ALS ADOPTIE TOT LEVEN KOMT FENOMENOLOGISCHE, (PASTORAAL)THEOLOGISCHE EN

Transcriptie

1 KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN FACULTEIT GODGELEERDHEID ALS ADOPTIE TOT LEVEN KOMT FENOMENOLOGISCHE, (PASTORAAL)THEOLOGISCHE EN EMPIRISCHE PERSPECTIEVEN OP PASTORALE ZORG VOOR ADOPTIEGEZINNEN Masterproef (onderzoeksscriptie) tot verkrijging van de graad van Master in de gespecialiseerde studies in de godgeleerdheid en de godsdienstwetenschappen, optie Praktische Theologie: Academische Pastoraatsopleiding Promotor Prof. Dr. Didier POLLEFEYT door Carolien MILIS 2009

2 II. Woord vooraf In dit woord vooral lijkt het mij gepast een aantal mensen te bedanken. In de eerste plaats wil ik mijn promotor Didier Pollefeyt bedanken. Dit is het vierde jaar dat ik onder zijn mentorschap mag schrijven aan een onderwerp dat mij ten diepste raakt. Elk jaar opnieuw deed hij dit met veel enthousiasme en een degelijke kritische blik. Ook dit werk zou niet geworden zijn wat het nu is, zonder zijn begeleiding. Daarom professor, van harte bedankt. Vervolgens wil ik mijn ouders bedanken omdat zij steeds weer in mij geloofden. Zij lieten mij aan deze onderzoeksthesis werken in het volste vertrouwen dat ik dit tot een goed einde zou brengen. Tevens wil ik alle Vlaamse adoptieorganisaties bedanken voor hun praktische hulp bij het verzenden van de enquêtes. Hierbij verdienen natuurlijk ook alle bevraagden een eervolle vermelding daar zij effectief gezorgd hebben voor een waardevol resultaat. En ten slotte wil ik enkele vrienden bedanken omdat zij mijn steun en toeverlaat waren in tijden van crisis. Pieter, Lotte & Annelies, bedankt hé! II

3 III III. Inhoudstafel II. Woord vooraf...ii III. Inhoudstafel... III IV. Bibliografie... V Gedrukte bronnen... V Elektronische bronnen...vii V. Inleiding... VIII 1 Motivering van het onderzoek De adoptieouders De verschillen tussen biologische en adoptieouders Verscheidenheid tussen de adoptieouders Het adoptiekind De afstandsouders Christelijke ethiek en adoptie Een katholieke ethische visie op adoptie Een protestantse ethische visie op adoptie Theologie van adoptie Een theologische visie op adoptie volgens T.P. Jackson Een theologische visie op adoptie volgens J. Stevenson-Moessner Algemeen besluit Adoptie en pastorale zorg Inleiding Pastorale zorg Pastorale zorg volgens M. Scherer-Rath Pastorale zorg volgens C. Menken-Bekius en H. van der Meulen Pastorale zorg volgens A. Dillen Pastorale zorg bij adoptie volgens R. J. Nydam Afstand doen van en adoptie Rouwverwerking Adoptie-identiteit Hoop Pastorale dimensies bij adoptie Kritische bedenkingen Besluit... 42

4 IV 3 Resultaten van het onderzoek Inleiding Bespreking van de enquête Algemene resultaten De familieleden De adoptiekinderen De adoptieouders Besluit van de enquêtes Besluit Bijlagen Bijlage 1: De enquête Bijlage 2: Interview Ina Hut Bijlage 3: Interview Chris Peeters... 61

5 V IV. Bibliografie Gedrukte bronnen BARTH, K., Church Dogmatics. The doctrine of Creation, The Command of God the Creator. Edited and translated by T. F. TORRANCE & G. BROMILEY, London New York, T&T Clark, BOGAERTS, S. & VAN AELST, G., Adolescentie en interculturele adoptie. Psycho-sociale integratie in Vlaamse gezinnen, Leuven Apeldoorn, Garant, BROYDE, M.J., Adoption, Personal Status, and Jewish Law, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p CAHILL, L.S., Adoption. A Roman Catholic Perspective, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social- Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p CRANFIELD, C.E.B., Romans. A shorter Commentary, Grand Rapids, Michigan, William B. Eerdmans Publishing Company, DEIBEL, R., Een kind van ver. Situaties in de herkomstlanden, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktij van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p DELOOZ, R., Adoptie. Kinderen van mijn hart, Antwerpen Bussum, Standaard Uitgeverij, DILLEN, A., Ongehoord vertrouwen. Ethische perspectieven vanuit het contextuele denken van Ivan Boszormenyi- Nagy, Antwerpen Apeldoorn, Garant, DILLEN, A., Definitie pastorale zorg, onuitgegeven collegenota s, Leuven, FRASER, R. N., A Fairy Tale with a Twist. Pastoral Counseling with Adoptive Families, in The Journal of Pastoral Care & Counseling 59 (2005) 63-78, HENSTRA, A.E., Van afstammingsrecht naar ouderschapsrecht. Een beschouwing over de positie van sociale en biologische ouders in het familierecht, Den Haag, Boom uitgevers, HOKSBERGEN, R., Een kind adopteren. Gids voor adoptieouders en hun raadgevers, Baarn, Ambo, HOKSBERGEN, R., Psychosociale specificiteit van adoptie, in A. DE PAUW, R. A. C. HOKSBERGEN & G. VAN AELST (red.), Interculturele adoptie in de kijker. Evaluatie en toekomst, Leuven Apeldoorn, Garant, 1998, p HOKSBERGEN, R., Waarom adopteren mensen een kind, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p JACKSON, T.P. (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, JANUS, N.G., Adoption Counseling as a Professional Specialty Area for Counselors, in Journal of Counseling & Development 75 (1997) JOHANNES PAULUS II, Familiaris Consortio, 71. JOHANNES PAULUS II, Meeting of Adoptive Families Organised by the Missionaries of Charity (september 2005); _adozioni_ en.html (toegang ). JOHANNES PAULUS II, Familiaris Consortio. Apostolische exhortatie (22 november 1981); (toegang ).

6 JUFFER, F., Adoptie. Een optie voor kind en gezin? Ongepubliceerde toespraak, Leiden, 2001, p. 7. JUFFER, F., Adoptiekinderen. Opvoeding en gehechtheid in het gezin, Amsterdam, Boom, JUFFER, F & METMAN, L., Ontwikkelingskansen van adoptiekinderen in hun vroege kinderjaren, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p KIRK, D.H., Shared Fate. A Theory of Adoption and Mental Health, New York, The Free Press of Glencoe, KOBUSSEN, R., Adoptie en hechting als proces. Informatie voor ouders (red.: L. Sibbing-Willems) Wijk bij Duurstede, Uitgave Adoptie Nazorg, LIFTON, B., Lost and Found. The Adoption Expierence, Michigan, The University of Michigan Press, LIFTON, B.J., Twice Born. Memoirs of an Adopted Daughter, New York, St. Martin s Griffin, LYNCH, W.F., Images of Hope. Imagination as Healer of the Helpless, Notre Dame, Indiana, MARCEL, G., Homo Viator. An Introduction to the Metaphusic of Hope. Vertaald door EMMA CRAUFURD, Chicago, H. Regnery Co., MENKEN-BEKIUS, C. & VAN DER MEULEN, H., Reflecteren kun je leren. Basisboek voor pastoraat en geestelijke verzorging, Kampen, Kok, MICHIELSEN, D., Wennen en hechten. Een handreiking voor adoptiegezinnen, Amsterdam, Uitegverij SWP, MOLTMANN, J. Religion, Revolution, and the Future, in W. H. CAPPS (ed.), The Future of Hope. Essays by Bloch, Fackenheim, Moltmann, Metz, and Capps, Philadeplhia, Fortress Press, MÜLLER, G.L., Christian Heresies, in W. BEINERT & F. SCHÜSSLER FIORENZA (ed.), Handbook of Catholic Theology, New York, The Crossroad Publishing Company, 2000, p NYDAM, R. J., Adoptees Come of Age. Living within Two Families, Louisville, Kentucky, Westminster John Knox Press, POST, S.G., Adoption Theologically Considered, in The Journal of Religious Ethics 25 (1997) POST, S.G., Adoption. A Protestant Agapic Perspective, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social- Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p SCHERER-RATH, M., Pastorale zorg. Kritisch pastoraat voor het leven van alledag, in C. STERKENS & J. VAN DER MEER (red.), Kerk aan de stadsrand, Budel, Damon, 2004, SCOTT, J.M., Adoption as Sons of God. An Exegetical Investigation into the Background of Huiothesia in the Pauline Corpus (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, Reihe 48, 2), Tübingen, Mohr Siebeck, SCHULPEN, T. & SORGEDRAGER, N., Medische aspecten bij buitenlandse adoptie, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p SMETS, M., Kinderspel. Een waar verhaal over vrije adoptie, Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar, STEVENSON-MOESSNER, J., The Spirit of Adoption. At Home in God s Family, Louisville London, Westminster John Knox Press, VAN DORP, P.P. & VISSER, W., Adoptie. Een christelijke handreiking bij beslissing, procedure en opvoeding, Leiden, J.J. Groen en Zoon, VAN EGMOND, G., Bodemloos bestaan. Problemen met adoptiekinderen, Baarn, Ambo, VAN RHIJN, A. & MEULINK-KORF, H., De onvermoede derde. Inleiding in het contextueel pastoraat, Zoetemeer, Meinema, VELGHE, K., Een huis van vertrouwen, in Tertio (2003). VERRIER, N., Afgestaan. Begrip voor het geadopteerde kind, Amsterdam, Ambo, VERSTRAETEN, J. & GINNEBERGE, G., De sociale ethiek van de katholieke kerk. In de encyclieken van Leo XIII tot en met Johannes Paulus II, Brussel, Licap, 2000, p VI

7 VII WITTE, J, JR., Ishmael s Bane. The Sin and Crime of Illegitimacy Reconsidered, in T.P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan, Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, WOLFS, R., De adoptiedialoog. Gespreksvoering voor adoptiegezinnen met tieners, Amsterdam, Uitgeverij SWP, Elektronische bronnen E ABE4(toegang )

8 VIII V. Inleiding De oorsprong van dit schrijven ligt voornamelijk in persoonlijke interesse. Enerzijds is er de ervaring van zelf als geadopteerde door het leven te gaan. Anderzijds was uit voorgaand onderzoek het verlangen ontstaan de theorie te toetsen aan de praktijk. Reikhalzend werd er uitgekeken naar de kans om de gegevens die ik de voorbije drie jaar verzamelde uit te werken in een praktisch pastoraal aanbod en dit te testen aan de werkelijkheid. De resultaten van deze confrontatie vindt u terug in het laatste hoofdstuk van dit werk. Verder vindt u in het eerste hoofdstuk een waaier aan benaderingen van waaruit adoptie kan bekeken worden. We starten met de meest voor de hand liggende, namelijk de antropologische gegevens. Dit zijn de gegevens die men in de meeste boeken en artikels rond adoptie vindt zowel in het Engelstalig gebied als op het Nederlandstalige. Hierbij liggen de aandachtspunten vooral bij het adoptiekind en de adoptieouders en meer bepaald bij de dynamiek van het hechtingsproces tussen beiden. Hier merken we op dat de afstandsouders eerder weinig aan bod komen. In het tweede deel van het eerste hoofdstuk buigen we ons meer over de ethische vraagstelling omtrent adoptie. Hierbij richten we ons vooral op de christelijk ethische invalshoeken waarbij we zowel een specifiek katholieke auteur als een specifiek protestantse auteur aan het woord laten. In een derde deel van het eerste hoofdstuk ondernemen we een poging een theologie van adoptie te ontwikkelen. We gebruiken hier de term pogen omdat, net zoals voor de ethische invalshoeken, de wetenschappelijke bronnen omtrent dit thema eerder schaars zijn. We hebben getracht de bruikbare literatuur, die veelal afkomstig is uit de Angelsaksische wereld, op een adequate manier te vertalen naar onze context hier en nu. In het tweede hoofdstuk van dit werk buigen we ons specifiek over pastorale zorg bij adoptie. We stellen ons hierbij de vraag welke thema s relevant kunnen zijn voor deze bijzondere pastorale tak en op welke concrete manier deze thema s omgezet kunnen worden naar de praktijk. We ondervonden al snel dat de schaarste wat betreft literatuur hier nog groter was dan bij de ethische en theologische perspectieven. Desondanks dit feit hebben we getracht ook hier de vertaalslag te maken van de Angelsaksische wereld naar de Vlaamse context. Doch menen we dat hieromtrent nog meer en grondiger onderzoek kan gebeuren. We ondervonden dat er bij de gebruikte auteurs een sterke focus was op het thema rouwverwerking en het thema hechting. Dit werd weerspiegeld in het resultaat van het empirisch onderzoek dat we voerden in het kader van dit werk. Dit brengt ons bij het derde hoofdstuk. Hier brachten we alle resultaten van het empirische luik samen. We verklaarden in eerste instantie onze werkwijze. We kozen ervoor om zowel adoptiekinderen, als adoptieouders en andere familieleden te bevragen aan de hand van een enquête. Deze enquête polste zowel naar de bekendheid met, als de meningen over het reeds bestaande nazorgaanbod, als naar de vraag naar eventuele pastorale ondersteuning. Dit vanuit de idee dat deze drie groepen, hoewel ze alle drie nauw betrokken zijn, andere noden en zorgen kunnen hebben. In eerste instantie besproken we de resultaten van elke subgroep afzonderlijk. Deze afzonderlijke gegevens trachtten we dan in een laatste beweging tot één besluit te brengen. Ook hier willen we het advies geven verder onderzoek te verrichten naar het inhoudelijke en vormelijke aspect van adoptie en pastorale zorg. Deze opmerking maken we enerzijds vanuit de empirische resultaten die we konden afleiden uit de ingevulde vragenlijsten namelijk dat bijna 18% van de bevraagden wel geïnteresseerd is in een dergelijk aanbod. Anderzijds merken we ook een zekere actuele interesse voor het adoptiegebeuren vanuit de media, dit mede dankzij recentelijke gebeurtenissen waarbij bekende Vlamingen en/of andere beroemdheden bij betrokken waren. Wij menen echter dat adoptie een dermate delicate aangelegenheid is dat zij niet zomaar ten alle tijden gerechtvaardigd moet en kan worden. In het werk dat voor u ligt, zal gesproken worden over adoptie in het algemeen, doch verwijzen wij hiermee voornamelijk naar heterofamiliale of ook wel volledige adoptie. Bij deze vorm van adoptie is er geen sprake van een biologische band tussen het kind en zijn of haar adoptieouders. Hoewel bepaalde facetten van ons schrijven ook van toepassing zijn op stiefouderadopties, waarbij een ongehuwde ouder het statuut van het

9 kind wil verbeteren en/of zwakke adopties, waarbij het kind erfrecht blijft behouden in het biologische gezin, zullen wij hiervan geen expliciete vermelding maken in de tekst. Wij hopen boven erin geslaagd te zijn een praktische vertaalslag te maken vanuit de theorie van adoptie naar de praktijk van adoptiegezinnen. Wij spreken hierbij de hoop uit dat ouders en kinderen blijven zoeken naar die bronnen die hen helpen door de mogelijk woelige periodes van het adoptieleven heen te geraken. Wij geloven dat hier ook een kans weggelegd is voor gelovigen om daar waar nodig, de hand te reiken naar gezinnen en individuen in nood én in vreugde. IX

10 1 Motivering van het onderzoek Adoptie is een ingrijpende en aangrijpende verandering in de levens van alle betrokkenen. Met alle betrokkenen bedoelen we zowel het adoptiekind, als de adoptieouders en de afstandsouder(s). In de literatuur spreekt men vaak over de overkoepelende term adoptiedriehoek of adoption triad om deze drie groepen te vernoemen 1. In wat volgt zullen wij uitvoerig stilstaan bij deze groepen en aangeven welke specificaties zij dragen. Het kader waarbinnen deze uiteenzetting gebeurt, is de vraag naar een pastoraal model voor adoptiegezinnen. In eerste instantie vloeit deze vraag voort uit een vermoeden dat gegroeid is uit enkele jaren literatuurstudie. Daarnaast doen ook persoonlijke ervaringen ons vragen stellen naar adoptienazorg. In een tweede luik van dit onderzoek zal dit vermoeden, al dan niet, bevestigd worden door middel van een empirisch onderzoek. In dit eerste hoofdstuk echter zullen we, naast het schetsen van een beeld van de adoptiedriehoek in al zijn facetten, alleen nog maar kunnen aangeven waar onze vermoedens op stoelen, zonder deze bevestigd te zien. Naast deze eerder antropologische insteek, bekijken we in dit hoofdstuk ook welke argumenten vanuit de christelijke ethiek en de christelijke theologie kunnen aangedragen worden ter motivatie van een pastoraal model voor adoptiebetrokkenen. 1.1 De adoptieouders Adoptieouders zijn in de eerste plaats ouders, wat maakt dat zij instaan voor de opvoeding van hun kind. In dit opzicht is er geen wezenlijk verschil tussen adoptieouders en biologische ouders. Toch dienen adoptieouders rekening te houden met enkele extra gegevens die maken dat zij toch onderscheiden kunnen worden van biologische ouders. In een tweede beweging kunnen er eveneens verschillen gevonden worden binnen de grote groep van adoptieouders. In de volgende paragraaf zullen we eerst een onderscheid aanbrengen tussen adoptieouders en biologische ouders. Daarna staan we stil bij de adoptieouders op zich De verschillen tussen biologische en adoptieouders Adoptieouders verschillen van biologische ouders omdat zij vaak geen zwangerschap en/of geboorte van hun adoptiekind hebben meegemaakt. Zo blijkt immers dat de grootste groep van adoptieouders bestaat uit koppels die onvrijwillig kinderloos zijn. De adoptieouders krijgen hun kind(eren), vooral bij buitenlandse adoptie pas te zien op de leeftijd van één jaar of later. Tevens beschikken zij zelden of nooit over informatie met betrekking tot het verloop van de zwangerschap en het opgroeien van hun kind. Naast onwetendheid brengt dit voor de adoptieouders ook onzekerheid mee. Zal hun kindje gezond zijn en blijven, met welke karakteristieken zullen zij moeten rekening houden? Dit zijn uiteraard ook vragen die biologische ouders zich kunnen stellen, maar zij kunnen eventueel sneller een aanknopingspunt vinden in hun eigen biologie of levensgeschiedenis. Adoptieouders leven dus met een gebrek aan informatie. Dit kan later ook problematisch zijn in de opvoeding wanneer het adoptiekind nieuwsgierig wordt naar zijn of haar afkomst. De adoptieouders moeten, vooraleer zij hun kindje in hun armen kunnen sluiten, een lange procedure doorlopen. Ook dit is een grondig verschil met de biologische ouders. De selectie van adoptieouders kan soms jaren duren en kan om verscheidene redenen pijnlijk zijn voor de adoptieouders. Zij kunnen het idee krijgen geen goede ouders te zijn of er kunnen vragen gesteld worden naar de onvruchtbaarheid, wat vaak toch een gevoelig onderwerp blijft. Samenhangend met dit proces is ook de kostprijs van een adoptie, die beduidend hoger ligt dan de kostprijs van een natuurlijke zwangerschap, een heikel punt. Na de lange inschrijvingstijd is er ook nog de lange wachttijden alvorens men een kind krijgt toegewezen. Ten slotte is er het ook het verschil in 1 S. BOGAERTS & G. VAN AELST, Adolescentie en interculturele adoptie. Psycho-sociale integratie in Vlaamse gezinnen, Leuven Apeldoorn, Garant, 1998, p. 21.

11 2 opvoedingssituatie. Adoptieouders krijgen adoptiespecifieke opvoedingsvragen voorgeschoteld die zij niet louter en alleen kunnen beantwoorden vanuit hun eigen situatie. Bij buitenlandse adoptiekinderen is er onder andere vaak het probleem van racisme 2. Een laatste, maar niet onbelangrijk element is het rouwproces dat adoptieouders hebben moeten doorlopen alvorens de adoptieprocedure te starten. Wanneer de beslissing tot adoptie volgt op een onvrijwillige kinderloosheid, dan dienen adoptieouders te rouwen om het nooit geboren eigen kind. Zij moeten afscheid nemen van de wens en de droom ooit biologische ouders te worden. Onvruchtbaarheid is immers voor vele, zo niet alle koppels een pijnlijke realiteit, die psychologische gevolgen heeft. Wanneer dit verdriet niet op gepaste wijze verwerkt kan worden, dan bestaat het risico dat het adoptiekind louter gezien wordt als vervanging van het nooit geboren of overleden eigen kind 3. Dit is uiteraard nefast voor de opvoeding. Wij menen dat een pastoraal model voor adoptiegezinnen eventueel zou kunnen inspelen op het rouwproces dat moet aangegaan worden door de aspirant-adoptieouders. Er bestaan reeds verscheidene groepen rouwverwerking. Zij focussen vooral op het rouwen bij het verlies van een partner of een dierbare die men daadwerkelijk gekend heeft. Dit is echter geen adequate benadering van het rouwproces bij onvruchtbaarheid. Deze nood om te kunnen rouwen rond deze thematiek werd reeds aangevoeld en kreeg zijn uitwerking in de rouwgroep sara, een verwerkingsgroep voor kinderloze echtparen. We lazen het volgende op de algemene website van gezinspastoraal Vlaanderen: Van alle Vlaamse koppels blijft ongeveer 10% kinderloos. Eén echtpaar op vijf kampt met vruchtbaarheidsproblemen. Deze cijfers liggen onthutsend hoog. Maar wat erger is: zij verbergen veel verdriet en spanningen waar mensen vaak jarenlang mee worstelen. En het is niet zo dat de medische vooruitgang elk probleem in een handomdraai oplost. Mensen met vruchtbaarheidsproblemen hebben vaak te kampen met een beschadigd zelfbeeld, met relatieproblemen binnen het koppel of met de bredere omgeving. De pijn van het blinde noodlot en de frustratie de eigen levensweg niet zelf te kunnen invullen maken verdrietig en opstandig. Het verlangen er eens met iemand te kunnen over praten is dan ook erg groot. SARA, een zelfhulpgroep voor ongewenste kinderloosheid en vruchtbaarheidsproblemen, werd in 1989 in het leven geroepen. Concreet biedt SARA twee mogelijkheden aan:het individueel gesprek, waarin de eigen persoon centraal staat en de groepsontmoeting, waarin eigen ervaringen geconfronteerd kunnen worden met die van anderen. Naar het voorbeeld van Sara, de vrouw van Abraham, wil de zelfhulpgroep een teken van hoop zijn 4. We vinden zulke initiatieven zeer zinvol maar menen dat ze kunnen ingebed worden in een groter geheel. Naast rouwverwerking zou er ook kunnen gepraat worden over mogelijke toekomstperspectieven, de vele medische uitwegen die er bestaan naast adoptie en over het katholieke denken hieromtrent. We zullen deze en andere bedenkingen verder behandelen in het hoofdstuk rond adoptie en pastorale zorg. Al het voorgaande schrijven maakt duidelijk dat adoptieouders verschillen van biologische ouders. In wat volgt bekijken we in welke mate we ook een onderscheid kunnen vinden binnen de groep van adoptieouders zelf Verscheidenheid tussen de adoptieouders Uiteraard is geen ouderpaar hetzelfde en zo zijn er tussen de adoptieouders ook grote verschillen. Grosso modo kunnen de adoptieouders onderverdeeld worden in twee groepen, een intern-gerichte groep en een externgerichte groep. Met deze benamingen doelt men op de motivaties die beide groepen aandragen bij de aanvang van hun adoptieaanvraag. Ouders die eerder intern gericht zijn, zullen veeleer verwijzen naar hun wens een gezin te stichten. Het gaat hier om hun eigen verlangens en het kind wordt in zekere mate gefunctionaliseerd. 2 R. HOKSBERGEN, Psychosociale specificiteit van adoptie, in A. DE PAUW, R. A. C. HOKSBERGEN & G. VAN AELST (red.), Interculturele adoptie in de kijker. Evaluatie en toekomst, Leuven Apeldoorn, Garant, 1998, p. 9-32, p R. HOKSBERGEN, Waarom adopteren mensen een kind, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p , p (toegang ).

12 3 Uiteraard dient deze uitspraak met enige voorzichtigheid gelezen te worden daar deze nogal een negatieve bijklank lijkt te vertonen. Men merkt immers dat deze ouders eveneens enorme inspanningen leveren ter bevordering van het welzijn van hun kind. Ook al vertrekt de motivatie in eerste instantie vanuit verlangens en een ideaalbeeld, al gauw lijken deze ouders zich aan te passen aan de concreetheid van hun kind. Bij extern gerichte ouders zijn de argumenten eerder gericht op het kind in die zin dat zij zullen verwijzen naar de verbetering van de levensomstandigheden van het kind, dat zij als gezin willen en kunnen aanbieden. Het gaat dus concreet om het redden van een kind in nood. Aan deze motivatie kunnen echter ook risico s verbonden zijn. Deze ouders kunnen te snel voorbij gaan aan de adoptiespecifieke opvoedingssituatie waarin ze zullen belanden. We kunnen dus besluiten dat het aangewezen is dat adoptieouders over beide vormen van motivatie beschikken en het niet aangewezen is om te vervallen in extremen 5. In een volgende paragraaf staan we uitvoeriger stil bij het adoptiekind. 1.2 Het adoptiekind In de literatuur staat er veel geschreven over het adoptiekind. Vooral disciplines zoals psychologie en pedagogie hebben zich gebogen over de adoptiethematiek. Er zijn immers vele elementen waarmee een adoptiekind te maken zal krijgen. We vermelden hier wel dat deze elementen pas recentelijk onder de aandacht zijn gekomen. Een daarvan is de hechtingsthematiek, een thema waarvan men enkele decennia geleden nog dacht dat het onbestaande was of gemarginaliseerd kon worden. Dit onderwerp bespreken we verder nog, maar eerst staan we stil bij enkele concrete situaties die zich voordoen nog voor en vlak na de geboorte van het adoptiekind. Reeds voor de geboorte kan het kind negatieve signalen ontvangen in de baarmoeder. Wanneer de moeder ongewenst of ongehuwd zwanger is, kan dit voor stress zorgen. Deze gevoelens kunnen een uitwerking hebben op het kind en bijgevolg een invloed hebben op de verdere ontwikkeling van het kind. Hetzelfde geldt voor ondervoeding of drugs 6. Naast deze prenatale invloeden zijn er ook enkele postnatale invloeden. Na de geboorte is er het moment van de scheiding tussen moeder en kind. Deze scheiding kan voor ernstige problemen zorgen. Het kind is zich immers bewust van deze scheiding en dit kan bijgevolg emotionele schade met zich meebrengen 7. We nemen dit onderwerp weer op wanneer we uitvoeriger stilstaan bij de hechtingsproblematiek. Meestal groeit het kind na de scheiding met de ouder(s) op in een weeshuis. Vaak hebben deze instellingen niet genoeg middelen en personeel om de kinderen een degelijke verzorging en opvoeding te bieden. Dit kan gevolgen hebben voor de persoonlijke hygiëne van de kinderen maar soms ook voor de motorische en mentale ontwikkeling. Vele van deze problemen kunnen verholpen worden door het kind, bij aankomst in een westers land, te laten onderzoeken door een kinderarts. Andere problemen echter, te wijten aan een erbarmelijke verzorging, zullen van blijvende aard zijn en zullen bijgevolg ook speciale aandacht vragen van de adoptieouders. Ook het gebrek aan belangrijke verzorger zal gelieerd worden met de hechtingsthematiek, aangezien het kind niet de kans krijgt zich te binden aan de belangrijkste verzorger. In wat volgt zullen we dieper ingaan op deze hechtingstheorie. 5 R. HOKSBERGEN, Waarom adopteren mensen een kind, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p , p T. SCHULPEN & N. SORGEDRAGER, Medische aspecten bij buitenlandse adoptie, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p , p Veel doktoren en psychologen begrijpen nu dat die verbondenheid niet begint bij de geboorte maar een continuüm is van lichamelijke, psychologische en geestelijke gebeurtenissen die aanvangen in de baarmoeder en doorgaan gedurende de bindingsperiode na de geboorte. Als deze natuurlijke ontwikkeling wordt verbroken door een scheiding van de biologische moeder na de geboorte, wordt de hieruit voortvloeiende ervaring van verlating en verlies onuitwisbaar in het onderbewustzijn van deze kinderen gegrift. Hierdoor wordt de naar wat ik noem de oerverwonding veroorzaakt. N. VERRIER, Afgestaan. Begrip voor het geadopteerde kind, Amsterdam, Ambo, , p. 13.

13 4 De grondlegger van de hechtingstheorie is John Bowlby, een Brits psychiater 8. In wat volgt, bekijken we hoe hechting tot stand komt en hoe dit een impact kan hebben op de adoptie. Bij baby s krijgt de hechting gestalte door lachen, huilen, geluidjes maken. Deze zijn dan het gevolg van het sensitief responsief reageren van de ouders. Hiermee bedoelt men dat de ouders zullen reageren als de baby huilt of lacht door hem of haar op te pakken en te troosten of te knuffelen. Zo weet het kind dat hij of zij gehoord wordt. Op die manier raakt het kind veilig gehecht 9 en is een kind in staat op basisvertrouwen op te bouwen. Dit vertrouwen heet basisvertrouwen omdat het als fundament dient voor alle verdere relaties die het kind zal aangaan. Doordat de opvoeder veiligheid en vertrouwen aanbiedt, zal het kind ook leren te vertrouwen op anderen. Deze hechting verloopt in verschillende fasen maar onderzoek heeft reeds aangetoond dat de periode na de geboorte de belangrijkste is. In de eerste weken kan het kind nog geen gezichten herkennen en heeft hij of zij ook nog geen specifieke voorkeur tot een bepaalde opvoeder. Na de periode van zes maanden echter, ligt de relatie anders en kan het problematischer zijn om een kind te scheiden van zijn of haar opvoeder. Een dergelijke scheiding verstoort de hechtingsprocessen en kan door het kind als een kwetsuur ervaren worden. Dit betekent dan een kwetsuur in het basisvertrouwen. Immers de persoon die hij of zij elke dag zag, die hem of haar voedde, is plots verdwenen. Het kind kan op die manier een fundamenteel wantrouwen creëren 10. Deze thematiek is van groot belang binnen de adoptiewereld. Men is zich steeds meer en meer bewust van het belang van geborgenheid en zorg. Bij sommige adoptiekinderen is de opgelopen kwetsuur zo groot dat zij niet meer in staat zijn eender welke relatie aan te gaan. Hierover getuigt het boek van Geertje van Egmond 11. Zij schrijft over haar adoptiedochter die na vele pogingen van het aanbieden van geborgenheid en structuur blijkt bodemloos te zijn. Dit is geen wetenschappelijke term, maar Van Egmond gebruikt deze om aan te geven dat haar kind zo fundamenteel gekwetst is en niet langer in staat relaties aan te gaan, dat zij lijkt op een bodemloos vat. Alle liefde die je geeft, komt niet aan. Hier kan men dus spreken over een hechtingsstoornis, wat duidelijk onderscheiden moet worden van een onveilige gehechtheid. Onveilige gehechtheid is iets wat voorkomt bij ongeveer een derde van de kinderen en is een ietwat problematische variant van het normale opvoedingspatroon 12. Een hechtingsstoornis daarentegen is veel ernstiger en bedreigt de normale ontwikkeling van het kind. Dit vraagt om specifieke begeleiding die verder gaat dan louter opvoedingsondersteuning. We vermoeden ook dat de thematiek van gehechtheid een belangrijke plaats kan krijgen binnen een pastoraal model voor adoptiegezinnen. Vertrouwen is immers een onderdeel van geloofsopvoeding. 8 Met hechting bedoelt hij een proces waarbij een persoon een duurzame emotionele relatie opbouwt met een andere persoon. 9 We spreken van veilig gehechtheid als een kind zich op zijn gemak voelt bij zijn [of haar] ouders, als het op hen durft te vertrouwen, bij hen steun en troost zoekt, zich bij hen veilig en beschermd voelt. Vanuit deze ervaring reageert het kind ook op anderen, zal het anderen vertrouwen en verwachten dat zij oog hebben voor hem [of haar]. Is dit niet het geval dan spreken we van onveilig gehechtheid. Een onveilig gehecht kind toont zich angstig, onzeker of afstandelijk. Het zit niet lekker in zijn [of haar] vel of is voortdurend boos. Met emoties weet het zich vaak geen raad. R. KOBUSSEN, Adoptie en hechting als proces. Informatie voor ouders (red.: L. Sibbing-Willems) Wijk bij Duurstede, Uitgave Adoptie Nazorg, 2002, p F. JUFFER & L. METMAN, Ontwikkelingskansen van adoptiekinderen in hun vroege kinderjaren, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktijk van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p , p G. VAN EGMOND, Bodemloos bestaan. Problemen met adoptiekinderen, Baarn, Ambo, Men onderscheidt drie vormen van onveilige gehechtheid. Een eerste vorm heet onveilig vermijdend gehecht. Het kind zal alle contact met de ouders trachten te mijden en alle problemen zelf proberen op te lossen. Het kind heeft nooit mogen ervaren dat er iemand voor hem of voor haar was en dat die persoon te vertrouwen was. Deze kinderen hebben het ook moeilijk met het tonen van gevoelens. Een tweede vorm van onveilig gehechtheid heet onveilig ambivalent gehecht. Het kind weet niet of er iemand bij hem of haar blijft en het kind reageert hierop door de verzorger of de verzorgster aan te klampen en ervoor te zorgen dat hij of zij in de buurt blijft. Deze kinderen voelen de wereld als bedreigend aan. Zij tonen hun gevoelens wel maar zijn moeilijk troostbaar. Een derde en laatste vorm van onveilig gehechtheid heet onveilig gedesorganiseerde gehechtheid. De ene keer mijden deze kinderen alle contact en dan weer klampen ze zich vast aan de verzorger of verzorgster. R. KOBUSSEN, Adoptie en hechting als proces. Informatie voor ouders (red.: L. Sibbing-Willems) Wijk bij Duurstede, Uitgave Adoptie Nazorg, 2002, p. 9.

14 5 Geloofsopvoeding wil er echter ook aan voorbij gaan, het wil een vertrouwen aanwakkeren dat reikt over de grenzen van lijden en dood heen, een vertrouwen dat verwijst naar een liefdevolle God 13. In een volgende hoofdstuk rond adoptie en pastorale zorg zullen we dieper ingaan op de inhoud die deze zorg zou kunnen krijgen. We vermoeden dat er aanknopingspunten te vinden zijn bij onder andere de geloofsopvoeding, de hechtingsproblematiek en relationaliteit. In een laatste hoofdstuk zullen we het literatuuronderzoek en onze vermoedens toetsen aan de resultaten van een bevraging bij tientallen adoptiegezinnen. 1.3 De afstandsouders Ten slotte willen we nog dieper ingaan op de groep van de afstandsouder(s). Deze groep is het minst aanwezig in de literatuur. Deels kunnen we dit verklaren door de geschiedenis van de adoptieprocedure. In het begin dacht men immers dat niemand van de betrokkenen, en dus ook de afstandsouder(s) niet, hinder ondervond van de scheiding tussen kind en moeder. Tegenwoordig wordt algemeen aanvaard dat dit gegeven een leven lang wordt meegedragen. We bekijken eerst welke redenen er kunnen zijn voor een vrouw, een koppel, om een kind af te staan ter adoptie. Vooreerst kunnen er economische factoren een rol spelen. De ouder(s) hebben niet genoeg financiële middelen om het kind te verzorgen, leven misschien zelf in extreme armoede, en kiezen er daarom voor het kind af te staan. Daarnaast bestaan er ook rampsituaties zoals oorlogen. Oorlogen zorgen er vaak voor dat kleine kinderen alleen achterblijven wanneer beide ouders gestorven zijn of wanneer in de chaos de familie uiteen gedreven wordt. Ten slotte zijn er ook nog sociaal-culturele factoren. Hiermee bedoelt men bepaalde culturele opvattingen die maken dat de vrouw of het koppel zich genoodzaakt ziet het kind af te staan. We denken hierbij aan het taboe dat nog vaak rust op ongehuwd zwangerschap 14. Toch is het ook belangrijk de gevoelens te erkennen van deze groep en hen niet te stigmatiseren als de slechteriken uit het adoptieverhaal. Het is belangrijk om te wijzen op het leed dat ook deze groep ondergaat bij de scheiding. De moeder is immers ook gehecht aan het kind dat zij voelde groeien in haar schoot. Toch krijgt zij vaak, door de maatschappij, niet de kans om te rouwen voor haar verlies. Onder andere in situaties van ongehuwd zwangerschap, verloopt de bevalling vaak in het geheim en is de vrouw daarna verplicht meteen weer haar functies in de maatschappij op te nemen. Met de scheiding gaan er vele gevoelens gepaard, niet alleen verdriet maar vaak ook boosheid of schuldgevoelens. Men pleit dan ook voor een degelijk opvang voor deze ouder(s) en het geven van tijd om het rouwproces te kunnen starten 15. Ook hier weer blijkt dat rouwen een belangrijk proces is. We menen dat een pastoraal model ook aan deze doelgroep een aanbod kan aanbieden. Zo behartigt een adoptiepastoraal de belangen van alle deelnemers uit de adoptiedriehoek. Specifiek bij de afstandsouder(s) zou er aandacht kunnen zijn voor de keuze voor adoptie als een begrijpbare keuze binnen een breed scala van mogelijkheden. Vanuit een christelijke visie wordt er gekozen voor de beschermwaardigheid van het leven, hoe klein ook. Maar er moet toch ook respect getoond worden voor de gevoelens en gedachten van de afstandsouder(s), een zwangerschap ten volle dragen is niet in alle situaties een periode van geluk. In een volgende paragraaf willen we stilstaan bij enkele christelijke ethische visies. 1.4 Christelijke ethiek en adoptie In de eerste plaats moeten we stellen dat over ethiek en theologie, het onderwerp dat we als laatste zullen aansnijden, slechts weinig te vinden is in de bestaande literatuur. De artikels die we wel vonden, zijn geschreven vanuit de Angelsaksische wereld en zijn niet altijd rechtstreeks toe te passen op de Vlaamse situaties. In wat 13 K. VELGHE, Een huis van vertrouwen, in Tertio, R. DEIBEL, Een kind van ver. Situaties in de herkomstlanden, in R. HOKSBERGEN & H. WALENKAMP (red.), Kind van andere ouders. Theorie en praktij van adoptie, Houten Antwerpen, Bohn Stafleu Van Loghum, 1991, p , p N. VERRIER, Afgestaan. Begrip voor het geadopteerde kind, Amsterdam, Ambo, 2003, p

15 6 volgt zullen we zowel een katholieke visie, zoals beschreven door Lisa Sowle Cahill 16, als een protestantse visie, aan de hand van Stephen G. Post 17, bekijken. Beide visies vonden we terug in ons basiswerk The Morality of Adoption van redacteur Timothy P. Jackson 18. In wat volgt willen we bekijken welke elementen een bijdrage kunnen leveren aan een christelijke denken omtrent adoptie. We merken hier reeds op dat beide auteurs openstaan voor de adoptiepraktijk Een katholieke ethische visie op adoptie Volgens Lisa S. Cahill staan er verschillende elementen centraal in het katholieke denken rond adoptie. Deze katholieke componenten zijn christelijk altruïsme en dienstverlening, vooral de voorkeursoptie voor de armen, het belang van de natuurwet en het algemeen goed als stichtend kader om de rechten en verantwoordelijkheden van individuen, families, instituten en gemeenschappen te begrijpen en het principe van subsidiariteit dat het belang van lokale initiatieven en lokale autoriteit in het aan de orde stellen van sociale problemen, benadrukt 19. Zij voegt hier echter wel meteen aan toe dat dit niet uitsluitend katholieke ideeën zijn. Zowel voor protestanten als katholieken is de zorg voor kinderen in nood een uitdrukking van evangelische waarden. Hiermee steunt Cahill op de woorden van paus Johannes Paulus II die het christelijk gezin ziet als een huiskerk waarin de zorg voor anderen worden gevoed. Het is een taak van de christelijke families om de kerk mee op te bouwen en bij te dragen aan een meer rechtvaardige wereld, vooral door het zorgen voor zij die in de marge van de maatschappij leven. Paus Johannes Paulus II is van mening dat het apostolaat van de familie betekent dat gezinnen materiële en sociale steun moeten bieden aan zij die er het meest behoefte aan hebben zoals de armen, de zieken, de wezen, ongehuwde moeders en toekomstige moeders in moeilijke situaties 20. Net zoals paus Johannes Paulus II ziet Lisa Sowle Cahill adoptie als een daad van liefde. In zekere zin is dit merkwaardig daar de katholieke kerk niet altijd even openhartig was ten aanstaande van alles wat zich buiten het traditionele kerngezin bevond. Gedurende lange tijd was het voor de kerk enkel mogelijk een gezin te stichten door het 16 L. S. CAHILL, Adoption. A Roman Catholic Perspective, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social- Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p S. G. POST, Adoption. A Protestant Agapic Perspective, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social- Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, These catholic components are Christian altruism and service, especially the preferential option for the poor; the importance of the natural law and of the common good as constituting a framework for understanding the rights and responsibilities of individuals, families, institutions, and communities; and the principle of subsidiarity, which highlights the importance of local efforts and local authority in addressing social problems. L.S. Cahill, Adoption. A Roman Catholic View, in T. P. Jackson (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan, Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p But it is especially necessary to recognize the unique place that, in this field, belongs to the mission of married couples and Christian families, by virtue of the grace received in the sacrament. This mission must be placed at the service of the building up of the Church, the establishing of the Kingdom of God in history. This is demanded as an act of docile obedience to Christ the Lord. For it is He who, by virtue of the fact that marriage of baptized persons has been raised to a sacrament, confers upon Christian married couples a special mission as apostles, sending them as workers into His vineyard, and, in a very special way, into this field of the family.... The apostolate of the family will also become wider through works of spiritual and material charity towards other families, especially those most in need of help and support, towards the poor, the sick, the old, the handicapped, orphans, widows, spouses that have been abandoned, unmarried mothers and mothers-to-be in difficult situations who are tempted to have recourse to abortion, and so on. JOHANNES PAULUS II, Familiaris Consortio, 71.

16 7 creëren van bloedbanden tussen ouders en kind(eren) 21. Deze stelling wordt echter niet meer verdedigd door de katholieke kerk. Op een bijeenkomst van adoptiegezinnen wist dezelfde paus Johannes Paulus II de stelling te poneren dat adoptie een vorm van procreatie is, dewelke gebeurt door aanvaarding, bezorgdheid en toewijding. De resulterende relatie is zo intiem en duurzaam dat ze in geen enkel opzicht inferieur is aan een relatie gebaseerd op biologische connectie 22. In een volgende stap verwijst Cahill naar Brenda Destro 23 die adoptie binnen de katholieke theologie ziet als een verbond. Dit is volgens Destro een hermeneutisch kader dat toelaat om de belangen van het kind voorop te plaatsen, eerder dan de voorkeuren van de ouders of zij die eventueel financieel belang hebben bij de adoptie. Destro maakt hier gebruik van enkele bijbelse beelden zoals de adoptie van Mozes door de dochter van de farao en de adoptie van Jezus door Jozef. Vanuit deze verhalen ontwikkelt zij de stelling dat het eerste christelijke gezin meer gesticht werd door de gedachte van verbond dan door biologie. Kindgecentreerde adoptie is dus een religieuze expressie, vervolgt Cahill 24. In een volgende paragraaf legt Cahill de nadruk op de sociale leer van de katholieke kerk binnen een ethische reflectie op adoptie. Meer onderscheiden in de katholieke benaderingen op adoptie dan in de protestantse, waarschijnlijk, is het gebruik van katholieke sociale categorieën om adoptierelaties te plaatsen binnen een rechtvaardigheidskader. Dit wil niet zeggen dat protestantse of andere religieus geïnspireerde adoptieorganisaties gebrek hebben aan zorg voor rechtvaardigheid en algemeen goed. Dit wil eerder zeggen dat het katholicisme een wel ontwikkelde filosofische en theologische traditie heeft die dergelijke zorgen expliciet verbindt met christelijke waarden. De moderne pauselijke sociale encyclieken in het bijzonder hebben concepten zoals natuurwet en het algemeen goed voorzien en deze zijn bruikbaar om uit te leggen en vergemakkelijken dat katholieke kinderzorg en adoptiepogingen samenwerken met hun niet-katholieke en niet-christelijke partners, eender of deze seculier zijn of gesponsord worden door andere geloofstradities 25. Hiermee wil Cahill, in de lijn van het Thomistisch denken, aangeven dat de katholieke leer een positief geloof heeft in de mogelijkheid om religies en culturen te laten samenwerken met het oog op een humanere samenleving, ook al brengt dit vaak grote problemen met zich mee. Cahill baseert haar reflectie dus grotendeels 21 In Western tradition, the bastard was at once a child of no one (filius nullius) and a child of everyone (filius populi) born without a name and without a home, the perennial object of both pity and scorn, charity and abuse, romance and ribaldry. Absent successful legitimation, bastards bore the permanent stigma of their sinful and criminal conception, signaled on certificates of baptism, confirmation, marriage and death. J. WITTE JR., Ishmael s Bane. The Sin and Crime of Illegitimacy Reconsidered, in T.P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan, Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p There is a form of "procreation" which occurs through acceptance, concern and devotion. The resulting relationship is so intimate and enduring that it is in no way inferior to one based on a biological connection. JOHANNES PAULUS II, Meeting of Adoptive Families Organised by the Missionaries of Charity (september 2005); _adozioni_ en.html (toegang ). 23 Brenda Destro heeft een master in sociaal werk aan de universiteit van Wisconsin-Milwaukee en een doctoraat in sociaal werk aan de Katholieke Universiteit van Amerika. 24 L.S. CAHILL, Adoption. A Roman Catholic Perspective, in T.P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social- Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p More distinctive of Catholic approaches to adoption than Protestant, perhaps, is the utilization of Catholic social categories to place the adoption relationships within a justice framework. This is not to say that protestant or other religiously inspired adoption agencies lack concern for justice and the common good; it is to say, rather, that Catholicism has a welldeveloped philosophical and theological tradition that explicitly connects such concerns with Christian values. The modern papal social encyclicals in particular have provided concepts such as natural law and the common good that are useful in explaining and facilitating the cooperation of Catholic child welfare and adoption efforts with their non-catholic and non- Christian counterparts, whether secular or sponsored by other faith traditions. L.S. CAHILL, Adoption. A Roman Catholic Perspective, in T.P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan Cambridge, William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p.162.

17 8 op de idee van de natuurwet die ingeeft dat alle mensen bezorgd zijn om de bescherming van het leven en op onze verantwoordelijkheid ten aanstaande van het algemeen goed van de gehele wereld. Dit betekent dat ook solidariteit een centraal element wordt binnen een katholieke ethische reflectie rond adoptie. Hierin moet dan ook de voorkeursoptie voor de armen naar voor komen. Het gaar hier echter volgens Lisa Sowle Cahill niet om een paternalistische en betuttelende solidariteit maar een solidariteit die rekening houdt met het principe van subsidiariteit. De zorg voor het gemeenschappelijk goed introduceert het subsidiariteitsprincipe. Oorspronkelijk vinden we het principe van subsidiariteit terug in de encycliek Quadragesimo anno uit Deze tekst verscheen veertig jaar na de encycliek Rerum novarum uit 1891 en had de bedoeling de sociale leer van toen te heractualiseren. Als definitie van het subsidiariteitsprincipe lezen we hier het volgende: Zeker de toestanden zijn veranderd en, de geschiedenis bewijst het, veel wat vroeger door kleinere groeperingen verricht werd, kan nu nog slechts door grote worden tot stand gebracht, maar onwrikbaar vast staat nog steeds het grote grondbeginsel in de sociale wijsbegeerte, waaraan niet te tornen of te veranderen valt: wat enkelingen op eigen initiatief en door eigen kracht kunnen verwezenlijken, mag hun niet ontnomen en de gemeenschap opgedragen worden. Evenzo is het niet minder onrechtvaardig en daarbij nadelig, ja noodlottig voor de goede orde, wat door een kleinere en ondergeschikte gemeenschap gedaan en tot stand gebracht kan worden, naar een groter en hoger gemeenschap te verwijzen. Immers iedere sociale bemoeiing moet, krachtens haar natuur, hulp brengen aan de leden van het sociale lichaam, maar ze nooit vernietigen of opslorpen 26. Aangezien de familie als een zeer belangrijk element wordt gezien binnen de gemeenschap, in de katholieke sociale leer, dient zij zowel gebruik te maken van, als deel te nemen aan dit beginsel. Johannes Paulus II zag de complementaire functies van gezin en gemeenschap in de zorg voor het algemeen goed en het goed van alle mensen. Omdat men overtuigd dient te zijn van de waarde van de familie moeten de regeringen alles doen om ervoor te zorgen dat families niets te kort komen op verschillende domeinen, zoals economische, sociale, opvoedkundige, politieke en culturele vlak, zodat zij hun verantwoordelijkheden tot een maximum kunnen volbrengen en zodat de individuen zich ten volle kunnen ontplooien. Gezinnen op hun beurt nemen deel aan de sociale orde op een subsidiaire manier door sociale hulp te bieden aan de armen, mensen in moeilijkheden. Het uiteindelijke doel is echter niet dat men steeds meer aan hulpverlening doet maar dat uiteindelijk alle gezinnen in hun eigen huis kunnen groeien, op hun eigen benen kunnen staan 27. Volgens Lisa Sowle Cahill brengt deze houding enkele implicaties met zich mee. Vooreerst moet het besef van alle christenen dat zij Christus moeten volgen in zijn zorg voor de armen ontstaan en groeien. Vervolgens is er het besef dat iedereen verantwoordelijk is voor het gemeenschappelijk goed, in de eerste plaats de familie. We kunnen dit tweezijdig interpreteren, namelijk dat de gemeenschap zorg moet dragen voor de gezinnen, maar ook dat de gezinnen met haar individuele leden ook zorg moet dragen voor het algemeen goed. Volgens Cahill is het christelijke begrip van gezin of familie flexibel en laat het dus toe om ook buiten de bloedverwantschap leden aan te nemen via de liefde 28. Adoptie wordt door Cahill gekaderd in een sfeer van liefde en sociale rechtvaardigheid. Ze merkt op dat adoptie een moreel waardevolle manier kan zijn om de problemen die gezinnen niet in staat stellen om hun kind(eren) op te voeden, op te lossen. Cahill is zich echter bewust van de delicaatheid die gepaard gaat met adoptie en benadrukt nogmaals dat alles in het werk zou moeten gesteld worden om in de eerste plaats te voorkomen dat gezinnen hun kind(eren) moeten afstaan. Volgens Cahill geven de internationale katholieke 26 J. VERSTRAETEN & G. GINNEBERGE, De sociale ethiek van de katholieke kerk. In de encyclieken van Leo XIII tot en met Johannes Paulus II, Brussel, Licap, 2000, p , p JOHANNES PAULUS II, Familiaris Consortio. Apostolische exhortatie, 45 (22 november 1981); (toegang ). 28 L.S. CAHILL, Adoption. A Roman Catholic View, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan, Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p

18 9 adoptieorganisaties een voorbeeld van hoe subsidiariteit op verschillende niveaus kan doorwerken. Het vraagt een grondige dialoog met als een doel een wederzijds verstaan van bepaalde onderwerpen zoals opvoeding, gezin en seksualiteit. De kennis van de lokale gemeenschap en de professionaliteit van de internationale gemeenschap dragen bij aan een meer ethische benadering van adoptie en gaan in tegen kortzichtigheid, zo meent Cahill. Nogmaals benadrukt zij hier dat adoptie het resultaat is van structurele problemen die gezinnen uit elkaar halen en dat alles in werking moet gesteld worden om deze structuren tegen te gaan. Individuen, gezinnen en gemeenschappen die in een dergelijke situatie verzeild geraken, mogen niet geïsoleerd geraken maar verdienen de zorgen en ondersteuning van de hele christelijke gemeenschap. Een ethische benadering van adoptie is, volgens Cahill, in de eerste plaats werken aan de vermindering van de noodzaak van de adoptiepraktijk. Tevens moet er oog zijn voor nefaste structuren binnen de adoptiepraktijk die louter gebaseerd zijn op winstbejag 29. In haar besluit verwijst Cahill naar vijf katholieke principes voor adoptie-ethiek. Een eerste principe is dat adoptie een vervulling kan zijn van de evangelische waarde om je naaste(n) lief te hebben met een voorkeursoptie voor de armen. Ten tweede kunnen er door het adopteren van kinderen, gezinnen ontstaan die de noden van alle leden kunnen vervullen op het gebied van intimiteit, liefde en steun. Ten derde doen adoptieve relaties het belang van en de waarde van biologische verwantschappen niet vervagen noch die van etniciteit en raciale identiteit, vooral voor de geadopteerden zelf 30. Vervolgens staat adoptie in een groter rechtvaardig kader. Het is de ethische plicht van allen die betrokken zijn bij adoptie om de sociale structuren die families uit elkaar halen, die vrouwen en kinderen uitbuiten en die het nodig maken dat welvarende families kinderen uit armere gezinnen dienen te adopteren, uit te dagen. En ten slotte vraagt het thema van de adoptie-ethiek dat alle deelnemers betrokken worden, zowel de afstandsouders als de adoptiegezinnen en adoptiekinderen, maar tevens de adoptieorganisaties die de rol van vertegenwoordigers van die gemeenschappen die hun kinderen wegzenden, kunnen opnemen Een protestantse ethische visie op adoptie In de volgende paragrafen willen we stilstaan bij een protestantse ethische visie op adoptie aan de hand van Stephen G. Post. Deze benadering maakt veel meer gebruik van bijbelse verwijzingen dan de voorgaande. Daarnaast geeft Post meteen aan dat een protestants denken rond adoptie gebaseerd is op een verbondsdenken 32. Hierin ziet hij een verschil met het natuurwetsdenken uit de katholieke traditie. Volgens Post maakt het protestantisme sneller een onderscheid tussen biologisch ouderschap en sociaal ouderschap. Het 29 L.S. CAHILL, Adoption. A Roman Catholic View, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan, Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p Hiermee bedoelt Cahill dat de adoptiepraktijk niet verlangt van adoptiekinderen dat zij verplicht zijn een bepaalde cultuur over te nemen noch dat zij verplicht zijn hun afkomst te vergeten. De biologische banden zijn onverbreekbaar en hiermee dient rekening gehouden te worden zowel tijdens de afstandsprocedure als de adoptieprocedure zelf. 31 Together, Catholic agencies and Holt [een adoptieorganisatie die Cahill in haar artikel specifiek belicht] illustrates five catholic principles for adoption ethics: (1) Adopting children can fulfill the gospel command to love one s neighbor, through a preferential option for the poor. (2) Adopting children creates families that can fulfill the needs of all members for intimacy, love, and support, thus going beyond sacrifice to fulfillment. (3) Adoptive relationships do not erase the importance and value of biological kinship, as well as of ethnic and racial identity, especially for adoptees. (4) Adoption is part of a larger social justice picture. It is ethically mandatory for all those involved in adoption to challenge social structures that disrupt families, exploit women and children, and create the necessity for families with resources to adopt the children of families unable to meet basic needs. (5) Adoption ethics requires the participation and decision-making authority of all participants, including birth families and adoptive families, as well as of service providers who can represent the needs and interests of communities that send children to families abroad through international adoption. Ibid., p Met deze verwijzing geeft Post meteen aan dat hij een bepaalde visie heeft op het katholieke denken met betrekking tot adoptie. Zijn visie die het katholieke denken vernauwt tot het natuurwetsdenken komt echter niet overeen met de visie van Lisa Sowle Cahill, die we eerder besproken hebben, aangezien ook zij samen met Brenda Destro beroep doet op het verbondsdenken.

19 10 sociale ouderschap vloeit hier niet automatisch voort uit het biologische. Met sociaal ouderschap wordt bedoeld dat men ouder is van een kind en instaat voor de verzorging en opvoeding, wanneer er geen sprake is van afstamming 33. Adoptieouders zijn dus de sociale ouders van hun adoptiekind. Deze term vindt meer en meer ingang in het schrijven rond gezinnen omdat er meer en meer gezinnen gevormd worden op een niet traditionele manier. Dit maakt dat spreken over ouderschap in termen van afstamming niet altijd even adequaat bevonden wordt 34. Dit laat het protestantisme meer vrijheid toe in de ontwikkeling van sociale praktijken tegen de achtergrond van de christelijke theologie, dewelke uiteindelijk een religie is waarbij redding gebeurt door adoptie als kind van God door het geloof in een geadopteerde Messias, opgegeven door de hemelse vader, aan Jozef 35. Vervolgens meent Post te kunnen aannemen dat de christelijke traditie met de idee van adoptie bekend is geraakt door de teksten van Paulus. Vijf teksten van Paulus vernoemen adoptie als een middel om permanente deelname aan een verbeterde status als wettige erfgenaam en wanneer oude twijfels geannuleerd zijn, te beschrijven. Ik moet opmerken dat op een ruime manier adoptie deel is van zijn visie op christelijk lidmaatschap en redding. Ietwat simplistisch gesteld, mensen zijn niet volgens hun natuur de volledig geadopteerde kinderen van God, hoewel zij steeds in het gebied van de goddelijke liefde vertoeven. Jezus, als de Christus, is de zoon van God, en God is bereid om diegene die Christus aanvaarden, volledig te adopteren. Adoptie zit dus in het hart van het christelijke verhaal van redding door geloof 36. In wat volgt zullen we bekijken over welke teksten het juist gaat. We nemen de Nederlandstalige tekst uit de Nieuwe Bijbelvertaling (Studiebijbel) van Een eerste tekst vinden we in de Romeinenbrief, hoofdstuk acht, verzen 15 tot 17. U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen te zijn, en om hem te kunnen aanroepen met Abba, Vader. De Geest zelf verzekert onze geest dat wij Gods kinderen zijn. En nu we zijn kinderen zijn, zijn we ook zijn erfgenamen, erfgenamen van 33 Sociaal ouderschap is een term met een juridische connotatie. Binnen dit juridisch spreken verwijst deze term vooral naar de ouder die toch instaat voor de opvoeding van een kind, hoewel een biologische band ontbreekt. Dit is bijvoorbeeld het geval bij nieuwe samengestelde gezinnen waarbij een van de partners de opvoeder wordt van een kind niet biologisch afstamt van hem of haar. Ook in adoptie doet dit ter zake. Sociaal ouderschap is hier dus de tegenhanger van biologisch ouderschap. We zijn echter van mening dat deze term sociaal ouderschap ook anders kan geïnterpreteerd worden, namelijk door accent te leggen op de sociale taken die het ouderschap inhouden. Deze term kijkt dan verder dan een louter biologische benadering en vraagt dat ouders pas echt ouders zijn als zij tevens instaan voor de sociale opvoeding en verzorging van hun kind. Dit houdt dus in dat ouders pas ouders worden wanneer zij hun kind de nodige verzorging geven en een gepaste opvoeding waardoor het kind klaar gemaakt wordt om deel te nemen aan het sociale leven. 34 A. E. HENSTRA, Van afstammingsrecht naar ouderschapsrecht. Een beschouwing over de positie van sociale en biologische ouders in het familierecht, Den Haag, Boom uitgevers, 2002, p This allows Protestantism more latitude in developing social practices around the background theology of Christianity, which is, after all, a religion in which salvation occurs through adoption as a child of God by virtue of faith in an adoptee messiah relinquished to Joseph by a heavenly father. S. G. POST, Adoption. A Protestant Agapic Perspective, in T. P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan, Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p Five of Paul s texts mention adoption as a means of obtaining permanent enjoyment of an improved status as legal heir and having old debts canceled. I should note that adoption in some broad sense is a part of his vision of Christian membership and salvation. Somewhat simplistically stated, human beings are not by nature the fully adopted children of God, although they are otherwise still within the range of divine love. Jesus, as the Christ, however is the son of God, and God is prepared to fully adopt as children those who accept Chirst. Adoption is thus at the very core of the Christian narrative of salvation by faith. S.G. POST, Adoption. A Protestant Agapic Perspective, in T.P. JACKSON (ed.), The Morality of Adoption. Social-Psychological, Theological, and Legal Perspectives, Grand Rapids, Michigan, Cambridge, U.K., William B. Eerdmans Publishing Company, 2005, p. 174.

20 11 God. Samen met Christus zijn wij erfgenamen: wij moeten delen in zijn lijden om met hem te kunnen delen in Gods luister. In de voetnoten van deze tekst in de Nieuwe Bijbelvertaling lezen we dat het beeld van de erfenis een traditioneel beeld is om te spreken over het heil. Door de een wording met Christus in de doop bereikt men dezelfde status, namelijk die van kind van God. In de noten bij dit vers in de Willibrordbijbel lezen we iets meer specifiek over de kwestie van adoptie namelijk dat waar men in de Willibrordbijbel kindschap schrijft er letterlijk staat aanneming tot zonen, adoptie. Een volgende tekstfragment vinden we in Rom 8, 23. En dat niet alleen, ook wijzelf, die als voorschot de Geest hebben ontvangen, ook wij zuchten in onszelf in afwachting van de openbaring dat we kinderen van God zijn, de verlossing van ons sterfelijk bestaan. Vervolgens vinden we een aanwijzing naar adoptie in Rom 9,4.... Omwille van hen, de Israëlieten, die God als zijn kinderen heeft aangenomen en aan wie hij zijn nabijheid, de verbonden, de wet, de tempeldienst en de beloften heeft geschonken; Een vierde tekstfragment vinden we in de Galatenbrief, hoofdstuk vier, vers vijf. Maar gezonden om ons vrij te kopen van de wet opdat wij zijn kinderen zouden worden. Ten slotte vinden we een verwijzing naar adoptie in de brief aan de Efeziërs, hoofdstuk één, vers vijf. en hij heeft ons naar zijn wil en verlangen voorbestemd om in Jezus Christus zijn kinderen te worden Wanneer we er enkele commentaren van onder andere C.E.B. Cranfield en J.M. Scott op na slaan in verband met de idee van adoptie bij Paulus vinden we volgende uitspraken: Met de Geest van Adoptie wordt zeker bedoeld, de Geest die adoptie brengt, verenigt mensen met Christus door hen in de mogelijkheid te stellen om in Hem te geloven, om op die manier te delen in Zijn Zoonschap 37.. In een ander werk vinden we volgende uitspraken: ondanks de pogingen om een of ander aspect te verwaarlozen, vinden we in Romeinen 8 zowel tegenwoordige als toekomstige aspecten van υιοθεσια 38 (huiothesia) die gerelateerd zijn met modellen van deelname aan het zoonschap van de Messiaanse Zoon van God door middel van de Geest. In het tegenwoordige gebruik, zoals in vers vijftien, ontvangen de gelovigen de Geest van υιοθεσια waardoor zij de Abba roep van de aardse Jezus overnemen op een zodanige manier dat zij deelnemen aan het Zoonschap van de Zoon, begeleid door de Geest vanaf het moment van het doopsel 39. Het Paulinische woord louter vertalen als zoonschap zou foutief zijn 40. Verder merken we op dat hoewel Paulus, wiens brieven in het Grieks geschreven zijn, een duidelijk Hellenistische term gebruikt, hiermee geen Hellenistische juridische procedure of metafoor op 37 By Spirit of adoption is meant surely the Spirit who brings about adoption, uniting men with Christ by enabling them to believe in Him, and so making the sharers in His sonship. C. E. B. CRANFIELD, Romans. A shorter Commentary, Grand Rapids, Michigan, William B. Eerdmans Publishing Company, 1985, p Deze term wordt vertaald door adoptie. 39 J. M. SCOTT, Adoption as Sons of God. An Exegetical Investigation into the Background of Huiothesia in the Pauline Corpus (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, Reihe 48, 2), Tübingen, Mohr Siebeck, 1992, p Onderzoek toont aan dat de term υιοθεσια deel is van een reeks Hellenistische woorden omtrent adoptie en dat het adoptie van zoon/zonen betekent. Dit wordt bevestigd door literaire en andere bronnen die deze term gebruiken, maar ook door de expliciete definitie van deze term in een Oudgrieks lexicon. J. M. SCOTT, Adoption as Sons of God. An Exegetical Investigation into the Background of Huiothesia in the Pauline Corpus (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament, Reihe 48, 2), Tübingen, Mohr Siebeck, 1992, p. 266.