nº 20 / ste jaargang / 12 oktober 2012 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

Transcriptie

1 nº 20 / ste jaargang / 12 oktober 2012 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER MBR VARSSEVELD EN HEENVLIET GAAN DICHT WETSUS STEEDS BELANGRIJKER WATERTECHNOLOGIE-INSTITUUT NIEUWE KRW-MAATLAT TOETST SEDIMENTVERVUILING OOSTVOORNSE MEER: EERST BRAK, TOEN ZOET EN NU WEER BRAK

2

3 Nitraat in het grondwater Goed nieuws kwam er vorige week van het RIVM. Het nitraatgehalte in het grondwater halveerde tussen 1992 en Met name in de zandgebieden daalde de concentratie nitraat, van 140 naar 60 milligram per liter. Het zou het resultaat zijn van de inspanningen om de hoeveelheid nutriënten in met name de landbouwgebieden omlaag te brengen. Het RIVM spreekt de verwachting uit dat de maatregelen in de komende jaren voor een verdere verbetering van de grondwaterkwaliteit zullen zorgen. Hetzelfde RIVM zorgde enkele dagen daarvoor voor alarmerende koppen in sommige kranten. Deze kranten concludeerden uit een onderzoek naar de waterkwaliteit op elf innamepunten in het stroomgebied van de Rijn en Maas dat de vervuiling ter plekke zo groot kan worden dat het niet meer mogelijk is om hiervan drinkwater te maken. Door langere periodes van droogte worden de lozingen van rioolwaterzuiveringsinstallaties, de landbouw en industrie minder verdund. Het water is dan relatief meer vervuild. Een bekend verhaal. De manier waarop de resultaten naar buiten kwamen, verdiende geen schoonheidsprijs. Het was geen nieuws. De dalende nitraatconcentraties zijn dat wel. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadviesraad Jos Peters (voorzitter) (DHV) Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam) Johan van Mourik (SKIW) Joris Schaap (Aequator) André Struker (Waternet) Cees Verkerk (Vewin) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice (010) (van 9.00 tot uur) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 113,- per jaar excl. 6% BTW 149,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2012 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 4 / MBR-technologie voor huishoudelijk afvalwater maakt pas op de plaats Philip Schyns, Charlotte van Erp Taalman Kip en Cora Uijterlinde 6 / Wetsus steeds belangrijker internationaal watertechnologie-instituut 7 / Bouwers grote zuiveringsinstallaties iets minder pessimistisch 8 / Klimaatadaptatie steden: van de tekentafel naar de straat 9 / Minder geld is prikkel voor innovaties 10 / Steeds meer Nederlandse dijken voorzien van sensoren 12 / Structurele aanpak nodig van watervoorziening in Haïti Willem van Burgsteden 13 / Tijdige sanering leidingen moet levering drinkwater zeker stellen Peter Horst en Arnoud Drevijn 16 / Oostvoornse Meer: van brak naar zoet en weer terug naar brak Harold de Ruiter, Fred Kuipers, Hans Sessink en Fred Benoist 20 / Opinie: mate van verdroging Jaco van der Gaast 29 / Nieuwe KRW-maatlat voor macrofauna in de zoete getijdenwateren toetst sedimentvervuiling Bart Reeze, Edwin Peeters, Michelle de la Haye en Marieke de Lange 33 / De ecologische betekenis van toxische druk in verontreinigde sedimenten Leo Posthuma, Dick de Zwart, Bert Reeze en Jaap Postma 36 / Autotrofe micro-organismen: de basis van de voedselpiramide in het drinkwaterleidingnet? Aleida de Vos van Steenwijk, Maarten Lut en Willem Jan Knibbe inhoud nº 20 / Bij de omslagfoto: een tijdige sanering van waterleidingen moet de levering van drinkwater zeker stellen (zie pagina 13) (foto: Pwn).

4 MBR-technologie voor huishoudelijk afvalwater maakt pas op de plaats De afgelopen maanden is binnen de waterschappen Rijn en IJssel en Hollandse Delta de nodige discussie gevoerd over de toekomst van de membraanbioreactoren (MBR) in Varsseveld en Heenvliet. Besloten is deze installaties binnenkort buiten bedrijf te stellen. Dat gebeurt bij de MBR Heenvliet dit jaar nog. In Varsseveld wordt volgend jaar een nabezinktank bijgebouwd, waarna ook deze membraaninstallatie buiten bedrijf wordt gesteld. Het besluit om op deze twee lokaties de MBR s uit bedrijf te nemen, wil niet zeggen dat de waterschappen de MBR-technologie als geheel afschrijven. In situaties waarin een hydraulische en/of biologische uitbreiding gewenst is, gekoppeld aan een strenge effluenteis, kan een MBR een goede oplossing zijn. Ook op locaties waar ruimtegebrek een rol speelt of waar mogelijkheden liggen met betrekking tot effluenthergebruik bij industrie of in de glastuinbouw biedt de technologie nog steeds een meerwaarde. De onderzoeken naar de prestaties van de MBR-installaties op piloten praktijkschaal in Nederland zijn onlangs afgerond. Er is rondom de MBR-technologie veel (operationele) kennis en ervaring opgedaan. Deze informatie is verwerkt in diverse (inter)nationale publicaties. De omstandigheden waarbinnen de onderzoeken plaatsvonden, zijn echter gewijzigd. Binnen de huidige context waarmee de waterschappen in Nederland te maken hebben, spelen kostenbesparing en energie-efficiëntie een grotere rol dan tien jaar geleden. In combinatie met een afnemende c.q. achterblijvende belasting en minder hoge eisen aan de kwaliteit van het effluent heeft toepassing van de membraanbioreactortechnologie op de rioolwaterzuiveringsinstallaties in Heenvliet en Varsseveld nauwelijks nog een meerwaarde. Tien à 15 jaar geleden verwachtte een aantal waterschappen dat de toepassing van de membraanbioreactor (MBR) een belangrijke vooruitgang kon betekenen voor de zuivering van huishoudelijk afvalwater. In vergelijking tot de traditionele zuiveringstechnieken zou deze op een aanzienlijk geringer oppervlak voor een betere effluentkwaliteit zorgen. Verwacht werd dat door de invoering van de Kaderrichtlijn Water de eisen aan de effluentkwaliteit van veel zuiveringen veel strenger zouden worden, met name ten aanzien van nutriënten en daarmee ook een vergaande reductie van zwevende stof. Samen met de waterschappen en STOWA begon in 2000 een traject van pilot-onderzoek op verschillende locaties, wat resulteerde in MBRdemonstratie-installaties in Varsseveld, Heenvliet en Ootmarsum. Deze eerste MBR-installaties voor behandeling van huishoudelijk afvalwater in Nederland op praktijkschaal zijn tussen 2004 en 2007 in bedrijf genomen. In 2008 kwam daar een vierde MBR bij op de rwzi Terneuzen, waarvan het permeaat wordt opgewerkt tot proceswater en wordt hergebruikt door de industrie. Op de rwzi Glanerbrug is in 2010 een gesubsidieerd praktijkonderzoek gestart naar de toepassing van een nieuwe hybride MBR-variant. In dit onderzoek stond de vraag centraal of MBR het antwoord is op de noodzaak tot strengere waterkwaliteitseisen en een toename van het afvalwateraanbod. Doordat de gestelde doelen niet binnen de termijnen van het subsidietraject konden worden gerealiseerd, is besloten af te zien van invoering van de beoogde hybride MBR-variant. Het onderzoek wordt nog wel voortgezet. De realisatie van grote MBR-installaties in Alkmaar, Hilversum en Utrecht is diepgaand onderzocht, maar tot daadwerkelijke realisatie is het om verschillende redenen, die weinig of niets met de MBR-techologie te maken hebben, niet gekomen. Inmiddels nadert voor de membranen te Varsseveld en Heenvliet het eind van de levensduur. Tevens zijn de locatiespecifieke omstandigheden significant gewijzigd. Daarom hebben de waterschappen Rijn en IJssel en Hollandse Delta de afgelopen maanden de toepassing van de MBRtechnologie op deze plekken nog eens kritisch beschouwd. Functioneren MBR Heenvliet en Varsseveld De membraanbioreactoren in Varsseveld en Heenvliet hebben aangetoond dat de technologie toepasbaar is voor de zuivering van huishoudelijk afvalwater in Nederland 1),2), zowel in de volledige MBR-uitvoering (Varsseveld) als in de hybride-variant (Heenvliet). Tegen substantiële meerkosten (20 à 25 procent ten opzichte van de gemiddelde kostprijs van de in beheer zijnde rwzi s) werd een zeer goede effluentkwaliteit bereikt. De meerkosten zitten in het hogere energieverbruik, reinigingschemicaliën, membraanvervanging en extra personeelsen onderhoudskosten, omdat een MBR meer aandacht vraagt en meer onderhoudsgevoelige onderdelen heeft dan een conventionele installatie. Deze meerkosten waren geen verrassing, wel was de verwachting dat door toekomstige ontwikkelingen (optimalisatie energieverbruik en reinigingsprocedures én lagere membraanprijzen) de exploitatiekosten van een MBR zouden dalen. Dat is de afgelopen jaren slechts in beperkte mate gebeurd en in de reeds bestaande installaties kan hiervan onvoldoende geprofiteerd worden. Bovenaanzicht van membranen in Heenvliet. 4 H 2 O /

5 actualiteit Door de fijne poriegrootte van de membranen worden ook bacteriën tegen gehouden, zodat de voormalige desinfectieeis van Heenvliet gehaald kan worden. Het gemeten verwijderingsrendement op het gebied van zware metalen en organische prioritaire stoffen is vergelijkbaar met het rendement van conventionele installaties. In verband met het naderen van het einde van de levensduur van de membranen van de rwzi Varsseveld vond een marktconsultatie plaats. In het bijzonder is daarbij gevraagd naar de verwachtingen in energieprestaties. Hierbij viel op dat verschillende leveranciers mogelijkheden zien om het energieverbruik tot wel 25 procent te verlagen. De voorgestelde maatregelen waarmee dit bereikt kan worden, waren onder andere nieuwe aangepaste membranen, aangepaste reiniging en beluchting. Wat heeft de ontwikkeling van de MBR opgeleverd? In Nederland zijn in de periode vier succesvolle membraanbioreactoren voor de behandeling van huishoudelijk afvalwater gerealiseerd (achtereenvolgens Varsseveld, Heenvliet, Ootmarsum en Terneuzen). De onderzoeken naar de prestaties hebben de afgelopen jaren hun waarde bewezen. Er is rondom de technologie veel (operationele) kennis en ervaring opgedaan. De resultaten en ervaringen zijn in (inter)nationale wetenschapskringen en met andere waterschappen en industrieën gedeeld. De samenwerkingsvormen die voor de MBR-ontwikkeling in Nederland zijn ontstaan tussen waterschappen, STOWA, adviesbureau(s), membraanleveranciers en universiteiten hebben als uitstekend voorbeeld gediend voor de latere ontwikkeling voor andere technologieën, zoals Nereda. Membraanleveranciers hebben hun product doorontwikkeld zodat nog compactere en minder energieverbruikende systemen zijn ontstaan. Als gevolg van de onderzoeken aan de voorbehandeling van MBR is de doorontwikkeling van influentzeven en het hergebruik van zeefgoed op gang gekomen. De onderzoeken naar influentzeven en de hergebruikmogelijkheden van zeefgoed kregen binnen het recent gelanceerde concept rwzi als grondstoffenfabriek een prominente en steeds terugkerende rol. De eerste MBR-ervaringen op praktijkschaal hebben geleid tot meer aandacht voor de herkomst van afvalwater. Bij twee MBRinstallaties hebben tijdelijke lozingen tot problemen geleid met de membranen. Bij actief slibsystemen waren waarschijnlijk dergelijke lozingen onopgemerkt gebleven. In beide gevallen zijn de waterschappen in staat geweest om maatregelen te nemen waardoor het goed functioneren van de membranen gewaarborgd werd. Veranderende context De laatste jaren is bij de waterschappen de aandacht verschoven naar duurzaamheid en speelt onder de huidige economische omstandigheden kostenbesparing een rwzi Heenvliet rwzi Varsseveld biologische capaciteit rwzi i.e. (150 TZV) MBR hydraulische capaciteit rwzi m 3 /h MBR m 3 /h membraanoppervlak m type membranen -- plaat holle vezel poriegrootte µm 0,08 0,04 fosfaatverwijdering - alleen biologisch aanvullend chemisch configuratie - serie en parallel volledige MBR typische effluentkwaliteit (ter indicatie gegevens over 2010) steeds prominentere rol. Met de invoering van de Kaderrichtlijn Water is de toepassing van strengere effluenteisen op grote schaal uitgebleven en is een grotere rol toebedeeld aan andere systeemmaatregelen (onder andere de toepassing van natuurvriendelijke oevers). Daar waar maatregelen op rwzi s noodzakelijk bleken, zijn de voor- en nadelen van MBR vaak afgewogen tegen conventionele filtratiesystemen. Met de ondertekening van de Meerjarenafspraak Energie Efficiëntie (MJA3) en het Klimaatakkoord is sinds 2008 de nadruk op reductie van het energieverbruik bij de zuivering van afvalwater komen liggen. Om de totale overeengekomen besparing te kunnen realiseren, zetten de waterschappen nu in op energiebesparing en -opwekking. Door het hogere energieverbruik dat inherent is aan de MBR-technologie, past deze technologie slecht binnen deze afspraken. Binnen de Routekaart afvalwaterketen 2030 is het concept van de rwzi als grondstoffenfabriek uitgewerkt 3). In concepten waarbij effluent als bron voor water wordt ingezet, kunnen membranen een belangrijke sleutelrol gaan spelen. De MBR Terneuzen is een goed voorbeeld, omdat hier gezuiverd afvalwater als grondstof voor de chemische industrie dient. Veranderende omstandigheden Voor rwzi Heenvliet speelt daarnaast een aantal andere zaken een belangrijke rol: De geprognosticeerde hogere hydraulische belasting van rwzi Heenvliet blijft uit, omdat meer regenwater in het gebied is afgekoppeld. De capaciteit van de conventionele rwzi blijft voldoende, wat de MBR-installatie voor aanvullende verwerkingscapaciteit overbodig maakt; MBR (permeaat) totaal rwzi BZV mg/l 1,1 2,2 0,8 CZV mg/l N-totaal mg/l 6,0 5,1 3,6 P-totaal mg/l 0,6 1,4 0,4 zwevende stof mg/l <4 5 0 energieverbruik kwh/m 3 1,1 0,6 0,84 Kenmerkende gegevens van de MBR-installaties. Het vervallen van de desinfectie-eis op rwzi Heenvliet in 2010; Het ontbreken van mogelijkheden om gezuiverd effluent uit de MBR te leveren aan industrie of tuinbouw vanwege de leveringsafstanden. Voor rwzi Varsseveld spelen de volgende zaken een belangrijke rol: Het wegvallen van de belasting van de belangrijkste aangesloten kaasindustrie vanwege beëindiging van de bedrijfsactiviteiten. Daardoor kan het slibgehalte worden teruggebracht naar circa vier kilo per kubieke meter. Dit slibgehalte maakt gebruik van een conventionele nabezinktank mogelijk; Het ontbreken van mogelijkheden om gezuiverd MBR-effluent te leveren aan de industrie vanwege de leveringsafstanden; In de praktijk bleek dat de dosering van ijzerzouten verminderd diende te worden in verband met vervuiling en veroudering van de membranen. Hierdoor kunnen geen extreem lage fosfaateffluentwaarden worden bereikt. Dit leidt echter niet tot een negatief effect op de waterkwaliteit van de Boven-Slinge. Philip Schyns (Waterschap Rijn en IJssel) Charlotte van Erp Taalman Kip (Waterschap Hollandse Delta) Cora Uijterlinde (STOWA) NOTEN 1) STOWA (2006). MBR-rapport Varsseveld. Rapport /06. 2) STOWA (2009). Ervaringen met hybride MBR Heenvliet. STOWA-rapport ) Agentschap NL / Unie van Waterschappen. Routekaart afvalwaterketen H 2 O /

6 Wetsus steeds belangrijker internationaal watertechnologie-instituut In totaal zo n 600 voor een groot deel internationale bezoekers kwamen op 1 en 2 oktober naar Leeuwarden voor het negende Wetsus-congres met als titel Societal challenges: call for innovative water technology. Wetenschappelijk directeur Cees Buisman maakte in zijn openingstoespraak meteen duidelijk wars te zijn van allerlei trends en vast te willen houden aan de onderzoeksthema s die jaren geleden de basis legden voor Wetsus. De proeven en experimenten die op de laboratoria van het instituut uitgevoerd worden, laten volgens verschillende sprekers op het congres zien hoe de toekomst van de watertechnologie er uit gaat zien. Bij Wetsus is inmiddels een 90-tal bedrijven aangesloten en zo n 17 kennisinstituten. De huidige accomodatie in het gebouw van hogeschool Van Hall Larenstein in Leeuwarden wordt in 2014 ingewisseld voor een gloednieuw complex aan de rand van het stadscentrum. De financiering van Wetsus (rijkssubsidie) is de laatste jaren wat ingewikkelder geworden, hetgeen Buisman enige zorgen baart. Maar ten opzichte van de rest van Nederland ontvangt Leeuwarden dit jaar een groter aandeel van de rijksgelden. De watertechnologiesector kent wereldwijd een flinke groei. In Nederland bedraagt de jaarlijkse groei zo n tien procent, maar in China groeide deze markt het afgelopen jaar met ongeveer 34 procent. Voor Bertrand van Ee van Royal HaskoningDHV aanleiding om in Leeuwarden aandacht te vragen voor een versterking van de watersector (lees: minder versnippering). We moeten onze waterprojecten meer in de etalage zetten. Een soortgelijke oproep kwam van Bertholt Leeftink, de directeur-generaal Innovatie van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Hij riep op vooral samen te werken op regionaal terrein. Cees Buisman De winnaar van de Marcel Mulderprijs 2012 David Vermaas helemaal rechts en aan weerszijden van burgemeester Crone van Leeuwarden de winnaars van de extra prijs: Ran Zhao en Fei Liu. 6 H 2 O /

7 Tussen de eerste en tweede congresdag is in Leeuwarden het WaterWonderLab geopend. Het is een nieuwe tentoonstelling in het Natuurmuseum, bedoeld voor kinderen die daar kunnen experimenteren op het gebied van watertechnologie. Het lab is tot stand gekomen met steun van onder andere Wetsus en Vitens. Bouwers grote zuiveringsinstallaties iets minder pessimistisch verslag Als vanouds vraagt het bedrijfsleven, ook dat in de watersector, aan het Rijk meer geld ter ondersteuning van investeringen in nieuwe technologiën én om overbruggingskredieten, voorfinanciering van grote projecten en exportgaranties. Dat gebeurde ook tijdens de bijeenkomst Ondernemen in de waterindustrie, een initiatief van Management Producties op 25 september in het RDM-innovatiedok in Rotterdam. Toch was wat optimisme te bespeuren bij de grote waterbedrijven. TKI Die samenwerking komt er in ieder geval tussen Wetsus en enkele grote kennisinstituten als KWR, NWO en TNO. In plaats van een TTI (toptechnologisch instituut) gaat het vanaf volgend jaar om TKI s (Topconsortia voor Kennis en Innovatie) op drie gebieden: watertechnologie, deltatechnologie en maritieme technologie. Directeur Peter Vermaat van Evides wordt de voorzitter van TKI Watertechnologie. Van het beschikbare geld gaat straks een kwart naar innovaties. Verder wordt samenwerking tussen private en publieke waterbedrijven gestimuleerd en wordt een eigen inbreng van de deelnemende partijen gevraagd van 30, later 40 procent. De nieuwe constructie moet leiden tot meer afstemming op onderzoeksgebied, meer uitwisseling van kennis en ervaringen en een snellere commerciële toepassing van de ontwikkelde watertechnologie. Arbeidsmarkt Daarom is het ook van belang dat er voldoende kennis op watergebied blijft bestaan. Tot 2020 zullen echter alleen in Nederland al zo n mensen verdwijnen van de arbeidsmarkt. En daartegenover staat een veel geringere aanwas van jongeren vanuit de opleidingen. Bovendien is de kennis van jongeren van de watersector niet groot. Dit probleem moet de watersector veel zorgen baren, aldus Thecla Bodewes van de Topsector Water. In Nederland studeren meer buitenlanders dan Nederlanders. Huiberdien Sweeris van het Netherlands Water Partnership kondigde in Leeuwarden een technische onderwijsmarathon aan die in de tweede week van november zal plaatsvinden. Getracht wordt zo veel mogelijk gastdocenten bij elkaar te krijgen. Marcel Mulderprijs De Marcel Mulderprijs die tijdens het jaarlijkse Wetsuscongres uitgereikt wordt, ging dit jaar naar David Vermaas (TU Twente) voor zijn onderzoek op Wetsus naar het winnen van energie uit de Afsluitdijk. Hij ontving de prijs met een geldbedrag van 5000 euro uit handen van burgemeester Ferd Crone, die de zieke Margreeth de Boer verving. Dit jaar werden ook twee extra prijzen van 1500 euro uitgereikt. Deze gingen naar twee buitenlandse studenten van Wetsus: Ran Zhao en Fei Liu, die onderzoek doen naar ontziltingstechnieken. Andijk II (foto: PWN). Zo n 60 mensen waren daarheen gekomen, onder wie zo n 15 sprekers en vertegenwoordigers van de organisatie. Onder leiding van Joost Timmerman, nog even voorzitter van Aqua Nederland, werd aanvankelijk vooral gepraat over wat de Topsector Water voor het waterbedrijfsleven kan betekenen. Later in de middag probeerde Hans Huis in t Veld van de Topsector Water dat te verduidelijken, waarbij hij verwees naar de nieuwe Topconsortia voor Kennis en Innovatie (TKI) (zie ook het verslag van het Wetsus-congres hiernaast) die het bedrijfsleven moeten steunen in zijn streven naar export van producten en diensten naar het buitenland. Verschillende sprekers klaagden er echter over dat afzet van producten in Nederland ook niet eenvoudig is. Zo meldde John Heesters van Bosman Watermanagement dat projecten van zijn bedrijf (filtratietechnieken) in het buitenland beter lopen dan in eigen land. Ronalt Folbert van Imtech komt daarentegen ook nogal wat hobbels tegen in het buitenland. In Egypte zuivert het bedrijf het afvalwater van een spijkerbroekenfabrikant met keramische membranen en elektrocoagulatie. De problemen lagen vooral bij de beperkte kennis van waterzuivering bij het Turkse bedrijf. PWN Peer Kamp van PWN Technologies, een dochtermaatschappij van PWN die innovaties van het moederbedrijf in met name het buitenland probeert te vermarkten, trok de belangstelling van de aanwezigen met zijn presentatie van de plannen voor Andijk III, de eerste economisch haalbare keramische membraaninstallatie gekoppeld aan ionenwisseling, die in Singapore inmiddels getest is en waarbij geen ijzeroxide en natronloog meer nodig is. RWB gaat de installatie bouwen. PWN Technologies heeft op zich geen problemen met de financiering van projecten in het buitenland, maar zit wel regelmatig verlegen om een overbruggingskrediet. Volgens Paul Roeleveld van Royal HaskoningDHV moeten Nederlandse bedrijven vooral beter met elkaar samenwerken en elkaar meer gunnen. Daar ontbreekt het nu vaak aan, meent hij. Waar het volgens dagvoorzitter Joost Timmerman aan ontbreekt is een groot bedrijf dat de Nederlandse watersector in het buitenland vertegenwoordigt. Niemand van de aanwezige vertegenwoordigers van bedrijven voelde zich echter voor deze rol geschikt. Wim van Vierssen (KWR) ten slotte pleitte voor veel meer experimenten met nieuwe technologiën. Nederlandse waterproducten moeten de wereldstandaard worden, zo liet hij zijn gehoor weten. H 2 O /

8 Klimaatadaptatie steden: van de tekentafel naar de straat Steden zijn nog kwetsbaarder voor de gevolgen van klimaatverandering dan het landelijk gebied. Aanpassing van de ruimtelijke inrichting, de openbare ruimte, maar ook van het watersysteem is noodzakelijk om de stad op termijn leefbaar te houden en wateroverlast, hittestress en droogte zoveel mogelijk te voorkomen. Tegelijkertijd is de ruimtedruk in steden enorm. Verschillende partijen hebben verschillende (ruimtelijke) belangen. Hoe krijg je iedereen aan tafel en de benodigde maatregelen van de tekentafel op straat? Zo luidde de centrale vraag op 27 september tijdens de bijeenkomst Groenblauwe klimaatadaptieve maatregelen in de stad, georganiseerd door het Hoogheemraadschap van Delfland, bureau opmaat, het Actieprogramma Water en Ruimte (Unie van Waterschappen, CURNET, Platform31 en het ministerie van Infrastructuur en Milieu), STOWA en het programma Kennis voor Klimaat. Dat is nog niet zo eenvoudig, concludeerde Christine Oude Veldhuis, Unit manager Platform31. De disciplines die betrokken zijn bij de ontwikkeling van steden, lijken soms op verschillende eilanden te wonen. De vraag is dan ook hoe je iedereen op hetzelfde eiland krijgt. Ronald Albers (TNO) gaf aan wat de klimaatverandering voor stedelijk gebied kan betekenen. Bij het ontwikkelen van klimaatscenario s wordt uitgegaan van gemiddelden: de regionale verschillen met nu kunnen nog veel groter zijn. Gevolgen van klimaatverandering voor steden kunnen overstromingen zijn, wateroverlast, meer hittegolven en een grotere kans op extreem weer. Nederland is al jaren bezig met veiligheid en de zoetwatervoorziening; wateroverlast, droogte en hitte zijn relatief nieuw. Een bestaande stad heeft veel tijd nodig om te veranderen. Dat betekent dat het meteen toepassen van maatregelen voor klimaatadaptatie bij nieuwe projecten veel goedkoper is dan later aanpassingen doen. Om dat te bereiken moet klimaatadaptatie geen op zichzelf staand beleid zijn maar een integraal onderdeel van overkoepelend beleid. Albers gaf de aanwezigen nog mee dat hitte een groot probleem is, met name voor ouderen. Dat werd beaamd door Bert Heusinkveld van de universiteit van Wageningen. Uit metingen in steden blijkt dat de stad een hitte-eiland is (warmer dan de omliggende, niet bebouwde omgeving). Met name s nachts blijft de warmte hangen. Het aanleggen van diepe waterplassen heeft niet per se een positief effect. Overdag zorgen die voor koelte, maar s nachts zijn deze relatief warm. Dat geldt ook voor parken met veel bomen: overdag zorgt de schaduw voor koelte, maar de bladerdekken houden ook warmte vast. Voor een substantiële verbetering zijn combinaties van maatregelen nodig. Hiltrud Pötz van bureau opmaat gaf voorbeelden van woningbouwprojecten waarbij allerlei combinaties van maatregelen werden gebruikt voor klimaatadaptatie. Met name groene daken leverden goede resultaten op. Deze kunnen zorgen voor waterberging en koelte, maar leveren ook een bijdrage aan de biodiversiteit in de stad. Bert Palsma (STOWA), zelf groene-dakbezitter, plaatste diverse kritische kanttekeningen bij de maatregelen die ter sprake waren gekomen. Groene daken en doorlatende verharding worden vol enthousiasme aangelegd, maar bij het onderhoud wordt zelden stilgestaan, terwijl dat juist bepalend is voor de effectiviteit. Ook kun je niet zomaar de ene maatregel vervangen door de andere. Gezond verstand in plaats van cijfers ( normeren is afschuiven van verantwoordelijkheid ) en van tevoren stilstaan bij de functionele eisen van de maatregelen zorgen voor een betere klimaatadaptatie dan goedwillend zoveel mogelijk maatregelen nemen, aldus Palsma. Eén van de maatregelen die in Rotterdam worden uitgevoerd, is de aanleg van een waterplein in de wijk Spangen. Rik de Nooijer van de gemeente Rotterdam zette de overwegingen uiteen om zo n voor Nederland uniek plein aan te leggen. Doel is om de waterberging in de wijk op peil te brengen; er is nu een (berekend) tekort aan waterberging. Het waterplein is in droge periodes een gewoon plein, maar als er zoveel neerslag valt dat dat niet meer via de normale kanalen kan worden afgevoerd, loopt het plein vol. Na verloop van tijd wordt het regenwater afgevoerd. Behalve het plein 8 H 2 O /

9 Minder geld is prikkel voor innovaties verslag Wij zijn klaar met het gemopper. Het is tijd om op een nieuwe golf te surfen en de crisis, de oude golf, achter ons te laten, vindt hoofdredacteur Jan-Willem Wesselink van Elba Media, organisator van het Nationaal WaterWonenRuimte- Congres, dat 27 september in Rotterdam plaatsvond. Om dat te bereiken moeten ruimtelijke ordenaars en waterbeheerders samen slimme oplossingen bedenken, vindt Gerard Blom, directeur van de eenheid Zoetwatersystemen van Deltares. zelf is in de bodem op een aantal plaatsen lavasteen ingegraven, dat ook water vasthoudt. In totaal kan het plein én de lavasteen kubieke meter water bergen. Dat is niet voldoende voor de hele wateropgave van de wijk. Daarom zijn elders kleine maatregelen getroffen om alsnog aan de opgave te voldoen. Het plein wordt nu aangelegd. Voorafgaand aan het nemen van maatregelen hebben al veel mensen met elkaar aan tafel gezeten: stedenbouwkundigen, ruimtelijke ordenaars, waterbeheerders, projectontwikkelaars, bewoners etc. Dat aan tafel krijgen is geen probleem volgens Carl Paauwe (Hoogheemraadschap van Delfland) en Elgard van Leeuwen (Deltares). Maar om aan tafel overeenstemming te krijgen over welke maatregel waar moet worden genomen is een stuk moeilijker. In bijvoorbeeld het project Waterkader Haaglanden, waar theorie in de praktijk werd gebracht, bleek behoefte te bestaan om de effecten van generieke maatregelen op regionale of lokale schaal te zien. Eén van de (potentiële) middelen daartoe is 3Di. Met de enorme hoeveelheid data die beschikbaar is, gekoppeld aan de beschikbare rekenkracht van de huidige computers, kunnen de effecten van maatregelen vrijwel onmiddelijk zichtbaar gemaakt worden. Door allerlei hydrologische berekeningen te koppelen aan informatie over de bodem, aan foto s van de betreffende locatie en andere gegevens kan, zelfs in drie dimensies, zichtbaar worden gemaakt hoe bijvoorbeeld extreme neerslag zich gedraagt. Dat maakt het makkelijker tijdens overleggen om elkaars taal te spreken. Als de partijen het dan eens zijn over de gewenste maatregelen, ligt de bal vaak bij de bestuurders. Hoe verkoop je de aanleg van, in dit voorbeeld groen, aan je bestuurders? Daar vertelde Remco Daalder van de gemeente Amsterdam over. Volgens hem moet je de maatregel niet verkopen als maatregel pur sang maar de nadruk leggen op de positieve gevolgen. Dus niet praten over biodiversiteit of het voorkomen van hittestress maar over de toegevoegde waarde voor recreanten of de extra opbrengsten van toerisme. De budgetten zijn in deze crisistijd niet ruim, maar we leven ook niet in de jaren 30. Subsidies vervallen of worden minder. Daarnaast zijn sommige oplossingen te duur of werken ze niet. Daarom moeten we slimme oplossingen op effectieve en goedkope wijze realiseren door ruimtelijke ordenaars en waterbeheerders samen te laten optrekken. Juist het feit dat er minder geld voor beschikbaar is, kan een prikkel vormen voor het ontwikkelen van innovaties en het uitvoeren van studies. Volgens Blom kunnen zowel de water- als de ruimtelijke kwaliteit profiteren van samenwerking tussen specialisten op beide gebieden. Het is ons werk inzichtelijk te maken welke effecten plannen op het gebied van ruimtelijke ordening hebben op de waterhuishouding in een bepaald landelijk of stedelijk gebied. Blom legde uit hoe bepaalde rekeninstrumenten die Deltares hanteert, van nut kunnen zijn bij het nemen van beslissingen: Je kunt investeren in uitbreiding van het rioolstelsel of een bepaalde hoeveelheid water op straat accepteren. In het Amsterdamse Betondorp zijn fijnmazige en snelle rekeninstrumenten ingezet om te komen tot samenwerking die moet leiden tot een combinatie van groene daken en waterberging, waardoor de wijk mooier wordt en de waterveiligheid toeneemt. Barre tijden betekenen mogelijkheden voor ruimtelijke ontwerpers en waterspecialisten. Op papier is daar oor voor en ik verwacht dat het nieuwe kabinet daarmee aan de slag gaat. Nu allerlei innovatieprogramma s en de bijbehorende subsidies aflopen, is het zaak innovatie onderdeel te maken van het normale werk, aldus Blom. Natuurlijke oplossingen De Spaanse, vanuit Denemarken opererende architect David Garcia, hoofdspreker op het congres, is voortdurend op zoek naar mogelijkheden om in extreme omgevingen te bouwen en gebruik te maken van onorthodoxe, vaak door de natuur aangedragen mogelijkheden. Water speelt daarbij een grote rol. Garcia won in 2010 een prestigieuze prijsvraag met zijn ideeën voor een waterbestendig Stadshavengebied in Rotterdam. De vraag was hoe we de haven van Rotterdam, met zijn opmerkelijke vorm (een gespreide hand met vingers), konden veranderen in een duurzame woon- en werkgemeenschap, die het water omarmt en bovendien onder extreme omstandigheden kan dienen als opvangplaats voor stadsbewoners die op de vlucht zijn voor het wassende water. Voor de woonfunctie is gefocust op het land en zijn wooneenheden met behulp van palen omhoog gebracht. Het landschapselement is vormgegeven als heuvelachtig park, zodat bij springvloed huizen en werkeenheden bereikbaar zijn via de toppen, terwijl de rest is ondergelopen. In de Maldiven maken Garcia en zijn medewerkers eveneens gebruik van de natuur om watergerelateerde problemen op te lossen. Het land bestaat voornamelijk uit atollen in de Indische Oceaan. Het eiland met de hoofdstad Lamé is zo dichtbevolkt en volgebouwd dat er niet eens een natuurlijke barrière is om het land te beschermen tegen overstromingen. Een ander probleem is dat het afvalwater direct de oceaan instroomt. Om land te winnen wordt afval in nog onbewoonde atollen gedumpt. Wij kunnen dat anders doen door wetenschap en techniek te gebruiken om de problemen op te lossen. In Europa gebruiken we hout als natuurlijk materiaal, in de Maldiven herplanten we koraal door levende poliepen te plaatsen langs frames. Dit kunstmatige rif sterft af door gebrek aan zuurstof en licht, waardoor een harde kern van kalk overblijft. Eigenlijk laten we zo het beton dat we nodig hebben voor onze ontwerpen, onder water groeien. Hoe langzamer dat gebeurt, des te sterker het wordt. Op dezelfde manier maken Garcia en zijn team bijvoorbeeld gebruik van de natuur op Antarctica, waar ze betrokken zijn bij de bouw van onderkomens voor de tot toeristen die de Zuidpool in de zomer bezoeken. Speciale constructies zijn nodig om te voorkomen dat de hotels vanzelf richting zee opschuiven. Volgens de Spaanse architect leefden mensen in de oudheid meer in harmonie met het water. Sinds we in steden wonen, zijn rigoureuzere maatregelen nodig om droge voeten te houden. We moeten niet terug naar traditionele bouwmethoden, maar kunnen er wel van leren. Brute kracht is niet altijd nodig, goed doordacht omgaan met problemen en wetenschappelijke kennis gebruiken hebben vaak meer effect. H 2 O /

10 Steeds meer Nederlandse dijken voorzien van sensoren Steeds meer Nederlandse dijken worden voorzien van sensoren om de dijken op afstand en van binnenuit te kunnen controleren. Na succesvolle experimenten met de speciaal aangelegde IJkdijk ten zuiden van het Groningse Bellingwedde zijn nu ook sensoren aangelegd in echte dijken. Om alle verzamelde informatie toegankelijk te maken, komt er een Dijk Data Service Center waar dijkbeheerders toegang krijgen tot gegevens die de toestand van een aantal Nederlandse dijken weergeven. De zogeheten LiveDijken liggen in Woerden, Nieuwegein en Delfzijl. Via sensoren in de dijk is continu de waterspanning te volgen. Hoe meer water een dijk bevat, hoe meer de zand- en kleikorrels kunnen bewegen en hoe slapper de dijk wordt. In Woerden wordt daarnaast ook de temperatuur in de dijk continu gemeten. Dat gebeurt met sensoren die in een speciale mat over een lengte van 450 meter ingegraven zijn (zie foto). Water en grond reageren anders op verschillen in temperatuur. Een scheur in de dijk of piping levert een afwijkende dijktemperatuur op. Daardoor zijn deze mechanismen vroegtijdig op te sporen. Met dit experiment kunnen de dijkbeheerders, in dit geval Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden en Rijkswaterstaat, ervaring opdoen met het monitoren van de binnenkant van de dijken. Livedijk XL Waterschap Noorderzijlvest plaatst sensoren in een deel van de Ommelanderzeedijk ten noorden van Delfzijl. Op basis van de toetsing in 2010 komt dit stuk dijk in aanmerking voor versterking. Voor het eerst worden hier langere stukken bestaande dijk voorzien van sensoren. Naast het sensorsysteem bij Delfzijl worden ook andere delen van de Ommelanderzeedijk en de Lauwersmeerdijk uitgerust met sensoren. Ze meten de waterspanning, temperatuur en andere meteorologische omstandigheden. Geven deze indicatoren aan dat de dijk te nat is, dan kunnen pompen en filterbuizen water afvoeren. Zo kan de dijk niet alleen op afstand in de gaten worden gehouden, maar kan ook van binnenuit worden ingegrepen. Datacentrum Stichting IJkdijk en de combinatie van Nelen & Schuurmans en Fugro gaan een Dijk Data Service Center (DDSC) opzetten. Dit centrum moet ervoor zorgen dat dijkbeheerders gemakkelijk toegang krijgen tot de gegevens die de toestand van de deelnemende Nederlandse dijken weergeven. De monitoringsgegevens uit de LiveDijken moeten hiervoor op een uniforme wijze worden opgeslagen en voor bewerking geschikt worden gemaakt. Het initiatief voor het datacentrum komt van Stichting IJkdijk en Het Waterschapshuis, STOWA en de waterschappen Noorderzijlvest, Vallei & Eem, Waternet en Hoogheemraadschap Stichtse Rijnlanden. Het systeem is straks toepasbaar voor alle dijkbeheerders. De oplevering van de eerste versie is op 1 april De mat met temperatuursensoren voordat die ingegraven werd in deze dijk in Woerden. De realisatie van het datacentrum vormt een belangrijk onderdeel van het IJkdijk-ontwikkelprogramma Dit programma is gericht op de ontwikkeling van dijkmonitoring van de toekomst met behulp van sensorsystemen. Het bestaat uit vier onderdelen: experimenten om te testen of de diverse sensorsystemen het falen van een dijk kunnen voorspellen, bestaande dijken uitrusten met sensorsystemen om de werkelijke sterkte van deze dijken te meten en toekomstige sterkte te voorspellen (LiveDijken), het opschalen van een LiveDijk over langere dijktrajecten (LiveDijk XL Noorderzijlvest) en de ontwikkeling van het Dijk Data Service Center. Met de oplevering van het laatste zijn alle stappen afgerond. De Dag van de Dijk Na zeven jaar van voorbereidingen en vier jaar van uitvoering is op 22 september, de Dag van de Dijk, gevierd dat de dijk langs de Nederlek tussen Krimpen aan de Lek en Bergambacht versterkt is. Ook in andere delen van het land stonden de waterschappen die dag stil bij het feit dat Nederland zonder dijken gedeeltelijk onder water zou staan. De dijk tussen Krimpen aan de Lek en Bergambacht is over een lengte van 5,4 kilometer versterkt met bermen, damwanden, diepwanden of kistdammen. Hij voldoet nu aan alle wettelijke veiligheidsnormen. De achterliggende polders in de Krimpenerwaard zijn weer optimaal beschermd tegen water uit de Lek. De Westfriese Omringdijk tussen Hoorn en Oosterleek is op de Dag van de Dijk na ruim vijf jaar weer grotendeels opengesteld. Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier heeft de dijk verzwaard. Waterschap Vallei & Eem greep de dag aan om omwonenen te melden dat zij last kunnen krijgen van de geplande verbetering van de dijken tussen Amersfoort en Putten. De verbetering van de 24 kilometer dijk kost rond de 60 miljoen euro en begint dit najaar. In Zwolle is de Dag van de Dijk door honderden geïnteresseerden bezocht, die onder meer konden meedoen met of kijken naar bijvoorbeeld de hardloopwedstrijd Drogevoeten Run. Vervolgens konden zij meer te weten komen over de projecten in het kader van Ruimte voor de Rivier in en langs de IJssel. Zo n 50 kinderen deden mee aan de Expeditie Uiterwaard, waarbij zij allerlei opdrachten moesten uitvoeren, zoals het maken van mini-rivieren. 10 H 2 O /

11 Markermeer-IJmeer kan Nederlands natuuricoon worden actualiteit Het Markermeer-IJmeer kan uitgroeien tot één van de natuuriconen van Nederland. Het gebied heeft de potentie om zich te ontwikkelen tot één van Europa s belangrijkste wetlands. Dat stelt de Werkmaatschappij Markermeer- IJmeer (WMIJ) in een rapport over de toekomst van het gebied. De WMIJ stelt in het onderzoek de samenhang tussen ecologie en economie centraal. Drie consortia van bedrijven ontwikkelden - op uitnodiging van de WMIJ - ecologisch kansrijke varianten voor de toekomst van het Markermeer-IJmeer die goedkoper zijn dan het basisplan. Ook Natuurmonumenten kwam met een plan: de Marker Wadden. Als de voorgestelde innovaties succesvol worden doorgevoerd, kunnen de kosten in het beste geval met zo n 40 procent worden teruggedrongen: naar circa 110 tot 170 miljoen euro op middellange termijn tot circa 350 tot 520 euro miljoen op lange termijn. De voorgestelde varianten kunnen gebruikt worden in de concept-rijksstructuurvisie Amsterdam-Almere-Markermeer, waarin in de komende periode samenhangende besluiten zullen worden genomen over stedelijke ontwikkeling, bereikbaarheid en ecologie in dit gebied. In twee van de drie varianten wordt een grootschalig wetland gerealiseerd langs de Houtribdijk. Een derde variant omvat vooral ingrepen in ondiepe delen aan de (Noord- Hollandse) westzijde van het Markermeer. Bepalende elementen uit alle varianten zijn: helder en troebel water, beheersing van vrij rond bewegend slib, vloeiende overgangen tussen water en land, en ecologische verbindingen. Het plan van Natuurmonumenten, dat voorziet in de aanleg van een omvangrijk wetland, is in twee van de drie varianten inpasbaar. Daarmee kan de eerder toegekende bijdrage van de Nationale Postcodeloterij van 15 miljoen euro voor Marker Wadden daadwerkelijk gebruikt worden. Vorig jaar november heeft de WMIJ al haar rapport Naar een toekomstbestendig ecologisch systeem opgeleverd. Dat rapport zet de maatregelen die nodig zijn om de kwaliteit van het Markermeer-IJmeer te herstellen en duurzame ecologische veerkracht te creëren, op een rijtje. De belangrijkste maatregelen zijn de aanleg van een grootschalig moeras van op termijn hectare bij de Houtribdijk, circa twaalf kilometer luwtemaatregelen bij de kust van Noord-Holland en 300 hectare vooroever bij de Lepelaarplassen in Flevoland. Het was de taak van de WMIJ om de benodigde informatie voor besluitvorming op een rij te zetten. Nu is de minister aan zet, samen met de regionale bestuurders. Mede op basis van het eindrapport van de WMIJ komt het kabinet naar verwachting begin 2013 met een ontwerp Rijksstructuurvisie Amsterdam-Almere-Markermeer. Eerste grensoverschrijdend Interreg-project succesvol, tweede begint Vijf Nederlandse en Duitse waterschappen hebben het programma Interreg IV A succesvol afgerond. Onder de noemer natuurlijke grenswateren (Nagrewa) werkten zij de afgelopen jaren samen om de kwaliteit van beken en rivieren in het stroomgebied van de Maas te verbeteren. Na het zuiden is nu het noorden des lands aan de beurt. Bedrijven en kennisinstellingen gaan, onder leiding van Wetsus, aan beide zijden van de grens de komende twee jaar onderzoek verrichten naar desinfectie van ziekenhuisafvalwater en riothermie. Het Nagrewa-project is 19 september afgesloten met een presentatie van de resultaten door de deelnemende partijen: Waterschap Aa en Maas, Waterschap Peel en Maasvallei, het Niersverband, het Schwalmverband en Waterschap Rivierenland. De vismigratie is verbeterd door de aanleg van vispassages bij molens en gemalen, de ecologische waterkwaliteit is versterkt, Duitse en Nederlandse waterschappen gebruiken voortaan dezelfde meetsystemen en maken vanaf nu gebruik van een grensoverschrijdend gegevensbestand. Ook zijn in goede samenwerking met agrariërs maatregelen getroffen ter verbetering van de waterkwaliteit en natuur. Tijdens de slotbijeenkomst is één van de Nagrewa-projecten, de Vierlingbeekse Molenbeek, geopend. Basis- en middelbare scholieren hebben die dag al varend spelenderwijs ervaren wat waterschappen doen. Daarnaast zijn bezoeken afgelegd aan belanghebbenden. Ziekenhuisafvalwater Het nieuwe onderzoek rondom het afvalwater van ziekenhuizen in het noorden zal zich aan de Nederlandse zijde concentreren op het Antoniusziekenhuis in Sneek. Het richt zich vooral op antibioticaresistentie. De aanwezigheid van antibiotica en antibiotica-resistente bacteriën in afvalwater van ziekenhuizen kan zorgen voor de bevordering en verspreiding van resistentie, wat een gevaar voor de volksgezondheid kan opleveren. In het project zal de omvang van het probleem in kaart gebracht worden en zullen diverse innovatieve technologieën zoals UV-behandeling, ultrasoon geluid, membraantechnologie, hogefluxozonisatie en desinfectie in een fluïde bed inductiereactor worden getest. Riothermie Met riothermie (warmteterugwinning uit rioolwater) bestaat reeds meerdere jaren praktijkervaring in met name Zwitserland en Duitsland. In Nederland is deze techniek nog nauwelijks ontwikkeld, maar begint de interesse op gang te komen (zie ook de vorige H 2 O). Binnen het project wordt gekeken naar het ontwikkelen en testen van zakelijke toepassingen van kleinschalige terugwinning van warmte uit de riolering, vervuiling van warmtewisselaars in een zuivelfabriek en de ontwikkeling van een GIS-instrument om kansrijke locaties voor warmteterugwinning in beeld te brengen. Het accent ligt aan de Duitse zijde van de grens. De deelnemende bedrijven en instellingen willen hun netwerk uitbreiden en de samenwerkingsmogelijkheden met Duitse collega s onderzoeken en vormgeven. Het project Watertechnologie wordt in het kader van het Interreg IV A-programma Deutschland-Nederland medegefinancierd door het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling en het Ministerium für Wirtschaft, Arbeit und Verkehr Niedersachsen, het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, de Provincie Fryslân en de Provincie Groningen. Het wordt begeleid door het programmamanagement Interreg van de Eems-Dollardregio. H 2 O /

12 Structurele aanpak nodig van watervoorziening in Haïti De enige oplossing die een duurzaam einde kan maken aan het choleraprobleem in Haïti lijkt te liggen in een forse investering in de aanleg van een drinkwaternet en riolering. Tot die conclusie komt Artsen zonder Grenzen die sinds begin 2010, toen een zware aardbeving het land in puin legde, zo goed en kwaad als het gaat de bevolking probeert te helpen. Dat gebeurt onder andere door een cholerabehandelcentrum op te zetten en het afvalwater te zuiveren. Begin 2010 legde een zware aardbeving Haïti in puin. De vernielde infrastructuur maakte het land bijzonder vatbaar voor epidemieën. Willem van Burgsteden, water- en sanitatiespecialist bij Artsen zonder Grenzen, was tot voor kort in Haïti, om het afvalwater van een cholerabehandelcentrum te verwerken. Na de aardbeving werd Haïti eind oktober 2010 getroffen door een cholera-uitbraak. Binnen tien weken had die zich over een groot deel van het land verspreid. In vijf maanden waren er patiënten; ruim mensen stierven aan de ziekte. Normaal gesproken verspreidt cholera zich niet snel of helemaal niet als de kwaliteit en voorziening van drinkwater goed is en er een adequate waterafvoer en -verwerking is. De beschadigde infrastructuur zorgde er echter voor dat de bacterie zich eenvoudig kon verspreiden. De vatbaarheid van de mensen was bovendien groot door de verslechterde gezondheidssituatie en voedselvoorziening onder de bevolking. Cholerabehandeling in Haiti (foto: Mathieu Fortoul). De beste bestrijding van een epidemie is preventie. Tegelijkertijd moeten de patiënten behandeld worden die cholera opliepen. Een cholerabehandelcentrum, zoals Artsen zonder Grenzen opzette in de hoofdstad Port-au-Prince, bestaat uit 250 bedden, observatie- en hersteltenten, een apotheek, een keuken, een ambulancedienst en kleedruimten. Daarnaast is er een watervoorziening, de afvalverwerking en, in dit geval, een vuilwaterverwerking. Al met al een ommuurde ruimte van bijna een hectare. In een cholerabehandelcentrum wordt veel water gebruikt. Maximaal 250 patiënten plus begeleiders betekent 40 kubieke meter besmet afvalwater per dag. De zwaar zieke patiënten liggen op bedden die bestaan uit een metalen frame en een plastic doek met een rond gat erin waaronder een emmer past die dienst doet als wc-pot. Het verzamelde water uit de emmers, samen met het water van de douches, normale wc s en wasplaatsen, wordt verzameld in grote plastic reservoirs die tevens als opslagtanks gebruikt worden - klaar voor verwerking. Verwerking afvalwater Het verwerken van cholera-afval is een heikel punt. Vast afval wordt verbrand in ovens en verwerkt in kuilen die na gebruik met beton worden afgesloten. Voor het afvalwater was echter geen goede oplossing. Begin 2011 begon Artsen zonder Grenzen te experimenteren met het zelf verwerken van afvalwater door het te zuiveren. Met hulp van externe Waterzuivering in Haiti (foto: Aurelle Baumel). specialisten werden simpele en betaalbare procedures bedacht om afvalwater te behandelen. Bij de methode die Artsen zonder Grenzen op het moment toepast, worden zoutzuur en gehydrateerde kalk gebruikt om de ph van het afvalwater te beïnvloeden. Hiermee wordt een omgeving gecreëerd waarin de cholerabacterie niet goed kan overleven. Het vuil wordt gescheiden door een proces van vlokkenvorming, neerslag en afvoer. Dit alles wordt gedaan in een serie tanks die maximaal 30 kubieke meter afvalwater per keer kan verwerken met daarbij een opslagcapaciteit voor piekmomenten. Regenseizoenen Normaal gesproken kent Haïti twee regenseizoenen: van maart tot eind juni (met de meeste regen) en van augustus tot en met oktober. De meeste neerslag valt in mei. De grote hoeveelheden regenwater kunnen dan niet afgevoerd worden en alles staat dan onder water. Dit is een goede voedingsbodem voor de cholerabacterie, mede vanwege de slechte sanitaire omstandigheden. In 2011 viel de piek van de cholera-epidemie ook in mei: het aantal patiënten vertienvoudigde toen ten opzichte van de maand ervoor. Dit jaar zijn minder choleracentra opgezet, omdat veel organisaties hun inspanningen op het gebied van cholera terugschroefden. Eind mei was er opnieuw een grote piek in patiënten te zien. Een nieuw cholerabehandelcentrum van Artsen zonder Grenzen was vrijwel direct tot de nok toe gevuld met patiënten. Willem van Burgsteden (Artsen zonder Grenzen) 12 H 2 O /

13 Tijdige sanering leidingen moet levering drinkwater zeker stellen achtergrond PWN heeft een pilot uitgevoerd met een saneringsondersteuningsmodel. Met dergelijke modellen is het mogelijk om voor alle individuele leidingen te voorspellen in welk jaar ze voor sanering in aanmerking komen. Tevens kunnen voor de komende decennia prognoses worden gemaakt van de totale hoeveelheid leidingen die theoretisch gesaneerd moeten worden, van de investeringskosten die hiermee gepaard gaan en ook van de zogeheten ondermaatse leveringsminuten. Omdat PWN - evenals de andere drinkwaterbedrijven in Nederland - continu drinkwater van een hoge kwaliteit wil leveren onder voldoende druk, moet het leidingnet als essentiële schakel in goede conditie blijven. Bij het te laat saneren van leidingen komt de kwaliteit onder druk te staan. Te vroeg saneren leidt daarentegen tot onnodige investeringen. Om het optimale moment van sanering voor alle individuele leidingen te kunnen bepalen, maakt PWN gebruik van op GIS gebaseerde saneringsondersteuningsmodellen. Deze kunnen een cruciale rol spelen. Het selecteren van welke leidingen in aanmerking komen voor vervanging, geschiedt tot op heden op basis van kennis van deskundigen op dit gebied. Zij maken gebruik van registraties van storingen en klachten, enkele materiaalonderzoeken van puntlocaties en informatie vanuit het veld. Gezien de grote lengte van het leidingnet en het feit dat slechts weinig leidingen storingen geven, bestaat een reëel risico dat leidingen over het hoofd worden gezien. Bovendien is het op deze wijze moeilijk om voorspellingen voor het te saneren aantal kilometers voor de komende decennia te maken. Bovenstaande speelt niet alleen bij PWN maar bij alle drinkwaterbedrijven in Afb. 2: De bepaling van het jaar van vervanging van een leiding. Afb. 1: Het saneringsondersteuningsmodel. Nederland en feitelijk bij alle beheerders van ondergrondse kabels en leidingen waar ook ter wereld. De bij het bedrijfstakonderzoek aangesloten waterbedrijven in Nederland en België hebben in 2010 het initiatief genomen om na te gaan of het proces van het selecteren van leidingen die voor sanering in aanmerking komen, gefaciliteerd kan worden met saneringsondersteuningsmodellen. Dit zijn computermodellen die voor alle leidingen uit een leidingnet, op basis van geavanceerde GIS-informatie, een indicatie geven van het jaar waarin de leiding vervangen moet worden. De pilot: een risicobenadering Een zevental bureaus is in het kader van het bedrijfstakonderzoek gevraagd om de mogelijkheden van hun ondersteunende software aan de bedrijfstak te presenteren 1). Na de presentatie besloot een aantal waterbedrijven een pilot te gaan uitvoeren met één van de leveranciers. Zo besloot PWN vorig jaar een pilot uit te voeren. Afbeelding 1 geeft aan wat een saneringsondersteuningsmodel nodig heeft aan gegevens en welke informatie er uit komt. JV individuele leidingen staat voor het theoretisch bepaalde Jaar van Vervanging van een individuele leiding. De genoemde empirische kennisregels zijn zeer bepalend voor de uitkomsten. Hierbij gaat het zowel om regels waarmee het effect van breuk van de leiding wordt bepaald als om regels waarmee de kans op disfunctioneren van de leiding kan worden berekend. Het is met andere woorden een op risico gebaseerde systematiek. Het jaar van H 2 O /

14 vervanging van een leiding is bepaald zoals in afbeelding 2 is aangegeven. De technische levensduren zijn ingeschat in een gezamenlijke sessie door deskundigen van alle bij het bedrijfstakonderzoek betrokken bedrijven 2). Door middel van een casus wordt helder hoe de systematiek werkt. In afbeelding 3 is voor de volgende leiding het jaar van vervanging bepaald: een leiding van Ø 100 mm AC aangelegd in 1960 in een dijklichaam van een primaire waterkering opgebouwd uit kalkarme grond. De leiding ligt in het grondwater en er staan vijf bomen op de leiding. De leiding uit afbeelding 3 moet theoretisch in het jaar 2015 vervangen worden. Afb. 3: Voorbeeld van de bepaling van het jaar van vervanging van een leiding. Afb. 4: Jaar van vervanging voor individuele leidingen. Resultaten van de pilot Voor alle ruim kilometer van het leidingnet van PWN is op deze wijze het theoretisch jaar van vervanging berekend. Als voorbeeld is in afbeelding 4 voor de leidingen in Haarlem aangegeven of ze op korte of op lange termijn gesaneerd moeten worden of dat ze theoretisch al vervangen hadden moeten zijn. Deze informatie is buitengewoon handig voor de operationele afdelingen die er in overleg met gemeenten en andere kabel- en leidingbeheerders naar streven om werkzaamheden te combineren. Voor de bewoners betekent dit dat de straat maar één keer opengegraven hoeft te worden. Voor de beheerders betekent het tien tot 20 procent kostenbesparing. Door de informatie over individuele leidingen bij elkaar op te tellen, kan vastgesteld worden hoeveel kilometer elk jaar gesaneerd moet worden. Afbeelding 5 geeft het resultaat voor de komende 50 jaar. Afb. 5: Prognose jaarlijks te saneren hoeveelheid kilometers leidingen. Uit afbeelding 5 blijkt dat een (weliswaar theoretische) achterstand bestaat van 270 kilometer te saneren leidingen en dat de hoeveelheid te saneren leidingen de komende jaren fors moet stijgen. De rode lijn geeft aan hoeveel leidingen praktisch gezien jaarlijks aangepakt zullen moeten worden. De lijn is zo getrokken dat het oppervlak van de theoretisch over- en onderschrijding gelijk is. Het kiezen voor een geleidelijke stijging van te saneren leidingen, heeft drie belangrijke voordelen: De financiële uitgaven van PWN worden gespreid, waardoor fluctuaties in watertarieven kunnen worden afgevlakt; De interne afdelingen die de projecten moeten voorbereiden, kunnen het werk beter aan; De externe aannemers die de projecten moeten uitvoeren, kunnen hun personeel in een krapper wordende arbeidsmarkt efficiënter inzetten en opleiden. Voorspelling van duur storing waterlevering Betekent deze verhoogde inspanning voor het saneren van leidingen nu dat de minuten die klanten jaarlijks zonder water zitten door storende leidingen, dalen of stabiel blijven? In het geval van PWN lijkt dat helaas niet zo 14 H 2 O /

15 achtergrond te zijn, zoals blijkt uit afbeelding 6, alhoewel... Uit afbeelding 6 kan worden opgemaakt dat het model voorspelt dat het aantal minuten dat de klanten van PWN geen water krijgen de komende decennia licht zal stijgen. Deze stijging wordt echter veroorzaakt door het beleid bij PWN om grotere afsluitersecties (het gebied dat zonder water komt als afsluiters worden gesloten) te creëren. Zouden de secties niet vergroot worden, dan is het mogelijk om de storingsduur te laten dalen, mits de saneringsinspanningen worden verhoogd, zoals aangegeven in afbeelding 5. Met saneringsondersteuningsmodellen kunnen ook gevoeligheidsanalyses uitgevoerd worden. Zo kan uitgerekend worden wat het effect is van het bijvoorbeeld tien jaar eerder of later saneren van de leidingen. De financiële consequenties en de gevolgen voor de minuten waarin geen water uit de kraan komt, kunnen doorgerekend worden. Op deze wijze kan ook worden bepaald hoeveel geld het kost om de duur van de storing te verminderen. Wil je dit geld als bedrijf extra uitgeven of beter gezegd: is de klant bereid om hiervoor te betalen? Een interessante vraag voor klantonderzoek. Afb. 6: Prognose duur haperende waterlevering. Conclusies PWN is uitermate tevreden met de informatie die de pilot in korte tijd en met beperkt budget opleverde. Voor alle kilometer leidingen is nu een beoogd jaar van vervanging bekend. De strategische langetermijnplannen kunnen ingevuld worden met de verkregen informatie over kilometers, kosten en de duur van storingen. De levering van drinkwater kan door het gebruik van op GIS-gebaseerde saneringsondersteuningsmodellen beter geborgd worden. Dit jaar en de komende jaren worden de modellen met bijbehorende kennisregels verder ontwikkeld om de betrouwbaarheid van de voorspellingen te verhogen. Ook zullen de pilots die bij andere waterbedrijven worden uitgevoerd, in het bedrijfstakonderzoek van de drinkwaterbedrijven worden geëvalueerd. PWN zal daarnaast met Dunea en Waternet nog een detailvergelijking uitvoeren. Van belang daarbij is dat de modellen voorzien worden van betrouwbare informatie, bijvoorbeeld door een uniforme registratie van storingen van leidingen. Peter Horst en Arnoud Drevijn (PWN) NOTEN 1) Beuken R. (2010). Softwarepakketten voor de ondersteuning van saneringsbeslissingen van leidingen. KWR Watercycle Research Institute. BTO (s). 2) Beuken R. (2011). Technische levensduur voor groepen leidingen. KWR Watercycle Research Institute. BTO H 2 O /

16 Oostvoornse Meer: van brak naar zoet en weer terug naar brak In het westen van het eiland Voorne-Putten ligt het Oostvoornse Meer. Het meer is ontstaan door het afsluiten van een zeearm in de jaren 60 en het verdiepen als gevolg van zandwinning voor de aanleg van Maasvlakte 1. Het brakke water en het grote doorzicht, met de daarbij passende flora en fauna, maken het Oostvoornse Meer uniek in zijn soort. Sinds het ontstaan van het meer werd het water steeds zoeter als gevolg van het neerslagoverschot in het afwateringsgebied. Het brakke ecosysteem werd hierdoor instabiel met als gevolg dat zonder ingrijpende maatregelen zowel de unieke natuur (het brakke ecosysteem) als de recreatieve waarde sterk zouden verminderen. De gemeente Rotterdam, Waterschap Hollandse Delta en de overige convenantpartijen hebben daarom besloten om het gebied een kwaliteitsimpuls te geven. Door middel van een pijpleiding wordt sinds 2008 zout water uit de Rotterdamse haven het meer ingepompt. De ontwikkelingen worden intensief gemonitord. Dit artikel is het vervolg op een artikel dat eerder in dit tijdschrift werd geplaatst (H 2 O nr. 11 uit 2009) en beschrijft de tussenstand na vier jaar inlaten van zout water en het uitvoeren van diverse andere maatregelen. Luchtfoto van het Oostvoornse Meer in westelijke richting, met op de achtergrond de Noordzee. Links en aan de Noordzeekant het Natura 2000-gebied Voornse Duin en rechts de Rotterdamse haven (foto: Aeroview Rotterdam). 16 H 2 O /

17 achtergrond Er is voor een aanpak gekozen waarbij het brakke ecosysteem de kans krijgt opnieuw tot ontwikkeling te komen. Kenmerken van het streefbeeld zijn onder andere: matig brakwater (8.000 mg Cl/l), een hoger en natuurlijker peil en aanleg van een groter areaal aan ondiepe zones. Verder wordt een mozaïek van stilstaande wateren, moerassen (natte duinvalleien), graslanden, pioniergemeenschappen, struwelen en opgaande bossen nagestreefd, een toename van brak water-macrofauna en -vissen en van foeragerende duikeenden en fuutachtigen (onder andere de kuifduiker) én de terugkeer van kustbroedvogels. Maatregelen De uitvoering van de kwaliteitsimpuls voor het Oostvoornse Meer begon in Met de uitgevoerde inrichtings- en beheermaatregelen moeten condities geschapen worden die een verbetering brengen in de natuurwaarde van het meer. Met financiële middelen die gereserveerd waren voor compensatie van de aanleg van Maasvlakte 2, is tussen 2006 en 2008 onder andere een watertransportsysteem ingericht van en naar de Mississippihaven ten behoeve van het inlaten van zout water en aanpassing van het peilbeheer. Twee maatregelen zijn nog niet uitgevoerd: het instellen van een hoger winterpeil en de aanleg van een groter areaal aan ondiepe zones. Via een pijpleiding wordt sinds 2008 relatief schoon zout water het Oostvoornse Meer ingepompt vanuit de Rotterdamse Mississippihaven. Als voorbereiding op een hoger winterpeil zijn extra maatregelen getroffen die de recreatieoevers beschermen. Er zijn natuurvriendelijke oevers ingericht. Ook is een geïsoleerd vogeleiland aangelegd dat bij een hoger winterpeil onder water loopt. Door onzekerheid over de gevolgen van het hogere winterpeil op de habitatrichtlijnsoort Groenknolorchis (Liparis loeselii) heeft aanpassing van het peilbeheer nog niet Groenknolorchis (Liparis loeselii). Natuur en recreatie met op de achtergrond de Rotterdamse haven. plaatsgevonden. De betreffende soort heeft voor het Natura 2000-gebied Voornse Duin als instandhoudingsdoel behoud van de omvang en kwaliteit van de biotoop ten behoeve van behoud van de populatie. In 2011 zijn de gevolgen uitgebreid onderzocht. Bij de verlenging van het vigerende peilbesluit in datzelfde jaar heeft de provincie de gewenste peildynamiek gekoppeld aan een beoordeling in het kader van het Natura 2000 Beheerplan Voornse Duin. Inhoudelijk zijn alle betrokken partijen inmiddels tevreden, maar de vaststelling van het beheerplan is nog in procedure. De mogelijkheden voor het aanleggen van een groter areaal aan ondiepe zones zijn recent onderzocht. Waterschap Hollandse Delta heeft inmiddels vergunning verleend aan het Havenbedrijf Rotterdam voor het lokaal verondiepen van het meer met schoon zand dat vrijkomt bij het verbreden van de Rotterdamse Amazonehaven. Grotendeels is dit zand afkomstig van de oorspronkelijke waterbodem van het Oostvoornse Meer van vóór de zandwinning ten behoeve van het opspuiten van Maasvlakte 1. Er is zorgvuldig rekening gehouden met de vele recreatieve belangen bij het meer. Door het creëren van ondiepere zones in het oostelijk deel van het meer kunnen nieuwe natuurwaarden tot ontwikkeling komen. Zo zullen er bijvoorbeeld meer garnalen, grondels en stekelbaarzen komen. Deze soorten leven bovendien op diepten die goed bereikbaar zijn voor vogels. Veel voorkomende vogelsoorten in het Oostvoornse Meer zijn vis- of garnaleneters, die hiervan zullen profiteren. Er wordt dan ook verwacht dat zeldzame vogelsoorten zoals de lepelaar en kleine zilverreiger vaker in het meer te zien zullen zijn, omdat het voedselaanbod voor deze soorten toe zal nemen. Ook eenden, futen en aalschovers kunnen profiteren. Daarmee draagt de verondieping ook bij aan de Natura 2000-doelen van het nabijgelegen Voornse Duin. Naast nieuw leefgebied voor vissen, wordt door de verondieping ook extra ruimte voor waterplanten gecreëerd. Zoutgehalte Doel van de kwaliteitsimpuls is onder meer het verhogen van het zoutgehalte. Het bereiken van dit doel moet de gunstige condities scheppen om de hoger gelegen doelen ten aanzien van waterkwaliteit en ecologie te kunnen bereiken. Het zoutgehalte heeft inmiddels een flinke impuls gekregen. Ongeveer de helft van het doelgat tussen en mg-cl/l is gevuld vier jaar na ingebruikname van de pompinstallatie. Er is niet tot nauwelijks sprake van zoet-zoutstratificatie, wat betekent dat het water goed gemengd wordt. Ecologie Naar verwachting gaat de ontwikkeling van het aquatische ecosysteem niet gelijk op met die van het zoutgehalte. Toch zijn ten aanzien van de flora en fauna van het meer al veranderingen waarneembaar. De aantallen brak- en zoutwatersoorten, zoals Japans knoopwier, visdraad, strandkrab, de gewone garnaal, de zoutwatermossel en de brakwatersteurgarnaal, zijn toegenomen. Er dient rekening gehouden te worden met een proces van enkele jaren om de ontwikkeling van het ecosysteem een nieuwe richting te geven. Op het punt van algenbloei wordt wel sneller resultaat verwacht, omdat door de zouttoename de kans op algenbloei afneemt. Uit meldingen van recreanten en duikers komt het signaal dat sinds de in gebruik name van de zoutwater installatie al resultaat gezien wordt in een toenemende helderheid. Uit de veldmetingen blijkt het doorzicht te variëren tussen twee à drie meter in de zomer en zeven à acht meter in de winter. Visstand Ten behoeve van de Europese Kaderrichtlijn Water en de kwaliteitsimpuls is in 2010 een visstandonderzoek uitgevoerd op het Oostvoornse Meer. Het visbestand wordt op basis van biomassa grotendeels gevormd door de soorten haring (42 procent), brakwatergrondel (25 procent), driedoornige stekelbaars en paling (beide 13 procent). Op H 2 O /

18 aantalbasis zijn de soorten brakwatergrondel en driedoornige stekelbaars veruit dominant, 98 procent van de vissen behoort tot deze soorten. Door de verzilting is de leefsituatie voor veel zoutwatersoorten verbeterd. De huidige visstand past bij het steeds zouter worden van het water. De nieuw aangetroffen soorten vis (bot en zwarte grondel) houden van brak water (niet zo zout als zeewater) tot zout water (zeewater). Microverontreinigingen Vanwege verhoogde concentraties tributyltin (TBT) en polychloorbifenylen (PCB s) in de zwevende stof van het inlaatwater werd een risico verondersteld op bioaccumulatie voor organismen, die zich voornamelijk voeden met zwevende stof. De zwevende stof gehalten in het inlaatwater zijn echter zo laag dat het risico als klein werd ingeschat. Het is tijdens de inlaatperiode nog niet voorgekomen dat de inlaat moest worden gestaakt vanwege te hoge concentraties zwevende stof. Wel is voor de zekerheid besloten om bioaccumulatie te monitoren. Uit metingen eind ) blijkt dat de gemeten gehaltes van TBT en PCB s in zwevend stof en in mosselen (zie kader) lager zijn dan in eerder onderzoek in 2005 en Daaruit volgt dat het risico minder groot is dan verondersteld werd. De normen voor de gehaltes in mosselen, die al in de uitgangssituatie werden overschreden, worden ook in latere jaren nog overschreden maar de gehalten dalen wel. Hieruit kunnen we concluderen dat er door het inlaten van zout water wel TBT en PCB s het meer instromen, maar dat de concentraties hiervan zodanig laag zijn dat het risico minimaal is. In 2011 is een herhalingsonderzoek uitgevoerd naar bioaccumulatie van organotin en PCB in mosselen (Mytilus edulis). De mosselen werden blootgesteld aan zeewater aan de buitenzijde van het pomphuis waarin het zeewater uit de Rotterdamse Mississippihaven via een pijpleiding naar het Oostvoornse Meer wordt gepompt. In het onderzoek zijn analyses uitgevoerd aan zwevend stof en mosselen, identiek aan de eerdere onderzoeken. Mosselkooitje voor bioaccumulatie-onderzoek. Exoten Ten aanzien van het voorziene risico van voorkomen van exoten (met name Japanse oester) in het Oostvoornse Meer, kan worden Ontwikkeling chlorideconcentratie (in de zomer van 2008 is begonnen met het inlaten van zout havenwater). geconcludeerd dat de inlaat van zout water uit de Mississippihaven vooralsnog niet leidt tot het verschijnen en/of toenemen van exoten. Natuur Voor de natuurontwikkeling geldt dat een goede mate van doelbereik is gerealiseerd als 25 procent van de soorten uit de lijst met gewenste soorten bij de natuurdoeltypen Zoute afgesloten zeearm en Oeverlandschap van afgesloten zeearm worden waargenomen. Voor beide natuurdoeltypen blijken minimaal 25 procent van de doelsoorten gehaald te zijn en dus zijn de doelen inmiddels bereikt. Hierbij moet worden opgemerkt dat het onderzoeksgebied het gehele Oostvoornse Meer betrof inclusief Parnassiavlak en Hoekje Jans en niet enkel het natuurherstelproject op het Groene strand. In strikte zin, dus alleen het natuurherstelproject op het Groene Strand beschouwend, is nog geen 25 procent van de doelsoorten aanwezig. De specifieke natuurdoelstellingen gekoppeld aan peilverhoging in de winter zijn nog niet behaald, omdat de peilaanpassing nog niet heeft plaatsgevonden. Als voorbeeld kan de herinrichting van het Groene Strand genoemd worden. Dit is heringericht, uitgaande van een toekomstig hoger winterpeil. Een hoger peil in de winterperiode vertraagt de verruiging en is goed voor het behoud van kale grondbroeders. De voortgaande verstruweling, gestimuleerd door het nog lage winterpeil, heeft tot gevolg dat het voor de Noordse woelmuis op termijn moeilijk gaat worden vanwege enerzijds afname van geschikt biotoop en anderzijds toenemende concurrentie. Het biotoop wordt geschikt voor concurrerende muizensoorten. Kortom, vanuit ecologisch oogpunt zijn de hogere doelen nog niet gehaald dan wel veiliggesteld (behoud omvang en kwaliteit van leefgebied groenknolorchis, noordse woelmuis en zeggekorfslak, kustbroedvogels en bestaand rietmoeras). Op soortniveau, zowel planten als dieren, zijn er representatieve soorten van de gekozen natuurdoeltypen aanwezig. Het scheppen van de optimale fysischchemische conditities gaat weliswaar niet gelijk op met de gewenste natuurontwikkeling maar verwacht wordt dat dit met een periode van vertraging wel zal gebeuren. Monitoring Ondanks de vooralsnog tegenvallende natuurontwikkeling als gevolg van het uitblijven van het hogere winterpeil laten de overige ontwikkelingen zien dat de convenantpartijen op de goede weg zijn om het Oostvoornse Meer de kwaliteitsimpuls te geven, die het verdient. Gedurende het verdere verziltingsproces worden de veranderingen in het ecosysteem zorgvuldig gemonitord. Waterschap Hollandse Delta voert hiertoe samen met het Zuid Hollands Landschap een monitoringsplan 2) uit waarmee zowel de kwaliteit van het ingelaten water wordt bewaakt, als de ontwikkeling van de waterkwaliteit en ecologie in en rondom het Oostvoornse Meer wordt gevolgd. Harold de Ruiter, Fred Kuipers en Hans Sessink (Waterschap Hollandse Delta) Fred Benoist (Royal HaskoningDHV) Fred Benoist is overleden op 30 september jl.. Hij was een zeer betrokken senior adviseur waterkwaliteit en heeft de afgelopen jaren met veel plezier en passie meegewerkt aan de onderzoeken en monitoring van het Oostvoornse Meer. NOTEN 1) Grontmij (2012). Bioaccumulatie mosselen inlaatwater Oostvoornse Meer ) DHV (2007). Handreiking Monitoring Kwaliteitsimpuls Oostvoornse Meer. 18 H 2 O /

19 Draadloze grondwater monitoring Schlumberger Water Services heeft een nieuw systeem ontwikkeld dat u in staat stelt om op een efficiënte manier data van Divers in het veld uit te lezen. Dit systeem noemen wij Diver-NETZ. Met Diver-NETZ hoeft u de peilbuis niet meer te lokaliseren en te openen. Uw aanwezigheid in de buurt van de peilbuis is voldoende. Met uw eigen mobiele telefoon kunt u eenvoudig contact leggen met de Divers en de data uitlezen. Dit bespaart tijd en geld! Diver-NETZ werkt met behulp van een radiomodule. Deze module, de Diver-DXT, wordt bovenop de Diver kabel gemonteerd. Naast uw mobiele telefoon heeft u tevens een kleine radio-unit nodig: de Diver-Gate(M). De Diver-Gate(M) is de interface tussen de Diver-DXT en uw mobiele telefoon. Kenmerken Diver-NETZ: Compatibel met alle bestaande Divers. Bereik van 500 m LOS (Line of Sight). 85% efficienter dan traditionele uitleesmogelijkheden. Diver-DXT registreert tevens luchtdruk Noord-Oost Hardenberg 13, 14 en 15 november 2012 Dé regionale vakbeurs voor waterbehandeling, watermanagement & watertechnologie Evenementen HAL HARDENBERG GORINCHEM VENRAY Evenementenhal Hardenberg Energieweg TV Hardenberg T F I E hardenberg@evenementenhal.nl Ons evenement. UW MOMENT.

20 Mate van verdroging Recentelijk zijn enkele nieuwsberichten verschenen waarin verdroging een rol speelt. Om een beter beeld te krijgen van de onderlinge verhouding tussen deze berichten, maakte ondergetekende een analyse van de ontwikkelingen en bijbehorende informatie die de afgelopen jaren aan de orde zijn geweest. Op 25 juli j.l. verschijnt op de internetpagina van GroeneRuimte het bericht dat fouten bij grondwaterstandmetingen in natuurgebieden niet te achterhalen zijn en dat tot nu toe niet op een objectieve wijze is vastgesteld of veranderingen in de grondwaterstandsdiepte in natuurgebieden met grondwaterafhankelijke natuur systematisch onjuist worden geschat. Om wel een onafhankelijke en zuivere schatting van de vlakgemiddelde fout te kunnen geven en om de betrouwbaarheid van deze schatting te kunnen kwantificeren, moet een nieuw netwerk van peilbuizen in het nader te specificeren doelgebied worden opgezet. Dat stellen onderzoekers van Alterra die een onderzoek uitvoerden naar aanleiding van de discussies rond numerieke verdroging zoals die in de periode in enkele vakbladen werd gevoerd. Ruim een week later, op 3 augustus j.l., verschijnt eveneens op de internetpagina van GroeneRuimte het bericht dat milieu- en watercondities in natuurgebieden zijn verbeterd, afkomstig van het Compendium voor de Leefomgeving: een samenwerkingsverband tussen het Planbureau voor de Leefomgeving, het Centraal Bureau voor de Statistiek en de universiteit van Wageningen. In dit bericht staat dat verdroging een hardnekkig knelpunt is dat niet wordt gemonitord. Voor het behoud van biodiversiteit op het land is een juiste vochttoestand belangrijk. Veel natuurgebieden zijn verdroogd door een ongunstige grondwaterstand en/of -kwaliteit. Het natuurbeleid stelt zich tot doel om deze situatie te verbeteren. Volgens een IPO/RIZA-enquête uit 2004, is sinds 1990 drie procent van het verdroogde areaal volledig hydrologisch hersteld en 13 procent gedeeltelijk hersteld. Volgens de provincies was in 2006 circa hectare van de natuurgebieden in de Ecologische Hoofdstructuur verdroogd. Hiervan behoort hectare tot de Natura 2000-gebieden. Een recenter overzicht van de toestand van verdroging ontbreekt door het ontbreken van landelijke monitoring. Volgens de grafiek van het Planbureau voor de Leefomgeving (zie afbeelding 1) is tussen 1995 en 2005 het verdrogingsprobleem afgenomen. Gezien de discussie in het verleden, de kamervragen die door de jaren heen zijn gesteld en de discrepantie tussen de berichtgeving wordt het tijd om de ontwikkelingen en beschikbare kennis eens op een rijtje te zetten teneinde de balans op te kunnen maken. Vanaf 1990 is verdroging een erkend thema binnen het milieubeleid. In 2000 was slechts drie procent van het verdroogde areaal hersteld, terwijl 25 procent de doelstelling was. Al in de jaren 70 meldden natuurbeschermingsorganisaties dat er iets mis was met de grondwaterstand in Nederland. In 1985 reageerde het kabinet voor het eerst op deze signalen. In de Tweede Nota Waterhuishouding stelde het kabinet vast dat op landelijke schaal sprake was van een aanzienlijke daling van de grondwaterstand ten opzichte van de situatie in de jaren 50. In de jaren daarna is de omvang van het probleem verder in kaart gebracht. Hierbij is onder meer gebruik gemaakt van hydrologische informatie. Het hydrologische deel van het verdrogingsonderzoek is gericht geweest op de veranderingen in grondwaterstanden en -stijghoogten. Hierbij is gebruik gemaakt van peilbuisinformatie en is onder meer de volgende constatering gedaan: Het is opvallend dat de daling van de stijghoogte van de diepere filters in het watervoerend pakket vaak groter is dan de daling van de ondiepe grondwaterstand. Dit is een aanwijzing voor regionaal voorkomende verdroging, waarbij het watervoerend pakket een belangrijke rol vervult bij de regionale doorwerking van stijghoogtedalingen 1). Uit het voorgaande kan worden geconcludeerd dat bij de totstandkoming van verdroging als erkend beleidsthema gebruik is gemaakt van grondwaterstandsinformatie van peilbuizen. Daarnaast werd blijkbaar reeds voordat verdroging erkend was als beleidsthema, geconstateerd dat de daling van diepere filters in het watervoerend pakket vaak groter is dan de daling van de ondiepe grondwaterstand. Nadat verdroging een erkend thema binnen het milieubeleid werd, is het aanwijzen van verdroogde gebieden voor een belangrijk deel gebaseerd op de achteruitgang van vochtminnende plantensoorten. Het verschijnen van het Alterra-rapport Blauw voor groen, nog veel te doen in 2002 vormde de aanleiding voor de Commissie Integraal Waterbeheer (CIW) om advies te vragen over de verbetering van de verdrogingsbestrijding. De CIW stelt voor om de doelen van de verdrogingsbestrijding beter hanteerbaar en afrekenbaar te maken door ze te koppelen aan de begrippen GGOR, OGOR en AGOR (respectievelijk gewenste, optimale en actuele grond- en oppervlaktewaterregime). Op deze wijze wordt de verdrogingsbestrijding integraal onderdeel van het regionale waterbeheer. Het advies van de CIW heeft er ook toe geleid, dat het ministerie van LNV medio 2005 een bestuurlijke Taskforce verdroging instelde met als doel werkbare oplossingen te zoeken om de verdroging aan te pakken. Deze Taskforce komt onder meer tot de conclusie dat het ontbreekt aan een goed en objectief systeem van meten en weten. Dit belemmert het ontstaan van een duidelijk beeld van aard en omvang van de verdroging en de voortgang van het herstel. Dit draagt bij aan het ontbreken van een gevoel van urgentie en het ontbreken van draagvlak voor maatregelen. Daarnaast kan worden aangegeven dat in 2003 de vraag naar het opzetten van een Afb. 1. Afb H 2 O /