Beleidsnotitie Uitwerking beleid Nieuwe Sanitatie

Transcriptie

1 Beleidsnotitie Uitwerking beleid Nieuwe Sanitatie Waterschap Reest en Wieden Opstellers: ir. P. (Paul) Telkamp (Tauw) en Hans Geerse Datum augustus 2010 Van: Huidige situatie regenwater afkoppeling grijswater zwartwater RIOOL Naar: Toekomstige situatie regenwater urine eventueel apart zwartwater groente en fruit afval grijswater

2 Inhoudsopgave: 1 Inleiding Achtergrond Nieuwe Sanitatie Wat is Nieuwe Sanitatie? Effect Nieuwe Sanitatie op waterketen Technieken inzameling + behandeling Geconcentreerd zwartwater (+ eventueel organisch keukenafval) Urinescheiding Grijswater Acceptatie Acceptatie vacuümtoiletten Acceptatie urinescheiding Acceptatie grijswater systeem Opbrengsten/voordelen/kansen Consequenties/nadelen/aandachtspunten Nieuwe Sanitatie bij Reest en Wieden Stand van zaken Toekomstvisie en ambitie Landelijk beleid Ambitie Reest en Wieden Aanpak Nieuwe Sanitatie Contouren van kostenconsequenties van Nieuwe Sanitatie Inleiding Nieuwe Sanitatie Woonwijken Nieuwe Sanitatie bestaande infrastructuur Nieuwe Sanitatie zorginstellingen Conclusies kostenconsequenties van Nieuwe Sanitatie Samenvattende opmerkingen en conclusies \32

3 1 Inleiding In het waterbeheerplan wordt gememoreerd dat innovatie weliswaar niet het hoofddoel is maar wel belangrijk is om de afvalwaterketen duurzaam en efficiënt vorm te geven en dat de manier waarop we nu ons afvalwater afvoeren en verwerken niet vanzelfsprekend de beste is. Reest en Wieden doet daarom samen met andere partijen onderzoek naar bijvoorbeeld Nieuwe Sanitatie, een andere manier van afvoeren en verwerken afvalwater (Waterbeheerplan pagina 70). In de beleidsnotitie Uitwerking beleid Afvalwaterketen Reest en Wieden wordt de ambitie ten aanzien van Nieuwe Sanitatie als volgt verwoord: Naar 2015 toe wil Reest en Wieden op organisatorisch en financieel vlak blijven faciliteren bij projecten waarvoor nieuwe sanitatie in aanmerking komt. Op het gebied van maatschappelijk nut en duurzaamheid wil Reest en Wieden een goede balans zien te bereiken tussen centrale zuivering en vormen nieuwe sanitatie. Reest en Weiden heeft de ambities om op dit vlak uit te groeien tot een regionale autoriteit. Naast het feit het voor het waterschap nodig is om gericht invulling te geven aan dit thema is het ook een noodzaak vanwege onze omgeving. De gemeenten in ons gebied bijvoorbeeld pakken het thema ook op en vragen van het waterschap om zijn standpunt te bepalen bij concrete projecten. Voorbeelden daarvan zijn de ontwikkeling van Nieuwveense Landen (gemeente Meppel), een kleine nieuwbouwwijk in Pesse en de herinrichting van het Bentinckspark (gemeente Hoogeveen), en een recreatiepark bij Ansen (gemeente de Wolden). Deze notitie bevat de uitwerking van het beleid voor Nieuwe Sanitatie binnen waterschap Reest en Wieden. Alvorens deze uitwerking te bespreken wordt eerst (hoofdstuk 1) nader ingegaan op het thema Nieuwe Sanitatie zelf (wat is het?, waarom?, acceptatie?). Vervolgens bevat hoofdstuk 2 de stand van zaken op het gebied van Nieuwe Sanitatie bij Reest en Wieden alsmede de toekomstvisie en ambitie. In hoofdstuk 3 worden vervolgens contouren aangegeven van de financiële consequenties die toepassing van Nieuwe Sanitatie met zich mee kan brengen. De notitie besluit met een aantal samenvattende opmerkingen en conclusies die betrekking hebben op het te voeren beleid ten aanzien van Nieuwe Sanitatie (hoofdstuk 4). 3\32

4 2 Achtergrond Nieuwe Sanitatie 2.1 Wat is Nieuwe Sanitatie? In het huidige inzamelingssysteem komen alle afvalwaterstromen van een huishouden samen in een rioolbuis. Meestal wordt hemelwater ook nog afgevoerd via de riolering. Het gezamenlijke afvoeren van het afvalwater is vanuit procestechnologisch oogpunt niet praktisch, geconcentreerd afvalwater wordt verdund met minder geconcentreerd afvalwater. Nieuwe Sanitatie doelt op een brongescheiden inzameling en behandeling om deze verdunning te voorkomen. De brongescheiden inzameling en behandeling sluit tevens aan bij de prioriteitsstelling van het afvalstoffenbeleid volgens de ladder van Lansink (preventie hergebruik en nuttige toepassing verbranden storten). Binnen een huishouden zijn de volgende afvalwaterstromen te onderscheiden: Zwartwater. Zwartwater bestaat uit urine en fecaliën en is een geconcentreerde stroom. Grijswater. Grijswater is water afkomstig van keuken, bad, douche en wasmachine. De grijswaterstroom is een relatief licht vervuilde stroom. Regenwater. Regenwater is de minst vervuilde stroom. Tevens kan zwartwater nog verder onderverdeeld worden naar enkel fecaliën (bruinwater) en enkel urine (geelwater). In figuur 1 zijn de verschillende huishoudelijke afvalwaterstromen schematisch weergegeven en hoe deze stromen in de huidige situatie worden afgevoerd. 4\32

5 Huidige situatie regenwater afkoppeling grijswater zwartwater RIOOL Figuur 1 Schematische weergave huishoudelijke afvalwaterwaterstromen in huidige situatie Menselijke afvalstoffen bedragen slechts 1 tot 2 volumeprocent van de totale afvalstroom, maar het overgrote deel van de nutriënten (o.a. stikstof en fosfaat), menselijke pathogenen, medicijnenresten en hormoonverstorende stoffen in stedelijk afvalwater is afkomstig van de menselijke afvalstoffen. In figuur 2 is de omvang van de verschillende huishoudelijke afvalwaterstromen weergegeven. De hoeveelheid urine samen met fecaliën (zwartwater) bedraagt 1,5 liter per persoon per dag. In het huidige stelsel wordt het zwartwater verdund met toiletspoelwater (gemiddeld 35 liter per dag) en met het relatief licht vervuilde grijswater (90 liter per dag). Figuur 2 Omvang van de verschillende huishoudelijke afvalwaterstromen (bron: STOWA ) In de huidige situatie worden nutriënten circa 85 keer verdund waarna ze verwijderd moeten worden op de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI). Door de verdunning is de verwijdering minder effectief. In de huidige situatie wordt eigenlijk de spreekwoordelijke speld in een hooiberg gezocht. Vanuit dat oogpunt valt er veel voor te zeggen om de meest vervuilde stroom apart te houden van de licht vervuilde stromen. In figuur 3 zijn de verschillende huishoudelijke afvalwaterstromen voor de mogelijke toekomstige situatie weergegeven. 5\32

6 Toekomstige situatie regenwater urine eventueel apart grijswater groente en zwartwater fruit afval Figuur 3 Schematische weergave huishoudelijke afvalwaterstromen in toekomstige situatie De grootste bron van nutriënten is urine. Urine bevat 80 % van het totaal stikstof en 53 % van het totaal fosfor (fosfaat) van de totale vracht van een communale zuivering, terwijl urine slechts 1 % van het volume van de totale afvalwaterstroom vormt. Daarnaast bevat urine 60-70% van de geneesmiddelen die door de mens worden uitgescheiden. Urine is een relatief schone, nutriëntrijke grondstof met een zeer laag gehalte aan zware metalen. Urine kan apart worden opgevangen door middel van urinescheidingstoiletten en/of urinoirs. Urine + fecaliën gezamenlijk (= zwartwater) bevat 91% van het totaal stikstof en 79 % van het totaal fosfor van de totale vracht in het influent van een communale zuivering. Daarnaast bevat zwartwater ten opzichte van de totale huishoudelijke afvalwaterstroom zo goed als alle ziekteverwekkende bacteriën (pathogenen), medicijnresten en hormonen. Geconcentreerd zwartwater kan worden verkregen door toepassing van vacuümtoiletten. 6\32

7 In figuur 4 is ter informatie middels taartdiagrammen de herkomst van mineralen in stedelijk afvalwater weergegeven (bron: STOWA, ). Figuur 4 Herkomst van mineralen in stedelijk afvalwater (Bron: STOWA, ) Geconcentreerd zwartwater bevat een bepaalde hoeveelheid chemisch gebonden energie (organische stof). De organische stof kan met een vergisting worden omgezet worden in methaangas. Indien organisch keukenafval aan het zwartwater wordt toegevoegd neemt de hoeveelheid organische stof en de hoeveelheid methaangas toe. Het methaangas kan worden gebruik voor het opwekken van elektrische energie of kan direct worden gebruikt voor het verwarmen van woningen en warm water. Onderzoek van Wageningen Universiteit laat zien dat het slib dat als restproduct vrijkomt bij gescheiden inzameling van zwart water aanzienlijk minder zware metalen bevat in vergelijking met communaal zuiveringsslib. Het slib kan voor de metalen chroom, lood, cadmium en nikkel aan de BOOM-normen voldoen. Voor koper en zink werden overschrijdingen gevonden; de gemeten waarden lagen echter aanzienlijk lager dan in zuiveringsslib van een gewone rioolwaterzuiveringsinstallatie. De betere slibkwaliteit biedt kansen voor toepassing als meststof in de landbouw. Het grijswater bevat relatief lage concentraties nutriënten. Hierdoor kan het relatief efficiënt worden behandeld. Dat is interessant omdat het grijswater het grootste deel (70 %) van het stedelijk afvalwater vormt. Het kan op de locatie worden behandeld, waardoor een nieuwe extra bron van water ontstaat. Deze kan bijvoorbeeld worden gebruikt voor lokale verdrogingbestrijding. Daarnaast zijn er extra mogelijkheden om een aantrekkelijke woonomgeving te creëren. De lokale behandeling van grijswater past binnen de gestelde prioriteitsvolgorde ten aanzien van waterkwantiteit en afvoer ( vasthouden, bergen, afvoeren ). Grijswater kan in sommige gevallen een aanzienlijke hoeveelheid metalen bevatten waardoor de grijswater stroom mogelijk moeilijker is te zuiveren. Door gescheiden inzameling van fecaliën en/of urine, en veel minder of geen spoelwater gebruik bij het toilet, blijven nutriënten, menselijke pathogenen, medicijnenresten en hormoonverstorende stoffen geconcentreerd. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid tot efficiënte verwerking, energiewinning en mogelijk hergebruik van meststoffen. Op deze manier worden emissies van nutriënten en microverontreinigingen verminderd of voorkomen. De verwachting is dat brongescheiden inzameling en behandeling het om bovengenoemde redenen beter zal presteren dan het huidige systeem. Hoe groot de voordelen zijn is afhankelijk van de lokale situatie en ook afhankelijk van de schaalgrootte. In bijvoorbeeld een situatie waarbij meststoffen worden teruggewonnen maar waar daarnaast veel kilometers moeten worden gereden om de meststoffen af te voeren, zullen de voordelen worden geminimaliseerd of zelfs nadelig worden. Hier dient dus per situatie goed naar gekeken te worden. Nieuwe Sanitatie hoeft niet per definitie totaal decentraal te zijn. Combinaties van centrale en decentrale behandeling zijn ook mogelijk. Grijswater zou bijvoorbeeld decentraal kunnen worden behandeld terwijl het zwartwater naar de conventionele RWZI gaat en vice versa. Of 7\32

8 dat bijvoorbeeld enkel de urine apart wordt opgevangen terwijl het overige water naar de conventionele RWZI gaat. Per situatie en locatie zijn verschillende uitvoeringsvormen mogelijk. Totale decentrale systemen zijn vooral geschikt bij implementatie van nieuwe wijken, kantoorgebouwen, zorgcentra en ziekenhuizen. De toepassing van nieuwe sanitatie staat in de aandacht van de waterschappen en van VROM. Voor de landelijke ontwikkelingen op dit gebied wordt verwezen naar de website van STOWA ( en naar de rapportage van VROM ( 8\32

9 2.2 Effect Nieuwe Sanitatie op waterketen Toepassing van Nieuwe Sanitatie heeft gevolgen voor de gehele waterketen. In figuur 5 is dit schematisch weergegeven. Verandering manier van inzameling Verandering rioolstelsel Minder waterconsumptie Verandering manier van zuiveren. Niet 1 zuivering voor al het afvalwater, maar verschillende technieken per afvalwaterstroom (decentraal of semi-decentraal) Focus op energieproductie i.p.v. energieconsumptie Figuur 5 Effecten Nieuwe Sanitatie op waterketen (bron figuur: Technieken inzameling + behandeling De in deze paragraaf besproken inzamelingstechnieken zijn technieken die het meest perspectiefvol lijken in Nederland Geconcentreerd zwartwater (+ eventueel organisch keukenafval) In een conventioneel toilet wordt zwartwater verdund met 6 tot 8 liter spoelwater per spoeling. Deze hoeveelheid is nodig om het toilet schoon te spoelen en om transport in vrijvervalriolering mogelijk te maken. 6 liter per spoeling wordt in NEN 3215 als minimum beschouwd voor transport in afvoerleidingen in een huis. Zwartwater kan worden gecomposteerd en in de landbouw worden afgezet of worden vergist. Er zijn verschillende systemen bekend voor de inzameling van geconcentreerd zwartwater. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen waterloze toiletten (ook wel droogtoiletten genoemd) en toiletten met minimale waterspoeling. Droogtoiletten worden vaak toegepast op afgelegen gebieden waar geen watervoorziening aanwezig is of ze worden toegepast op locaties waar een sterk ecologisch uitgangspunt centraal staat. Droogtoiletten zijn in het algemeen bewerkelijke toiletten. De eindgebruikers dient namelijk eens in de zoveel tijd de container waarin de urine + fecaliën worden opgevangen te ledigen. Daarnaast is vaak noodzakelijk een additief zoals zaagsel toe te voegen om de urine + fecaliën droog te houden. Vanwege bovenstaande redenen wordt een droogtoilet niet geadviseerd voor de Nederlandse situatie. Een inzamelingssysteem met minimale waterspoeling is vacuümtechnologie. Vacuümtoiletten gebruiken slecht 0,5 tot 1 liter water per spoeling. Op deze manier wordt het 9\32

10 water zeer geconcentreerd ingezameld en is een effectieve behandeling mogelijk. Een vacuümtoilet heeft een kleinere opening ten behoeve van de vacuümwerking. In figuur 6 is dit te zien. Bij elke spoeling wordt samen met 0,5 1 liter water ook 30 à 40 liter lucht meegezogen voor een goede vacuümwerking. Dit heeft tevens als voordeel dat de lucht in de toiletruimte deels wordt ververst. Figuur 6 Voorbeeld vacuumtoilet Een vacuümtransportsysteem werkt onder een constante negatieve druk (onderdruk). Dit houdt niet in dat de pomp(en) van een vacuümtransportsysteem constant draaien. Op basis van een instelbaar bereik van de onderdruk schakelen de pompen in en uit. In figuur 7 is een voorbeeld van een vacuümstation weergegeven. Het weergegeven vacuümstation is dubbel uitgevoerd (1+1 reserve) en transporteert het afvalwater van circa 60 personen. Een vacuümtransportsysteem behoeft geen grote leidingen. Op wijkniveau is de richtlijn voor de diameter binnenshuis tot de hoofdaansluiting mm en voor de hoofdleiding mm. Vanwege de kleine diameters kan de vacuümriolering met de NUTS-voorzieningen worden meegelegd. Figuur 7 Voorbeeld vacuumstation Het geconcentreerde zwartwater kan op de conventionele riolering worden aangesloten. In dit geval is het enige voordeel de waterbesparing en dus ook minder verdund water naar de RWZI. Nadeel genoemd bij vacuümtoiletten is het energieverbruik. De conventionele toiletten hebben geen energie nodig om te kunnen functioneren. Bij vacuümtoiletten is er echter wel energie nodig om de onderdruk te creëren. Echter de kosten voor de extra energie voor 10\32

11 opwekking van de onderdruk zijn flink lager dan de baten van drinkwaterbesparing vanwege de lage hoeveelheid water per spoeling. De concentraties in geconcentreerd zwartwater zijn hoog genoeg voor anaërobe vergisting (biogasproductie). Slib van een eventueel on-site grijswater systeem kan samen met het zwartwater worden vergist. Toevoeging van organisch keukenafval (groente, fruit, bloemen) aan een anaërobe vergister zal het proces verbeteren (meer biogasproductie). Toevoeging van keukenafval kan met behulp van een voedselrestenvermaler die geïnstalleerd is in de keuken geschieden. Het vermalen keukenafval kan via het vacuümstelsel worden afgevoerd. Grootschalige toepassing van een voedselrestenvermaler in combinatie met een vacuümsysteem is momenteel nog nergens geïnstalleerd, maar lijkt perspectiefvol. Toevoeging van organisch keukenafval aan geconcentreerd zwartwater vereenvoudigt de huidige inzameling van organisch afval en biedt extra gemak aan bewoners. Voordeel voor de bewoners is dat het niet meer nodig is om een kleine (vaak stinkende) groene bak in de keuken te hebben staan. In figuur 8 is een voorbeeld weergegeven van een voedselrestenvermaler. Figuur 8 Voorbeeld voedselrestenvermaler (Bron: De waterstroom die uit de vergister komt, ook wel supernatant genoemd, is nog steeds stikstof- en fosfaatrijk en kan dus niet zondermeer worden geloosd op oppervlaktewater. Voor de verwijdering c.q. terugwinning van nutriënten dient een techniek of meerdere technieken te worden nageschakeld indien het wenselijk is om op oppervlaktewater te lozen. Voor stikstof- en fosfaatbehandelingstechnieken wordt verwezen naar de volgende subparagraaf waarin technieken voor urine zijn beschreven. De technieken voor urine zijn vergelijkbaar met de technieken voor het supernatant. Vacuümtechnologie is een doorontwikkelde techniek en wordt al jaren in de luchtvaart en scheepvaart (zoals luxe cruiseschepen) toegepast. De laatste jaren wordt vacuümtechnologie ook steeds vaker op het land toegepast. Zo zijn bijvoorbeeld in Noorwegen twee vakantieparken voorzien van vacuümtoiletten en heeft de universiteit van São Paulo een gebouw voorzien van vacuümtoiletten. De laatstgenoemde verwerkt het afvalwater van ca studenten waarbij ongeveer keer wordt doorgespoeld per dag Urinescheiding No-mix kan betekenen grijs van zwart scheiden, maar in het algemeen wordt met NoMix scheiding van urine en fecaliën bedoeld. Voor het apart opvangen van urine zijn reeds urinescheidingstoiletten (No-Mix toiletten) op de markt en waterloze urinoirs. Zoals bekend zijn er ook urinescheidingstoiletten in het 11\32

12 hoofdkantoor van Reest en Wieden geïnstalleerd. In figuur 9 is een voorbeeld weergegeven van zowel een urinescheidingstoilet als een waterloos urinoir. Figuur 9 Voorbeeld urinescheidingstoilet ( en voorbeeld waterloos urinoir ( De waterloze urinoirs gaan gepaard met een aanzienlijke waterbesparing, aangezien geen water meer nodig is voor spoeling. Verdunning van urine bij scheidingssystemen moet zoveel mogelijk voorkomen worden, omdat (bron: STOWA, ). Bij verdunning de opslagtanks en reactoren groter moeten zijn. Bij transport per as verdund urine uiteraard veel duurder is (grotere hoeveelheden). Fosfaatterugwinning (struviet precipitatie) ook efficiënter is bij hogere concentraties (zie ook volgende pagina). Door geconcentreerde urine te hanteren hydrolyse van ureum en de resultante een aanslag van precipitanten kan beperken. Indien microverontreinigingen in de toekomst verwijderd moeten worden, verdunning ook minder efficiënt is. De opgevangen urine wordt doorgaans middels een vrijverval riool getransporteerd naar een opvangbak waarna het per as wordt getransporteerd of wordt behandeld. Urine is direct of na bewerking toepasbaar als meststof, als toeslagstof bij compostering of als nutriëntenbron bij industriële afvalwaterzuiveringsinstallaties. In Zweden wordt bijvoorbeeld bij een aantal projecten urine verzameld en als meststof in de landbouw gebruikt. Alvorens de urine in de landbouw wordt gebruikt wordt de urine eerst tenminste 6 maanden opgeslagen bij 20 C ter hygienisatie. Verder kan de urine worden verwerkt in een installatie voor stikstofrijke stromen, zoals een Anammox of SHARON installatie (zie ook volgende alinea). Een dergelijke installatie kan worden toegepast als deelstroombehandeling na de gisting op een RWZI om de stikstofrijke stroom te behandelen. Middels deze installatie wordt stikstof verwijderd en wordt de stikstoflast op de waterlijn van de RWZI verminderd. In het beheersgebied van Reest en Wieden is een dergelijke installatie vooralsnog niet geïnstalleerd, maar er wordt wel overwogen om straks een deelstroombehandelingstechniek op RWZI Echten toe te passen zodra er een gistingsinstallatie wordt geplaatst. 12\32

13 Momenteel gaat deze urine tijdelijk naar de RWZI Oldburgen in afwachting van de nieuw te bouwen installatie te Echten. Op de RWZI Zwolle is reeds een SHARON installatie geplaatst voor het centraat. Mogelijk zou eventueel apart opgevangen urine in het beheersgebied van Reest en Wieden naar de RWZI Zwolle kunnen worden afgevoerd. Het transport per as is uiteraard wel een knelpunt vanwege de hoge kosten die hiermee gepaard gaan. De bruine fractie kan eventueel samen met het grijswater worden afgevoerd via de conventionele riolering. No-Mix technologie is nog een relatief jonge technologie waarmee beperkt ervaring is opgedaan. Stikstofverwijdering/terugwinning Stikstof is geen eindige bron. Om deze reden is terugwinning van stikstof geen speerpunt. Stikstofverwijdering lijkt ook eerder haalbaar dan stikstofterugwinning. Er zijn verschillende stikstofbehandelingstechnieken op de markt zoals SHARON, Anammox, DEMON, OLAND of Canon. Toepassing van deze technieken lijkt perspectiefvol, aangezien ze naar verhouding minder energie verbruiken voor de stikstofverwijdering in relatie tot een conventionele RWZI doordat ammonium niet naar nitraat wordt omgezet maar naar nitriet. Fosfaatterugwinning Fosfaat is in tegenstelling tot stikstof wel een eindige bron en begint wereldwijd een schaars goed te worden. De verwachting is dat het fosfaaterts over jaar is uitgeput. Dit is inmiddels ook terug te zien in het prijsverloop van fosfaaterts. Jarenlang was de prijs van fosfaaterts stabiel op EUR 40 per ton. Tussen 2006 en begin 2009 is de prijs explosief gestegen (zie figuur 10) en met een piek van ca. EUR 440 per ton. In 2009 is de prijs wel weer gezakt en is momenteel (eind 2009) ca. EUR 80 per ton. Figuur 10 Verloop prijs fosfaaterts De verwachting is dat de fosfaatprijs in de toekomst zal gaan toenemen en dat fosfaatterugwinning de komende jaren steeds meer onder de aandacht zal komen. Twee verschillende technieken zijn momenteel beschikbaar voor fosfaat kristallisatie; via calciumfosfaat of struviet (STOWA, ). The Crystalactor (een fluidised bed reactor) produceert een uitmuntende vervanger voor ruwe fosfaaterts, maar het Crystalactor-proces is complex en duur. Een fluidised bed reactor kan ook gebruikt worden voor de kristallisatie van struviet. 13\32

14 Een veel simpeler techniek is precipitatie in een compleet gemixt systeem (CSTR) waarna het struviet wordt verwijderd door middel van een bezinktank. Operationele problemen die vaak samengaan met een kristallisatie proces zijn aanslag van struviet op de reactor en pijpverstoppingen. Het bedrijf Paques in Balk heeft het PHOSPAQ proces ontwikkeld. Dit is een CSTR waarin ook struviet wordt verwijderd, maar waarbij geen aparte bezinktank nodig is. Indicatie struvietproductie per persoon per jaar: Er wordt ca. 7 kg struviet geproduceerd per kg verwijderde fosfaat (bron: Op basis van de samenstelling van geconcentreerd zwartwater resulteert dit in ca. 5 kg struviet per persoon per jaar Grijswater Grijswater is het huishoudelijk afvalwater wat binnenshuis wordt geproduceerd en wat niet afkomstig is van toiletspoeling. Het is voornamelijk afkomstig van de douches, (af)wasmachines, wasbakken en voedselbereiding. Ten opzichte van zwartwater is grijswater een relatief grote verdunde waterstroom. Het is verder een warme waterstroom. Het grijswater bevat relatief lage concentraties nutriënten en is daardoor relatief eenvoudig te zuiveren. Dit leidt tot een efficiënte behandeling van het grootste deel (70 %) van stedelijk afvalwater. Door lokale behandeling ontstaat een nieuwe extra bron van water. Dit biedt mogelijkheden voor lokale verdrogingbestrijding en extra mogelijkheden om een aantrekkelijke woonomgeving te creëren. De lokale behandeling van grijswater past binnen de gestelde prioriteitsvolgorde ten aanzien van waterkwantiteit en afvoer ( vasthouden, bergen, afvoeren ). Specifiek voor de samenstelling van grijswater is de aanwezigheid van zeepresten en voedselresten. Het bevat verder zware metalen, voornamelijk koper en zink. In de praktijk zouden er eventueel nog sporen van medicijnen en hormonen kunnen worden aangetroffen als het gevolg van bijvoorbeeld het urineren onder de douche. Dit is echter nog nooit vastgesteld. Het grijswater kan lokaal of op de RWZI behandeld worden. Lokale behandeling heeft als potentieel voordeel dat het water in de wijk blijft en dat er mogelijk bespaard kan worden op de aanleg van riolering. De volgende opties voor behandeling van het grijswater worden beschouwd: 1. Zuivering op RWZI. 2. Anaërobe behandeling. 3. Aërobe behandeling. 4. Helofytenfilter. Ad 1. Zuivering op de RWZI Het grijswater kan via het gemeentelijk riool worden geloosd en samen met het gemengde huishoudelijk afvalwater worden gezuiverd op de RWZI. Ad 2. Anaërobe behandeling Grijswater kan net als het zwartwater anaëroob worden behandeld. Door Wetsus is onderzoek uitgevoerd naar deze mogelijkheid. Bij laboratoriumonderzoek naar de anaërobe behandeling van grijswater is vastgesteld dat de verwijdering van organische stoffen en de productie van biogas relatief laag is. Als verklaring hiervoor werd de aanwezigheid van organische microverontreinigingen (zepen, conserveermiddelen uit cosmetica) genoemd. Geconcludeerd wordt dat anaërobe behandeling geen goede optie is voor behandeling van grijswater. 14\32

15 Ad 3. Lokale aërobe behandeling Grijswater kan aëroob worden behandeld. Bij aërobe behandeling wordt een deel van de verontreinigingen afgebroken door micro-organismen. Een ander deel wordt gebonden aan het zuiveringsslib. Bij het eerder genoemde laboratoriumonderzoek van Wetsus waarbij grijswater met actief slib werd behandeld is een verwijderingsrendement van 88% voor organische stof (uitgedrukt als CZV) vastgesteld. Dit rendement stemt overeen met waardes uit de literatuur over dit onderwerp. Een tweetal uitvoeringsvormen van aërobe behandeling wordt genoemd: 1. Actief slib. 2. Slib op drager. Behandeling in een actief slibinstallatie komt globaal overeen met de behandeling in de RWZI. Het actief slib wordt gewoonlijk afgescheiden door bezinking. Een alternatief is afscheiding met een membraan (membraanbioreactor). Een membraanbioreactor is een relatief technische techniek. Tevens is het energieverbruik van een MBR-systeem veel hoger dan van de overige genoemde behandelingsopties voor grijswater. Voordeel is wel dat het merendeel van de pathogenen wordt verwijderd. Bij slib op drager systemen zijn de micro-organismen gefixeerd op een dragermateriaal. Het bekendste voorbeeld is een biorotor (zie figuur 11), maar er zijn ook andere uitvoeringsvormen mogelijk. Figuur 11 Voorbeeld biorotor Ad 4. Helofytenfilters Ook bij helofytenfilters zijn verschillende uitvoeringsvormen mogelijk. Er zijn open watersystemen (vloeivelden) en infiltratievelden (verticaal en horizontaal doorstroomd). Infiltratievelden zijn gewoonlijk superieur aan vloeivelden voor het verwijderen zwevende stof, organische stoffen en fosfaat. Voor de verwijdering van stikstof is het verschil veel kleiner. Een voorbeeld van een toepassing is een biofilter in combinatie met een horizontaal doorstroomd filter, gevuld met kleiaggregaten. Figuur 12 presenteert een schematische weergave van een biofilter in combinatie met een horizontaal doorstroomd filter. 15\32

16 Pomp Biofilter Septic tank Niveau regelaar en bemonsteringsput Horizontaal vloeiveld Figuur 12 Schematische weergave van biofilter in combinatie met vloeiveld Een systeem zoals weergegeven in figuur 12 wordt in Noorwegen toegepast en is daar commercieel verkrijgbaar. Het benodigde oppervlak is circa 1 m 2 per persoon. Dit systeem functioneert ook onder koude omstandigheden goed en behoeft weinig onderhoud. Het effluent van het grijswatersysteem kan op lokaal oppervlaktewater worden geloosd. Helofyten/biofilters worden door het groene karakter gezien als een verrijking van de bebouwde omgeving. 2.4 Acceptatie Een sanitair systeem kan technologisch nog zo goed doordacht zijn, wanneer het niet geaccepteerd wordt door de gebruikers zal het niet op grote schaal ingevoerd worden. In deze paragraaf worden de gebruikerservaringen met vacuümtoiletten, urinescheiding en grijswater systemen beschreven Acceptatie vacuümtoiletten In het kader van het project SWITCH (Sustainable Water management Improving Tomorrow s Cities Health) heeft Wageningen Universiteit onderzoek laten uitvoeren naar de acceptatie van vacuümtoiletten in Nederland en de omringende landen. Hierbij zijn onder andere de eindgebruikers geïnterviewd over hun ervaringen middels een gestandaardiseerd interview. In tabel 1 is een deel van de uitkomsten weergegeven. 16\32

17 Tabel 1 Acceptatie vacuümtoiletten Vragen over het Antwoorden vacuümsysteem Kaja Ås, Wohnen & Arbeiten Casa Vita Deventer Noorwegen Freiburg, Duitsland (n = 20) (n = 11) (n = 20) bron: Telkamp, 2006 bron: Koetse, 2006 bron: van den Bulk, 2008 Bent u tevreden met het Gemiddelde score: Gemiddelde score: Niet gevraagd. vacuümsysteem? 1 0,9 (tevreden) 0,9 (tevreden) Is het vacuümtoilet Ja: 70% Ja: 83% Ja: 65% gemakkelijk schoon te Nee: 30% (meer dan Nee: 17 % (kleinere Matig: 30% houden? (graag één keer spoelen) doorlaat lastiger Nee: 5% (door laag commentaar bij antwoord schoon te maken) waterverbruik) nee ) Bent u van mening dat het Ja: 40% Ja: 64% Ja: 70% vacuümtoilet een vervelend Nee: 60% Nee: 36% Nee: 30% geluid maakt bij het doorspoelen? Zou u het Ja: 70% Ja: 91% Ja: 65% vacuümtoiletsysteem aan Weet niet: 15% Niet zonder Weet niet: 15% anderen aanraden? Niet zonder verbeteringen: 9% Niet zonder verbeteringen: 15% verbeteringen: 20% Welk cijfer zou u het vacuümsysteem geven zoals het nu is? (schaal 1 10 van laag naar hoog) Gemiddelde score: 7,1 Gemiddelde score: 7,8 Gemiddelde score: 7,2 1 op een 0-4 score (0= zeer tevreden, 1 = tevreden, 2 = neutraal, 3= ontevreden, 4 = zeer ontevreden) Als referentie zijn ook huishoudens in Wageningen geïnterviewd die een conventioneel toilet hebben. Het cijfer dat de Wageningse huishoudens geven voor het conventionele toilet is een 7,1. Deze score ligt in dezelfde ordegrootte als de score van de huishoudens met vacuümtoiletten. Hieruit is te concluderen dat de acceptatie van een vacuümtoilet vergelijkbaar is met een conventioneel toilet. Het geluid wordt in veel gevallen als hinderlijk ervaren. Het geluidsaspect lijkt nu ook meer aandacht te krijgen van de fabrikanten van de vacuümtoiletten. Er is een fabrikant van vacuümtoiletten die beweert dat zij sinds 2009 een vacuümtoilet hebben dat op hetzelfde geluidsniveau zit als een conventioneel toilet Acceptatie urinescheiding No-Mix toiletten zijn nog niet op grote schaal toegepast. Er zijn meerdere projecten in Nederland met No-Mix toiletten, maar deze zijn allen op pilotschaal. Het Zwitserse onderzoeksinstituut EAWAG heeft enkele jaren onderzoek uitgevoerd naar urinescheiding en de acceptatie van deze techniek. 17\32

18 Voor de acceptatie was een focusgroep betrokken (44 burgers). Deze focusgroep is geïnformeerd over de achterliggende gedachte van urinescheiding en heeft deelgenomen in groepsgesprekken. Ter aanvulling hebben ze een geïnstalleerd No-Mix toilet bezocht bij EAWAG. Uit dit acceptatieonderzoek kwam naar voren dat het merendeel van de mensen urinescheiding een goed idee vindt en dat het merendeel bereid is om in een appartement te wonen waarin urinescheidingstoiletten zijn geïnstalleerd met als opmerking dat de kosten, onderhouds- en schoonmaak inspanningen niet aanzienlijk hoger zouden liggen dan bij een conventioneel toilet. Volgens EAWAG is het No-Mix toilet nog niet geschikt voor grootschalige implementatie in woonwijken. De huidige No-Mix toiletten hebben nog verschillende zwakke plekken die eerst door de producenten verholpen dienen te worden. Pilot projecten met No-Mix toiletten kunnen volgens EAWAG het beste plaatsvinden in publieke gebouwen omdat daar technische staf aanwezig is wat in woonwijken niet het geval is (EAWAG, 2007). Een sociaal aandachtspunt bij No-Mix toiletten is het gebruik door mannen. Om urine effectief te kunnen scheiden dienen mannen ook zittend te plassen. Dit is een potentieel knelpunt, aangezien niet iedere man hiertoe bereid. Daarnaast is de zitpositie voor kinderen lastig. Door deze aspecten gaat een deel van de effectiviteit verloren Acceptatie grijswater systeem De ervaringen van bewoners van woonwijken met decentrale systemen voor de behandeling van grijswater zijn over het algemeen positief. In tabel 2 is de acceptatie van de huishoudens in de wijk Kaja in Ås en de wijk Torvetua in Bergen (beide in Noorwegen) weergegeven. Beide wijken zijn voorzien van een biofilter in combinatie met een vloeiveld. Uit de tabel blijkt dat de acceptatie goed te noemen is, aangezien het merendeel van de respondenten heeft aangegeven tevreden tot erg tevreden te zijn met het grijswatersysteem. 18\32

19 Tabel 2 Acceptatie grijswater systemen in Noorwegen Tevredenheid Kaja Ås, Noorwegen Aantal respondenten Torvetua - Bergen, Noorwegen Aantal respondenten Erg tevreden 7 5 Tevreden 1 9 Neutraal 0 3 Ontevreden 1 1 Erg ontevreden Opbrengsten/voordelen/kansen Nieuwe sanitatie opties hebben een aantal voordelen of opbrengsten ten opzichte van de bestaande wijze van inzamelen en behandelen van afvalwater: 1. Waterbesparing 2. Opwekking duurzame energie/besparing energie 3. Water in de wijk 4. Duurzame uitstraling, bewustwording 5. Minder organisch keukenafval per as inzamelen bij toepassing voedselrestenvermalers 6. Cradle to Cradle: terugwinning fosfaat 7. Duurzame waterketen Ad 1. Waterbesparing Vacuümtoiletten Vacuümtoiletten gebruiken minder water dan conventionele toiletten. Per toiletspoeling wordt 1 liter water verbruikt in plaats van de gebruikelijke 7 liter. Dit levert een waterbesparing op van ongeveer 32 m 3 /huishouden per jaar. Dit is bijna 30% ten opzichte van het totale waterverbruik per jaar. Urinescheidingstoiletten Ook urinescheidingstoiletten gebruiken minder water dan conventionele toiletten. De besparing is echter wel minder groot dan bij een vacuümtoilet. Bij een urinescheidingstoilet wordt 4 6 liter water verbruikt per toiletspoeling. Ad 2. Opwekking duurzame energie/besparing energie Bij toepassing van vacuümtoiletten kan het zwartwater worden vergist waarbij biogas wordt geproduceerd. Het biogas kan voor meerdere doeleinden worden ingezet. Bij toepassing van urinescheidingstoiletten zal de stikstofbelasting naar de RWZI afnemen, waardoor de energiebehoefte van de RWZI daalt. 19\32

20 Ad 3. Water in de wijk Bij toepassing van decentraal grijswater systeem wordt het water in de wijk gehouden. Dit biedt mogelijkheden voor lokale verdrogingbestrijding en extra mogelijkheden om een aantrekkelijke woonomgeving te creëren Ad 4. Duurzame uitstraling en bewustwording Ten opzichte van een conventioneel gerioleerde wijk is de wijze waarop met afvalwater en eventueel organisch keukenafval wordt omgegaan zichtbaar in het huishouden en afhankelijk van de behandeling in de wijk. De ervaring bij andere projecten is dat dit zal leiden tot een grotere betrokkenheid van de bewoners. Ter illustratie: het nieuwe sanitatieproject in Sneek laat zien dat dit kan leiden tot een meetbaar effect. Er wordt niet alleen minder water gebruikt voor toiletspoeling vanwege de toegepaste vacuümtoiletten. Er wordt ook significant minder grijswater geproduceerd dan werd verwacht. Ad 5. Minder organisch keukenafval per as inzamelen bij toepassing voedselrestenvermalers Toepassing van voedselrestenvermalers per huishouden brengt een iets hoger energiegebruik met zich mee (ca. 6 kwh per huishouden per jaar). Daar staat tegenover dat de noodzaak om de GF-fractie van het GFT-afval in te zamelen sterk afneemt. De frequentie voor het inzamelen van GFT zou zo sterk kunnen worden verlaagd. Een vermindering van 50% is naar inzicht van Tauw een reële optie. Het organische keukenafval wordt nu voor een deel met het grijs afval afgevoerd. Met de voedselrestenvermaler wordt het eenvoudiger om dit deel van het afval in te zamelen. De verwachting is dat de voedselrestenvermaler leidt tot een efficiënte GF-inzameling en een lager aanbod van grijs afval. Ad 6. Cradle to Cradle: terugwinning fosfaat Fosfaat kan worden teruggewonnen uit urine en het zwartwater in de vorm van struviet. Struviet is een potentiële meststof en kan het gebruik van kunstmest verminderen. Ad 7. Duurzame waterketen Nieuwe sanitatie opties geven een eerste aanzet tot een duurzamere waterketen. Energie kan worden bespaard en vanwege de scheiding kunnen bijvoorbeeld hormonen en medicijnresten mogelijk effectiever worden behandeld waardoor minder hormonen en medicijnresten in het milieu terecht komen. 20\32

21 2.6 Consequenties/nadelen/aandachtspunten Het realiseren van nieuwe sanitatie opties brengt een aantal consequenties/nadelen/ aandachtspunten met zich mee: 1. Meerdere rioolstelsels 2. Implementatie 3. Beheer en onderhoud 4. Betrokkenheid toekomstige inwoners Ad 1. Meerdere rioolstelsels Bij scheiding aan de bron is het ook noodzakelijk om twee aparte rioolstelsels te hebben om vermenging uit te sluiten. Financieel gezien lijken er geen tot beperkte voordelen van een grijswater riolering te zijn ten opzichte van een conventionele riolering. De vacuümriolering of urineleiding is om deze reden dan ook een extra kostenpost. Ad 2. Implementatie Nieuwe sanitatie systemen zijn relatief nieuw. Voor een goede implementatie is het raadzaam om partijen met deskundigheid in te schakelen om het proces te begeleiden. Ad 3. Beheer en onderhoud Bij behandelingstechnieken op locatie dient rekening te worden gehouden met het beheer en onderhoud. Indien de behandelingssystemen slecht beheerd en onderhouden worden is er een grote kans dat het systeem niet goed zal functioneren wat ergernis bij de inwoners zal veroorzaken. Het verdient aanbeveling om bij een project in een vroeg stadium te bespreken welke actor (actoren) het beheer en onderhoud op zich gaat nemen. Ad 4. Betrokkenheid toekomstige inwoners Bij implementatie van nieuwe sanitatie voorzieningen dienen de toekomstige bewoners zo spoedig mogelijk te worden geïnformeerd en te worden voorgelicht over de nieuwe sanitatie voorzieningen. Het is belangrijk dat de toekomstige bewoners de nieuwe sanitatie voorzieningen begrijpen en het idee accepteren. Dit zal zorgen voor een goede acceptatie van de nieuwe sanitatie voorzieningen. 21\32

22 3 Nieuwe Sanitatie bij Reest en Wieden 3.1 Stand van zaken De toepassing van nieuwe sanitatie biedt mogelijkheden op het gebied van energie en grondstoffenbesparing en -terugwinning. In 2005 en 2006 zijn in Meppel in het Ambachtshuys en in het eigen hoofdkantoor van het waterschap urinescheidingstoiletten geplaatst. De plaatsing van de urinescheidingstoiletten in het Ambachtshuys was het eerste urinescheidingsproject in Nederland. Reest en Wieden was bij deze projecten één van de trekkers. Deze initiatieven waren het begin van een veelvoud aan projecten op allerlei locaties in Nederland. In de jaren er na zijn binnen Reest en Wieden ervaringen opgedaan met deze systemen. Verder heeft Reest en Wieden zich voornamelijk gericht op communicatie en voorlichting met betrekking tot nieuwe sanitatie. Het informatiecentrum en de reizende expositie zijn daar voorbeelden van. Dit heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de bekendheid met en acceptatie van nieuwe sanitatie in Nederland. De ontwikkelingen hebben de afgelopen jaren niet stil gestaan. Het thema energie is een belangrijker onderwerp geworden en daarnaast is ook de aandacht voor medicijnresten in het afvalwater toegenomen. In 2008/2009 heeft Reest en Wieden de plannen voor uitbreiding, renovatie en nieuwbouw in de zorgsector laten inventariseren, aangezien de zorgsector een belangrijke bijdrage levert aan de hoeveelheid medicijnresten in het afvalwater. Uit dit onderzoek kwam een aantal partijen/initiatieven naar voren die voornemens zijn nieuwbouw- of renovatieprojecten uit te voeren. Een instelling die potentie heeft voor de toepassing van nieuwe sanitatie is onder andere Jannes van der Sleeden. Daarom is begin 2010 Woonconcept benaderd omdat deze ontwikkelaar voor Jannes van der Sleeden een verzorgingstehuis gaat ontwikkelen in Hoogeveen aan de Valkenlaan. Momenteel worden de mogelijkheden van verwijdering van medicijnresten uit zwart water onderzocht. Reest en Wieden is inmiddels in gesprek met diverse gemeenten en marktpartijen over projecten die kansrijk zijn voor nieuwe sanitatie al dan niet in combinatie met terugwinning van energie of grondstoffen. Een ding is daarbij als een paal boven komen te staan; de tijd van zonder meer standaard rioleringssystemen inrichten is voorbij. Nieuwe ontwikkelingen vragen een maatwerkaanpak waarbij oplossingen afhangen van geografische ligging, aanwezige andere voorzieningen en lokale ambities. In de notitie Uitwerking beleid afvalwaterketen Reest en Wieden die parallel aan deze notitie is geschreven is de stand van zaken omtrent Nieuwe Sanitatie ook kort weergegeven. 22\32

23 3.2 Toekomstvisie en ambitie Landelijk beleid Binnen het bestuursakkoord Waterketen (2007) wordt uitdrukkelijk stilgestaan bij ontwikkelingen in de waterketen en is afgesproken dat een lange termijn visie op de waterketen zal worden ontwikkeld. Nieuwe Sanitatie vormt een integraal onderdeel van deze visievorming. Reest en Wieden wil daarin op constructieve wijze kunnen meedenken en mee ontwikkelen. Voorkomen moet worden dat op grote schaal wijzigingen in de waterketen worden ontwikkeld en uitgevoerd die later moeten worden teruggedraaid Ambitie Reest en Wieden In de komende jaren wil Reest en Wieden de ontwikkelingslijn voortzetten en samen met andere partijen uit de publieke en private sector kansrijke projecten zoveel mogelijk benutten. Op dit vlak ziet Reest en Wieden voor zichzelf een trekkersrol binnen de regio. Als het gaat om het concreet maken van de algemene ambitie is de lijn van Reest en Wieden de volgende: Naar 2015 toe wil Reest en Wieden op organisatorisch en financieel vlak faciliteren bij projecten waar nieuwe sanitatie voor in aanmerking komt. Daarbij hebben we de ambitie om op dit vlak uit te groeien tot een regionale autoriteit. De ambitie wordt gerealiseerd via verschillende lijnen: 1. Actief benaderen en informeren van gemeenten, ontwikkelaars en andere partijen om kansen voor toepassing van nieuwe sanitatie te creëren en te verzilveren; 2. Coöperatief en constructief meewerken aan initiatieven van derden om nieuwe sanitatie toe te passen. Hierbij brengen we kennis in maar in voorkomende gevallen kunnen we ook in financiële zin bijdragen. Een consequentie van het toepassen van nieuwe sanitatie kan zijn dat gekozen wordt voor relatief dure en/of complexe oplossingen. Ook kan een consequentie zijn dat een zuivering van Reest en Wieden die al was uitgelegd op een bepaald afvalwateraanbod minder snel op zijn ontwerpcapaciteit komt dan gepland. Dat kan een voordeel zijn (uitstel van investeringen), maar ook kan het nadelig zijn (capaciteit reeds beschikbaar maar wordt niet gebruikt). Nieuwe sanitatie zal ook vaak inhouden dat investeringen hoger uitvallen dan bij conventionele sanitatie. Immers de bestaande systemen zijn al vaak uitgelegd op een verwacht aanbod van afvalwater. Bij een mogelijke toekomstige stijging van de kosten voor energie, drinkwater en grondstoffen kan toepassing van nieuwe sanitatie op termijn wel kosteneffectiever worden. Een keuze voor nieuwe sanitatie zal dus op de korte en middellange termijn kunnen inhouden dat niet wordt gekozen voor de laagst maatschappelijke kosten. Dit zal moeten worden afgewogen tegen de voordelen van toepassing, nu of in de toekomst. Het is belangrijk om te realiseren dat veranderingen in de waterketen langzaam verlopen en dat dus nu al moet worden nagedacht over de waterketen van 2050 (zie ook bijlage 1 waarin een recent verschenen artikel in het vakblad H 2 O is weergegeven over de gedachten over de riolering in 2050) Aanpak Nieuwe Sanitatie Sanitatie gericht op terugwinning grondstoffen en efficiënter omgaan met energie en water In de afgelopen jaren heeft het Waterschap Reest en Wieden op een aantal fronten ervaring en kennis opgedaan rond nieuwe sanitatietechnieken. Het accent heeft daarbij vooral gelegen op urinescheiding. De komende jaren wil Reest en Wieden niet alleen de blik verruimen en andere technieken onderzoeken, maar ook een bijdrage leveren om beschikbare technieken op grotere schaal en op een rendabele wijze toe te kunnen passen in nieuwe ontwikkelingen van stedelijk gebied. 23\32

24 Reest en Wieden zal daarbij doorgaans geen investerende partij zijn, maar zal randvoorwaarden creëren die de toepassing van innovatieve technieken mogelijk maken. Op het gebied van nieuwe sanitatie valt daarbij te denken aan: onderzoek naar mogelijkheden van lozing van grijs water op het oppervlaktewater via helofytenfilters of biofilters; onderzoek naar aanleg van vacuümsystemen voor zwart water naar de zuivering zodat waterbesparing en rendementsverbetering van de gisting gerealiseerd kan worden; onderzoek naar aanvoer van organisch keukenafval (GF-afval) via voedselrestenvermalers (i.c.m. vacuümsystemen) naar de zuivering zodat dit benut kan worden voor de productie van biogas op de zuivering; het uitvoeren van of meewerken aan maatwerkoplossingen voor de toepassing van nieuwe sanitatie. Sanitatie gericht op efficiënt voorkomen dat medicijnresten in oppervlaktewater terecht komen. Reest en Wieden wil de komende jaren meer grip krijgen op emissies van geneesmiddelen naar het oppervlaktewater. Daartoe worden twee sporen onderscheiden. 1. Verwijderen van medicijnresten en hormoonverstorende stoffen uit afvalwater; 2. Voorkomen dat schadelijke medicijnresten in het afvalwater terecht komen. Ad. 1. Verwijderen van medicijnresten en hormoonverstorende stoffen uit afvalwater In de afgelopen jaren is door Reest en Wieden onderzoek gedaan naar het verwijderingsrendement van de bestaande zuiveringen op het punt van medicijnresten en hormoonverstorende stoffen. Uit de metingen blijkt een gemiddeld verwijderingsrendement van ongeveer 80%. Per onderzochte stof zijn de verschillen zeer groot. Om een rendement van bijvoorbeeld 95% te behalen zouden de huidige zuiveringen drastisch moeten worden aangepast of zijn nageschakelde, kostbare technieken noodzakelijk. Een efficiënte manier voor vermindering van de hoeveelheid medicijnresten in het effluent is het zuiveren aan de bron. In zorginstellingen worden relatief veel medicijnen gebruikt. Daarom wordt in de komende jaren een extra inzet gepleegd om tot samenwerking met zorginstellingen te komen om het afvalwater van deze instellingen te zuiveren op medicijnresten en hormoonverstorende stoffen voordat deze in het rioolstelsel terecht komen. Een voorbeeld hiervan kan zijn gescheiden afvoer en zuivering van toiletwater, de toepassing van het Pharmafilterconcept 1 bij ziekenhuizen of een toepassing zoals binnen het SLIK-project (Sanitaire Lozingen Isala Klinieken) in Zwolle wordt gerealiseerd. In de komende tijd zal daarmee duidelijk moeten worden welke centrale of decentrale technieken in de toekomst bij zorginstellingen toegepast zullen worden. Reest en Wieden zal de komende tijd nauwlettend de resultaten van deze sanitatieconcepten voor zorginstellingen volgen en is zelf voornemens om met o.a. Woonconcept een pilot aan de Valkenlaan in Hoogeveen te realiseren. Deze ervaringen zullen er toe leiden dat Reest en Wieden vanaf 2012 een meer projectmatige aanpak bij zorginstellingen kan hanteren. Net als in het verleden bij de urinescheidingsprojecten het geval was, zal Reest en Wieden op het vlak van nieuwe sanitatie nauw blijven samenwerken met STOWA, gemeenten, ontwikkelaars en zorginstellingen en constructief blijven meedenken met initiatiefnemers. Ad. 2. Voorkomen dat schadelijke medicijnresten in het afvalwater terecht komen In maart 2010 is Reest en Wieden benaderd door waterschap Regge en Dinkel. Aanleiding was dat Regge en Dinkel partners zoekt voor een ambitieus project dat gericht is op het terugdringen van medicijngebruik door bewustwording van alle partijen die daarbij een rol spelen. Daarbij moet men bijvoorbeeld denken aan apothekers, huisartsen, specialisten, gebruikers van medicijnen etc. 1 Gepatenteerd als concept door Pharmafilter B.V. 24\32

25 Achterliggende gedachte is dat een deel van het medicijngebruik onnodig is en dat er bij het grote publiek, maar ook bij de betrokken professionals geen besef is van de consequenties van medicijnresten en hormoonverstorende stoffen die in het afvalwater en uiteindelijk in het oppervlaktewater terecht komen. Regge en Dinkel heeft het project al enkele jaren in voorbereiding en tot dusver bleek de financiering een probleem. Inmiddels zijn alle waterschappen van Rijn Oost benadert. Ambtelijk heeft Reest en Wieden aangegeven dat er interesse is om te gaan participeren in het project. De voorbereidingen daartoe zijn gestart. Het zou gaan om een project van enkele jaren, waarbij alle stakeholders zullen worden benaderd via koepelorganisaties, maar ook rechtstreeks. Deze aanpak, waarbij het medicijngebruik wordt teruggedrongen is technisch gezien misschien geen vorm van nieuwe sanitatie, echter het besef dat de mens kritisch moet zijn op de manier waarop hij/zij omgaat met afvalwater is wel een aspect van nieuwe sanitatie. Deze bewustwording is ook één van de factoren die het succes van alle mogelijke vormen van nieuwe sanitatie in belangrijke mate zal bepalen. In de notitie Uitwerking beleid Afvalwaterketen Reest en Wieden is een actieprogramma opgenomen. Daarin is ook een aantal initiatieven opgenomen die Nieuwe Sanitatie betreffen. Nieuwe sanitatie: ambities naar 2015 Naar 2015 toe wil Reest en Wieden op organisatorisch en financieel vlak faciliteren bij projecten waar nieuwe sanitatie voor in aanmerking komt. Reest en Wieden heeft de ambities om op dit vlak uit te groeien tot een regionale autoriteit. Daarbij is het waterschap klaar om op dit vlak de fase van proefprojecten achter zich te laten en in te zetten op grootschaliger ontwikkelingen waarbij bewezen technieken worden toegepast met, voor de komende tientallen jaren, een hoog maatschappelijk nut en grote duurzaamheid. Naast de toepassing van technische maatregelen vormen voorlichting en communicatie belangrijke pijlers om te komen tot verdere acceptatie en toepassing van duurzame concepten voor nieuwe sanitatie. 25\32