld. 35 Daarbij maakt elke verteller er deels zijn of haar eigen verhaal van en zijn het vaak niet complete verhalen die overgeleverd worden, maar enkel bepaalde verhaalmotieven. In principe worden er al eeuwenlang sprookjesverzamelingen gemaakt. De Franse Charles Perrault kwam in 1697 bijvoorbeeld met zijn Histoires ou contes du temps passé (de sprookjes van Moeder de Gans) en nog oudere sprookjesverzamelingen komen uit Italië: Le piacevoli notti ( ) van Giovan Francesco Straparola met o.a. een versie van de Gelaarsde Kat en de Pentamerone ( ) van Giambattista Basile met o.a. een versie van Assepoester en Doornroosje. 36 Toch kwam het onderzoek naar volksverhalen pas echt op gang met het sprookjes- en sagenonderzoek van Jacob ( ) en Wilhelm ( Meder, Theo. Inleiding. De magische vlucht Ashliman, D.L. About the Panchatantra < 33 Bottigheimer, Ruth B. Fairy Tales and Folk-tales. 1996, p Dekker, Ton, Jurjen van der Kooi & Theo Meder. Van Aladdin tot Zwaan kleef aan. 1997, p Meder, T. & E. Venbrux. Volksverhaal en orale cultuur. 2000, p Joosen, Vanessa. Vertel eens een sprookje. 2005, p

11 1859) Grimm, die zich onder andere lieten inspireren door het werk van Herder ( ). 37 In 1812 en 1815 verscheen in twee delen hun sprookjesverzameling Die Kinder- und Hausmärchen. 38 Onder andere in dit werk komen drie belangrijke theorieën naar voren wat betreft de historische verspreiding van volksverhalen. Volgens de eerste theorie zouden elementen van voorchristelijke, Indo-Germaanse mythologie in volksverhalen van generatie op generatie overgeleverd zijn. De tweede theorie gaat uit van de overgang van verhaalstof van de ene cultuur naar een andere. Volgens de derde theorie kunnen vergelijkbare verhalen onafhankelijk op verschillende plaatsen ontstaan, omdat de hele mensheid dezelfde psychische structuur kent. Dit laatste wordt de polygenese van verhaalstof genoemd. 39 Rond 1900 ontwikkelden Kaarle Krohn ( ) en Antti Aarne ( ) vervolgens een geografisch-historische methode, die er vanuit gaat dat de oervorm en het ontstaansgebied van een volksverhaal gereconstrueerd kunnen worden met behulp van zoveel mogelijk verzamelde versies uit zowel de mondelinge als de schriftelijke overlevering. Vanuit deze methode ontstond het concept verhaaltype, wat Aarne vervolgens verder heeft uitgewerkt. Dit resulteerde in de publicatie van de eerste typologische indeling van sprookjes en grappige verhalen in In 1929 kwam de Amerikaan Stith Thompson ( ) met een vertaling en uitbreiding hiervan: The types of the folktale. 40 Later is er nog een uitbreiding gepubliceerd door de Duitse literatuurwetenschapper Hans-Jörg Uther (2004) en deze wordt nu als toonaangevend beschouwd. Voor dit onderzoek zijn vooral de onder volksverhaal vallende genres sage en sprookje relevant. Hier zal in de volgende paragrafen wat uitgebreider op in worden gegaan. 3.2 Sagen Een sage is een aan tijd, plaats en soms aan bepaalde personen gebonden volksverhaal dat als waargebeurd gepresenteerd wordt. Het is vrij beknopt, met een eenvoudige handeling die vaak bestaat uit een actie en een reactie. 41 Het slot van de sage is meestal tamelijk grimmig en pessimistisch. 42 Er zijn verschillende soorten sagen, namelijk: oorsprongssagen, historische sagen en geloofssagen. Oorsprongssagen verklaren het ontstaan van bepaalde gebruiken of natuurverschijnselen, zoals waarom de zee zout is of waarom februari maar 28 dagen heeft. 43 Historische sagen zijn verhalen omtrent bepaalde bestaande gebouwen (zoals kastelen en kerken), historische gebeurtenissen (bijvoorbeeld overstromingen of 37 Joosen, Vanessa. Wit als sneeuw, zwart als inkt. 2012, p. 20, Dekker, Ton, Jurjen van der Kooi & Theo Meder. Van Aladdin tot Zwaan kleef aan. 1997, p Meder, T. & E. Venbrux. Volksverhaal en orale cultuur. 2000, p Ibidem, Ibidem, p. 293 & Ibidem, p Ibidem, p

12 oorlogen) en historische personen (vorsten, rovers en dergelijke). 44 In de geloofssagen staat de confrontatie van de mens met het bovennatuurlijke centraal: magische krachten, bovennatuurlijke verschijnselen en wezens vormen de kern voor dit type sagen. Deze laatste groep hangt samen met de religieuze volkscultuur, het volksgeloof. De geloofssagen komen uit een tijd waarin het magisch denken in het dagelijks leven nog als vanzelfsprekend werd gezien. De sagen hadden toen vaak de functie van het verklaren van verschijnselen die voor mensen niet rationeel verklaarbaar waren, zoals ziekten en sterfte onder kinderen. Ook werden sagen gebruikt om een morele boodschap over te brengen Sprookjes Het sprookje is een van de bekendste verhaalgenres. Het roept associaties op met prinsen en prinsessen, kastelen, tovenarij, bovennatuurlijke wezens als draken en de overbekende begin- en eindfrasen er was eens... en...en ze leefden nog lang en gelukkig. Toch is het lastig een alomvattende definitie te geven van dit genre. De verhalen kunnen sterk van elkaar afwijken aangezien er honderden verschillende sprookjes bestaan. De eerder genoemde Aarne en Thompson hebben met hun The types of the folktale geprobeerd wat structuur aan te brengen in de sprookjesmassa. In dit werk zijn alle verhaaltypen genummerd en van elk type wordt ook beknopt de inhoud weergegeven, onderverdeeld in motieven. De verschillende varianten worden vermeld en er is aangegeven in welke landen en hoe vaak het verhaal is opgetekend. 46 De volksverhalen die in dit onderzoek zijn opgenomen zijn, naast sagen, voornamelijk sprookjes of grappige verhalen. Hierbij wordt een onderverdeling gemaakt in diersprookjes, eigenlijke sprookjes, moppen en anekdotes, formulesprookjes en overige sprookjes. 47 Afgezien van moppen worden deze categorieën meestal ook gebruikt bij het onderverdelen van verschillende soorten sprookjes. Het eigenlijke sprookje valt hierbij dan weer uiteen in de sub-genres: wondersprookjes, legendesprookjes, novellesprookjes en domme-duivel sprookjes. 48 De grootste categorie is die van het wondersprookje. Deze wordt dan ook vaak als uitgangspunt genomen bij een definitie van het sprookje. In het wondersprookje speelt, zoals de naam al aangeeft, het wonderlijke en het bovennatuurlijke een grote rol. Belangrijk is wel dat het wonderlijke niet, zoals in de sage, als iets bijzonders wordt gepresenteerd, maar juist als iets heel gewoons en vanzelfsprekends. Daarbij maakt het verhaal geen enkele aanspraak op de waarheid. 49 Het speelt zich af op een onbestemde plaats in een 44 Meder, T. & E. Venbrux. Volksverhaal en orale cultuur. 2000, p Ibidem, p Clerkx, Lily E. En ze leefden nog lang en gelukkig. 1992, p Aarne, Antti & Stith Thomson. The types of the Folktale Meder, T. & E. Venbrux. Volksverhaal en orale cultuur. 2000, p Dekker, Ton, Jurjen van der Kooi & Theo Meder. Van Aladdin tot Zwaan kleef aan. 1997, p

13 onbestemde tijd in het verleden. 50 Het verhaal begint met een probleem dat of opdracht die leidt tot een reis vol avonturen, en het loopt normaal gesproken goed af. 51 De held(in) is vaak een anonieme jonge man of vrouw op de drempel van volwassenheid, al zijn er ook enkele sprookjes met kinderen in de hoofdrol en met hoofdpersonages met een gefixeerde (bij)naam, zoals Hans en Grietje en Roodkapje. De held(in) is over het algemeen dom, miskend of achtergesteld, wat ervoor zorgt dat de triomf aan het slot extra groot is. 52 Het zijn vlakke personages: ze zijn zowel qua psychologie als qua uiterlijk nauwelijks uitgewerkt en ontwikkelen zich ook niet in de loop van het verhaal. 53 Er zijn standaard menselijke, dierlijke of bovennatuurlijke tegenstanders in het sprookje die ervoor zorgen dat de held(in) zijn of haar doel niet kan bereiken. Daarbij zijn er echter ook helpers en/of tovervoorwerpen die het ogenschijnlijk onmogelijke helpen te verwezenlijken, waardoor de held(in) alsnog slaagt. 54 Het goede overwint het kwade, en tussen deze twee uitersten wordt bovendien een sterk (zwart-wit) onderscheid gemaakt. 55 Afgezien van de verschillende sub-genres, wordt er ook nog een belangrijk onderscheid gemaakt tussen kunstsprookjes en volkssprookjes. De grens tussen deze twee categorieën is vaag, maar formeel gezien is het volkssprookje gebaseerd op een lange mondelinge verteltraditie, waarbij de bedenker onbekend of collectief is. Met dit laatste wordt bedoelt dat verschillende mensen hebben voortgebouwd op elkaars verhalen. Het kunstsprookje is daarentegen een literair product met een of meerdere identificeerbare auteur(s). Wat de grens tussen het kunst- en het volkssprookje vaag maakt, is dat de opgetekende volkssprookjes zoals bijvoorbeeld die van de gebroeders Grimm, vaak ook nog bewerkt en herschreven zijn. 56 De invloed van de optekenaars op bepaalde sprookjes is dus vrij groot, waardoor er soms weinig overblijft van het sprookje uit de mondelinge traditie. Anderzijds haalt de auteur van het kunstsprookje zijn inspiratie vaak uit bestaande volksverhalen. Dit heeft Hans Christian Andersen bijvoorbeeld gedaan met zijn bekende sprookje De prinses op de erwt. 57 En, zoals eerder opgemerkt en zoals uit de analyse van deze thesis zal blijken, haalde ook Selma Lagerlöf haar inspiratie uit bestaande volksverhalen. Haar sprookjes- en sage-achtige verhalen zitten op de grens van kunst- en volkssprookjes Meder, T. & E. Venbrux. Volksverhaal en orale cultuur. 2000, p Dekker, Ton, Jurjen van der Kooi & Theo Meder. Van Aladdin tot Zwaan kleef aan. 1997, p Meder, T. & E. Venbrux. Volksverhaal en orale cultuur. 2000, p Dekker, Ton, Jurjen van der Kooi & Theo Meder. Van Aladdin tot Zwaan kleef aan. 1997, p Ibidem, p Ibidem, p Joosen, Vanessa. Vertel eens een sprookje. 2005, p Ibidem, p Of kunst- en volkssagen, zoals eerder vermeld. 13

14 3.4 Zweedse volksverhalen, met name sprookjes en sagen Ook in het Noorden is het onderzoek naar volksverhalen vooral na de publicatie van Die Kinder- und Hausmärchen van de gebroeders Grimm op gang gekomen. In 1821 verscheen dit werk in een Deense vertaling en in 1875 beleefde het boek al zijn zesde druk. 59 Veel Scandinavische sprookjesverzamelaars namen de gebroeders Grimm als voorbeeld en pasten hun verzamelde sprookjes aan om ze aan de literaire smaak van hun tijd te laten voldoen. Sommigen herschreven de sprookjes zelfs. Op deze manier ging er echter ook informatie verloren over bijvoorbeeld de gewoontes, gedachten, wensen en angsten van het volk waar de verhalen vandaan kwamen. Toch gingen niet alle verzamelaars en onderzoekers zo te werk. Er waren er ook die alles zo letterlijk mogelijk optekenden en uitgaven, precies zoals zij het van de vertellers hadden gehoord. Bij dergelijke optekeningen viel het op dat de sprookjes waarschijnlijk nooit echt voor kinderen bestemd waren, maar vooral gericht waren op volwassenen. Dit is vooral heel duidelijk te merken bij de Scandinavische schelmensprookjes, waarin op onverbloemde wijze seksuele relaties worden beschreven. 60 Er zijn wel enkele sprookjes die waarschijnlijk voor kinderen bedoeld waren, voornamelijk diersprookjes en sprookjes met kinderen in de hoofdrol, maar dat zijn uitzonderingen. Deze bevatten vaak een duidelijke boodschap of waarschuwing, bijvoorbeeld voor de gevaren van het bos. 61 De eerste belangrijke verzameling van volkssprookjes in Scandinavië werd in 1823 uitgegeven door de Deense militaire arts Mathias Winther: Danske Folkeeventyr ( Deense volkssprookjes ). 62 Een andere beroemd werk is Norske Folkeeventyr (1842) van de Noren Peter Christen Asbjørnsen en Jørgen Moe. 63 In Zweden werd de eerste grote sprookjesverzameling, Den klassiska svenska sagoboken ( Het klassieke Zweedse sprookjesboek ), in de jaren 1844 tot 1849 uitgebracht door Gunnar Olof Hyltén-Cavallius en de Engelse, in Zweden werkzame folklorist George Stephens. 64 Zij werden onder andere geholpen door de vader van Hyltén-Cavallius: Carl Fredrik Cavallius ( ) 65 en door Sven Sederström ( ). Deze laatste heeft twee van de bekendste Zweedse volkssprookjes opgetekend: Prins Hoed onder de aarde en Kleine Rosa en Lange Leda. 66 Een andere belangrijke Zweedse sprookjes- en sagen-verzamelaar is Nils Gabriel Djurklou ( ). Zijn werk is waarschijnlijk het populairst van alle Zweedse 59 Barüske, Heinz. Volkssprookjes en legenden uit Skandinavië. 1977, p Ibidem, p. 9, Swahn, Jan-Öjvind. Svenska folksagor - i urval och med inledning av Jan-Öjvind Swahn. 1976, p Barüske, Heinz. Volkssprookjes en legenden uit Skandinavië. 1977, p Ibidem, p. 12, Hellsing, Birgitta & Jan-Öjvind Swahn. Svenska folksagor. 2008, p Ibidem, p Ibidem, p

15 sprookjesverzamelingen. 67 August Bondeson ( ) heeft meerdere verzamelingen uitgebracht. Hij schreef de sprookjes over het algemeen precies zo op als hij ze te horen kreeg, zonder eigen toevoegingen of veranderingen. 68 De Gotlandse Per Arvid Särve ( ) was een van de ijverigste verzamelaars van Zweedse volksliederen, volkssprookjes en sagen 69 en ook Eva Wigström ( ), die veel door Zuid-Zweden (vooral Skåne) is gereisd voor sprookjes, heeft voor grote en waardevolle verzamelingen gezorgd. 70 Tot slot was er Sven-Öjvind Swahn ( ), die vooral in het gebied van Blekinge actief was. 71 De laatste omvangrijke Zweedse volkssprookjesverzameling is in de jaren twintig van de vorige eeuw vastgelegd door Waldemar Liungman ( ). Een deel van deze verzameling is te vinden in Sveriges samtliga folksagor ( Alle Zweedse volkssprookjes, ). Vanaf de twintigste eeuw zijn het voornamelijk instanties als het Noordse museum in Stockholm en de universiteiten in Göteborg, Lund en Uppsala die de verzamelactiviteiten verrichten Wat nu precies Zweedse volksverhalen zijn, is moeilijk te bepalen. Een deel van de Zweedse volksvertellingen is namelijk in heel Scandinavië terug te vinden en daarbij zijn er soms invloeden uit Duitsland te ontdekken. Een ander deel van de verhalen komt, behalve in Zweden, vooral in Finland en de Baltische staten en soms ook in Rusland en andere Slavische gebieden voor. 74 Het is dus lastig aan te geven wat de karakteristieke eigenschappen zijn van Zweedse volkssprookjes. Kurt Schier viel de volgende zaken op: de neiging tot een nuchtere voorstelling van zaken, duidelijkheid over de onvolmaaktheden van de wereld (zoals slechte eigenschappen van mensen), veel dialogen, een ongewoon groot aantal domineeverhalen (waarbij de dominee over het algemeen als dom en gierig wordt voorgesteld), en gewestelijke eigenaardigheden (de keuze van het onderwerp, vormgeving en verteltrant verschilt per Zweedse streek). Ten slotte komen er veel wezens uit het volksgeloof voor in Zweedse sprookjes, en uiteraard vooral in de sagen. 75 Deze volkswezens werden gebruikt om schijnbaar onlogische verschijnselen of gebeurtenissen te verklaren en om mensen (vooral 67 Hellsing, Birgitta & Jan-Öjvind Swahn. Svenska folksagor. 2008, p Ibidem, p Ibidem, p Ibidem, p Ibidem, p Swahn, Jan-Öjvind. Det var en gång Svenska folksagor. 1992, p Ondanks het feit dat het verzamelen van volksverhalen pas in de negentiende eeuw op gang kwam, was hier in Zweden in de zeventiende eeuw al wel aandacht voor. In 1630 bepaalde koning Gustav Adolf nieuwe regels voor het verzamelwerk om de geschiedenis van het land te documenteren, waarbij duidelijk werd gemaakt dat ook volksverhalen en liederen opgetekend moesten worden. Vóór die tijd ging de belangstelling vooral uit naar historische monumenten en voorhistorische vondsten, zoals runenstenen. Het optekenen van sprookjes, grappige verhalen en sagen uit de volksoverlevering kwam echter maar langzaam op gang. Verder tonen verschillende bronnen, schriftelijke, maar ook bijvoorbeeld illustraties in boeken of wandschilderingen in kerken, aan dat er tenminste in de dertiende eeuw al verhalen of in ieder geval motieven bestonden die vrijwel in dezelfde vorm uit latere overlevering bekend zijn (Schier. 1973, p. 214). 74 Schier, Kurt. Zweedse volkssprookjes. 1973, p. 220, Ibidem, p

16 kinderen) in het gareel te houden. Zo geloofde men bijvoorbeeld in reuzen, trollen, tomten (een boerderijkabouter), skogsrået (een bosgeest), näcken (een watergeest) en vättar (ondergronds levende wezens) Intertekstualiteit Zoals in de voorgaande deelparagrafen beschreven staat, is er een duidelijke link tussen Lagerlöfs eigen werk en Zweedse volksverhalen en Scandinavische balladen. Lagerlöf heeft in haar jeugd veel van dat soort verhalen gehoord en gelezen. Het komt vaak voor dat auteurs beïnvloed zijn door wat ze eerder gelezen of gehoord hebben. Maar ook zonder deze (bewuste of onbewuste) invloed zijn er mogelijk gelijkenissen tussen een bepaald boek en verschillende andere teksten. 77 Literaire teksten staan namelijk altijd in verbinding met een oneindig aantal andere teksten, 78 bijvoorbeeld door middel van directe of indirecte citaten en verwijzingen naar eerdere teksten, omdat het bewerkingen zijn van eerdere teksten, of vanwege vergelijkbare thema s en genres. 79 Deze relaties tussen (literaire) teksten vallen onder de term intertekstualiteit, waarbij de bestudeerde tekst de focustekst wordt genoemd en de teksten die daar aan gerelateerd worden preteksten. 80 Het idee van intertekstualiteit is in het westen geïntroduceerd door de Frans-Bulgaarse Julia Kristeva. Zij haalde haar inspiratie uit het werk van de Russische criticus Mikhail Bakhtin, die stelde dat literature and art are created in a continuous conversation (dialogue) between creators, where every new piece of art or literature is a new line in the conversation. The meaning of the text is thus revealed for the reader or researcher only against the background of previous texts, in a clash between them and the present text. 81 De relaties tussen teksten gaan echter niet alleen terug naar vroegere teksten (retroperspectieve intertekstualiteit), maar ook vooruit naar nieuwe, nog niet geschreven teksten (prospectieve intertekstualiteit). Bij intertekstualiteit ziet men de literatuur dus niet als een statisch systeem van afgeronde teksten, maar juist als dynamisch Bewerkingen van volksverhalen Zoals al eerder uitgelegd is, bestaan er voor volksverhalen eigenlijk geen originele versies. Ze werden mondeling overgedragen en elke verteller maakte er zijn of haar eigen verhaal van, waardoor het keer op keer veranderde en soms slechts enkele motieven hetzelfde 76 In de analyse zal een uitgebreide beschrijving gedaan worden van enkele van deze volkswezens. 77 Nikolajeva, Maria. Aesthetic approaches to children s literature. 2005, p. 31, Joosen, Vanessa & Katrien Vloeberghs. Uitgelezen jeugdliteratuur. 2008, p Abrams, M.H. & Geoffrey Galt Harphan. A glossary of literary terms. 2005, p Joosen, Vanessa & Katrien Vloeberghs. Uitgelezen jeugdliteratuur. 2008, p Nikolajeva, Maria. Aesthetic approaches to children s literature. 2005, p Ibidem, p

17 bleven. 83 Dit is ook het geval bij auteurs als Selma Lagerlöf die hun inspiratie halen uit volksverhalen die ze ooit gehoord of gelezen hebben en daar hun eigen verhalen van maken. Een volksverhaal wordt als uitgangspunt genomen (pretekst), waarna het wordt uitgebreid en aangepast aan bijvoorbeeld de schrijfstijl van degene die het verhaal verandert en vaak ook aan de normen en waarden van de tijd en plaats waarin dit gebeurt. 84 Ook worden volksverhalen voor een jong publiek geschikt(er) gemaakt, door bijvoorbeeld de taal wat te vereenvoudigen, plaatjes toe te voegen en/of bepaalde gruwelijke elementen weg te werken. 85 Verder kunnen volksverhalen bijvoorbeeld in een moderne context worden geplaatst, vanuit een ander perspectief worden verteld (bijvoorbeeld vanuit het perspectief van de tegenstander), of worden geparodieerd. 86 Dit is dus een vorm van intertekstualiteit: de verhalen worden bewerkt, waarbij het er vaak om gaat dat ze voor een ander, specifiek publiek geschikt worden gemaakt. Dit laatste geldt echter niet helemaal voor de verhalen van Lagerlöf, aangezien zij, zoals ik in hoofdstuk twee heb aangegeven, onder andere de volksverhalen die zij in haar jeugd zo vaak te horen had gekregen graag een nieuwe, eigen vorm wilde geven. Zij paste ze dus waarschijnlijk voornamelijk aan haar eigen smaak aan. Daarbij zijn er, zoals uit mijn analyse zal blijken, in Lagerlöfs werk zo nu en dan invloeden zichtbaar van de normen, waarden en actualiteiten van haar tijd. Hoe sterk het (volks)verhaal dat wordt bewerkt echter ook verandert, toch komen er zoals gezegd altijd bepaalde motieven naar voren die terugverwijzen naar deze pretekst. 3.7 Motievenonderzoek Dat er bij bewerkingen van volksverhalen altijd bepaalde motieven naar voren komen die terugverwijzen naar de pretekst, onderstreept de relevantie van motievenonderzoek in deze thesis. Door bepaalde motieven in (volks)verhalen uit te lichten, kan het eenvoudiger zijn om de verschillende verhalen - op basis van die motieven - met elkaar te vergelijken. Dit is wat ik zal doen bij de vergelijking van de verhalen van Selma Lagerlöf uit mijn corpus met traditionele Zweedse volksverhalen. Ik zal hierbij gebruik maken van een boek van Stith Thompson. Naast de vertaling en uitbreiding van Antti Aarnes werk, The types of the folktale, publiceerde Thompson in diezelfde periode nog een ander werk: Motif-index of folkliterature ( ). Deze publicatie bestaat uit zes boeken waarin een zeer uitgebreid 83 Voorbeelden van herkenbare motieven van Roodkapje zijn: de rode mantel, het picknickmandje, de wolf, de oma, en de dialoog tussen Roodkapje en de wolf ( Grootmoeder, wat heeft u grote oren, etc.). 84 Illes, Flora & Theo Meder. Anansi comes to Holland. 2010, p Meder, Theo. Nederlandse sprookjes in de negentiende en twintigste eeuw. Verteld, verzameld, gedrukt. 2000, p Om het sprookje van Sneeuwwitje als voorbeeld te nemen: in de Disneyfilm Sneeuwwitje en de Zeven Dwergen (1937) is het verhaal wat kindvriendelijker gemaakt, in de speelfilm Sydney White (2007) wordt het sprookje in een moderne context geplaatst, namelijk van het Amerikaanse studentenleven, en in de speelfilm Snow White and the Huntsman (2012) wordt het vanuit verschillende perspectieven verteld, niet alleen vanuit dat van Sneeuwwitjes zelf, maar ook vanuit dat van de koningin en de jager. Tot slot is in Roald Dahls Revolting Rhymes (1982) een parodie op het verhaal te vinden. 17

18 overzicht wordt gegeven van diverse motieven van volksverhalen die in verschillende landen van de wereld voorkomen. Thompson legt het begrip motief, een in volksliteratuur terugkerende narratieve eenheid 87, als volgt uit: A mother as such is not a motif. A cruel mother becomes one because she is at least thought to be unusual. The ordinary processes of life are not motifs. To say that John dressed and walked to town is not to give a single motif worth remembering; but to say that the hero put on his cap of invisibility, mounted his magic carpet, and went to the land east of the sun and west of the moon is to include at least four motifs the cap, the carpet, the magic air journey, and the marvelous land. (1972) 88 De motieven die Thompson onderscheidt, zijn onderverdeeld in drieëntwintig verschillende categorieën. Deze worden vervolgens weer onderverdeeld in subcategorieën, en de meeste van deze subcategorieën hebben zelf weer een aantal subcategorieën. De hoofdcategorieën hebben allemaal een letter gekregen. 89 Ik zal een aantal van deze hoofdcategorieën, die relevant zijn voor dit onderzoek, kort beschrijven: 90 D. Magie Dit is de grootste categorie. Het bevat alle motieven die met magie te maken hebben, zoals: magische transformaties (van een persoon naar een ander persoon, een dier of een object), onttoveringen, magische objecten (eten, kleding, wapens, vervoermiddelen, instrumenten), en magische krachten (kracht, kennis, liefde opgewekt door magie, onsterfelijkheid, betovering). 91 F. Wonderen Motieven in deze categorie betreffen reizen naar andere werelden, bovennatuurlijke wezens zoals elven, demonen en (water-, lucht-, berg-) geesten, wonderlijke plaatsen als kastelen in de zee, en wonderlijke personen en gebeurtenissen. 92 J. De wijzen en de dwazen De motieven in deze categorie hebben met intelligentie en dwaasheid te maken. Thompson maakt hier een onderverdeling met de subcategorieën wijsheid, intelligentie en dwaasheid El-Shamy, Hasan & Jane Garry. Archetypes and Motifs in Folklore and Literature. 2005, p. xv. 88 Ibidem, p. xv. 89 Thompson, Stith. Motif-index of folk-literature Zie de bijlage 1 voor een overzicht met alle hoofd- en subcategorieën. 91 El-Shamy, Hasan & Jane Garry. Archetypes and Motifs in Folklore and Literature. 2005, p. xxvi. 92 Ibidem, p. xxvi. 93 Ibidem, p. xxvii. 18

19 K. Misleiding In tegenstelling tot categorie J, waar de aandacht voornamelijk op de mentale kwaliteit van het personage wordt gericht, ligt in K de nadruk juist op de handeling. De motieven die in deze categorie voorkomen, hebben bijvoorbeeld te maken met het werk van boeven en schurken, gevangenneming en vluchtpogingen op basis van misleiding, verleidingen, overspel, vermommingen en illusies. 94 N. Toeval en het noodlot Hieronder vallen motieven die te maken hebben met toeval en het lot. Een mogelijk onderwerp binnen dit motief is bijvoorbeeld gokken. P. De maatschappij Hier horen motieven over de maatschappij en het sociale systeem huis. Wat koningen betreft vallen onder deze categorie enkel de motieven die met de sociale orde te maken hebben, zoals sociale rangordes, wetten en oorlogen. Volgens Hasan El-Shamy en Jane Garry is deze categorie het minst goed ontwikkeld en wordt hier veel gebruik gemaakt van kruisverwijzingen. 95 Q. Straffen en beloningen Motieven die betrekking hebben op de consequenties van verschillende daden en soorten gedrag vallen onder deze categorie. 96 R. Gevangenen en vluchtelingen Onder deze categorie vallen motieven over ontvoeringen, gevangenschap en achtervolgingen, vaak door bovennatuurlijke wezens. 97 S. Onnatuurlijke wreedheid In deze categorie zijn motieven te vinden die te maken hebben met verschillende soorten moord en verminking, en wrede familieleden zoals de gemene stiefmoeder El-Shamy, Hasan & Jane Garry. Archetypes and Motifs in Folklore and Literature. 2005, p. xxvii. 95 Ibidem, p. xxvii, xxviii. 96 Ibidem, p. xxviii. 97 Ibidem, p. xxviii. 98 Ibidem, p. xxviii. 19

20 T. Seks Onder de categorie seks vallen alle motieven die te maken hebben met elkaar het hof maken, het huwelijk, het huwelijksleven, de geboorte van kinderen en verschillende soorten seksuele relaties. 99 V. Religie Hier zijn motieven te vinden die met religie te maken hebben: heilige personen, religieuze diensten, objecten, overtuigingen en ordes, etc. 100 Sommige critici zijn van mening dat de indeling soms enigszins willekeurig is, maar ondanks dat heeft dit ordeningswerk volksverhalen voor veel onderzoekers beter toegankelijk gemaakt. 101 Zelf zal ik, zoals ik in het volgende hoofdstuk verder uit zal leggen, enkele van Thompsons motievencategorieën als parameters inzetten bij de vergelijking van Lagerlöfs sprookjes- en sage-achtige verhalen met traditionele Zweedse volksverhalen. 99 El-Shamy, Hasan & Jane Garry. Archetypes and Motifs in Folklore and Literature. 2005, p. xxviii. 100 Ibidem, p. xxviii. 101 Clerkx, Lily E. En ze leefden nog lang en gelukkig. 1992, p

21 4 Methode van onderzoek 4.1 Verantwoording corpus Één van de eerste stappen van dit onderzoek was om een bibliografie op te stellen van de boeken die Selma Lagerlöf heeft geschreven, en na te gaan welke verhalen daarvan tot sprookjes en sagen gerekend kunnen worden. Daarbij stelde ik vast dat de sprookjes en sagen van Lagerlöf voornamelijk in de verzamelwerken En saga om en saga ( Een sage over een sage, 1908), Osynliga länkar ( Onzichtbare schakels, 1909), de twee delen van Troll och människor ( Trollen en mensen, 1915 en 1921) en Från skilda tider ( Van verschillende tijden, 1943) te vinden zijn. Dit laatste boek bevat een verzameling van Lagerlöfs werk. Hier zijn ook verhalen bijgevoegd die in kranten en tijdschriften hebben gestaan, en zelfs enkele die, toen Lagerlöf nog leefde, nooit zijn gepubliceerd. 102 Projekt Runeberg heeft de meeste van Lagerlöfs werken op zijn site staan 103 en Från skilda tider is op de site van Litteraturbanken te vinden. 104 Aangezien deze thesis voor een Nederlandstalige master is, wilde ik dat de verhalen voor mijn corpus ook in het Nederlands beschikbaar zouden zijn. Het feit dat ze vertaald zijn, zegt bovendien ook iets over de kwaliteit of in ieder geval aantrekkelijkheid van die verhalen. De volgende verzameling vormde de basis van mijn uiteindelijke selectie: Selma Lagerlöf sprookjes en sagen uit De meeste van deze verhalen heb ik in mijn corpus opgenomen. Een aantal heb ik er echter uitgelaten. Ten eerste zal ik De terdoodveroordeelde niet gebruiken, omdat het nogal afwijkt van alle andere verhalen in de verzameling. Er komt geen bovennatuurlijk wezen in voor en het speelt zich bovendien af in Andalusië. Dit verhaal lijkt niet gebaseerd te zijn op Zweedse volksverhalen. Twee andere verhalen die ik heb weggelaten zijn De gedienstige geest en De wraak blijft nooit uit, die beiden over geesten gaan. Aangezien geesten in bijna elke cultuur wel voorkomen, en dus niet specifiek zijn voor het Zweedse volksgeloof, heb ik besloten deze twee verhalen niet te gebruiken. Ook De sage van Reor heb ik uiteindelijk uit mijn lijst geschrapt. In dit verhaal wordt namelijk hetzelfde thema gebruikt als in Een rijke vrouw. 106 Tot slot heb ik het laatste verhaal van De koninginnen van Konungahella, De koningin op het Ragnhildseiland, geschrapt omdat het wat afwijkt van de overige verhalen in deze 102 Litteraturbanken. Selma Lagerlöf och Nils Afzelius (red.) Från skilda tider. Efterlämnade skrifter. I. < 103 Projekt Runeberg. Selma Lagerlöf. < 104 < 105 Oorspronkelijke uitgave: The estate of Selma Lagerlöf, vertaald door Renée Vink. 106 Een man die de dochter van een bergreus vindt, haar mee naar huis neemt en haar tot zijn vrouw maakt. 21