B O U W W E R E L D # 0 8 Project

Transcriptie

1 1 48

2 Watertoren wekt energie op uit frituurvet Transformatie van watertoren en nieuw kantoorpaviljoen te Bussum B O U W W E R E L D # 0 8 Project Het Bussumse Watertorencollectief claimt als opdrachtgever het duurzaamste Nederlandse kantoor ooit te hebben gebouwd. Zo is het pand voorzien van CO 2 -neutrale installaties, waarmee energie wordt opgewekt uit zon, wind en afgewerkt frituurvet. Ook hergebruik van de historische watertoren en de eigen waterzuivering tellen mee in de milieuscore. Hoe zit dit nu precies? Tekst: Josine Crone; Foto s: Rob Hoekstra 1. Het BWC kon de verleiding niet weerstaan om op de duurzame watertoren een windturbine als windowdressing te plaatsen. 2. Naast de toren staat het drie verdiepingen hoge kantoorpaviljoen op een parkeerlaag. Ooit stond de Bussumse watertoren uit 1897 bekend als de lelijkste toren van Nederland. Dat was nadat het waterleidingbedrijf in 1967 de prachtige gemetselde ornamenten rond het watervat had laten slopen vanwege de bouwvallige toestand en er vervolgens een saaie stalen mantel met ribbels omheen had geplaatst. Van een afstand leek het wel een horlogeknopje. Voor Van Kooten en De Bie aanleiding om de spot te drijven met de toren in een filmpje, waar De Bie Nederland zogenaamd opwindt met dit horlogeknopje. Hier dankt de Bussumse toren haar bekendheid aan. Nu zich voor de tweede keer in het bestaan van de watertoren een ingrijpende gedaantewisseling heeft voltrokken, ondervindt de toren opnieuw veel bekijks. Initiatiefnemers Michiel Haas van adviesbureau Nibe en Bob Custers van architectenbureau Vocus hebben gezamenlijk de uitdaging opgepakt om de toren te verbouwen en uit te breiden met een duurzaam en CO 2 -neutraal kantoorpaviljoen aan de rand van het Goois Natuurreservaat. Zij hebben als Bussums Watertorencollectief (BWC) niet alleen het plan ontwikkeld, maar dit ook in eigen beheer laten uitvoeren en een belegger gezocht. Daarmee kon het BWC onderzoeken hoe ver je kunt gaan met duurzaam bouwen. En hoewel de bouwkosten circa 15 procent hoger zijn dan gebruikelijk, kon het duo Haas en Custers de huurprijzen op een marktconform niveau houden. Met als gevolg: veel meer belangstelling van huurders dan verwacht en dat in crisistijd. De watertoren heeft nu een nieuwe glazen opbouw van vier bouwlagen, waarvan de bovenste laag is voorzien van een panoramabalkon. Naast de toren is een drie verdiepingen hoog kantoorpaviljoen op een parkeerlaag gerealiseerd. Een windturbine bovenop de watertoren vestigt de aandacht op het duurzaamheidsaspect. 2 Milieuscore Aan de buitenzijde kun je namelijk niet aflezen dat hier een van de meest duurzame kantoorgebouwen van Nederland staat. Volgens de GreenCalc + bepalingsmethode heeft het gebouw een Milieu-Index Gebouw (MIG) score van 1028 punten. Dat is vijfmaal zo hoog als de norm voor duurzaam inkopen die het Rijk voor gebouwen hanteert en driemaal zo hoog als de score bij zeer duurzame projecten, zoals het WNF in Zeist. GreenCalc + hanteert een indeling in drie categorieën milieubelasting: materialen, energie en water. Energiezuinigheid telt stevig mee, maar een nog veel extremere invloed op de eindscore heeft het zelf opwekken van energie. Hoewel voor een duurzaam gebouw dit laatste in algemene zin natuurlijk niet gebouwgebonden hoeft te zijn, want duurzame energie kun je ook buiten een gebouw opwekken. 49

3 50

4 3 4 B O U W W E R E L D # 0 8 Project 5 3. De kraag van prefab betonnen elementen dient als verloren bekisting voor de overgangsvloerplaat. 4. De aan de overzijde van de weg geprefabriceerde capsule is als één geheel opgehesen met een 500 tonskraan (foto BWC). 5. Het inhijsen van de prefab liftkern en de stalen trap in de sokkel was een precisieklus vanwege de geringe speling (foto BWC). 6. Deze tijdelijke constructie dient als ondersteuning voor de bekisting van de overgangsvloerplaat (foto IMd). 7. De restanten van de tijdelijke constructie in het metselwerk onder de vloerplaat. 6 7 De energieopwekking bij de watertoren door een bio-wkk is, samen met de windmolen en de PV-panelen, voor een belangrijk deel bepalend voor de zeer hoge milieuscore. Ook op gebied van water scoort het gebouw goed. Er is een besparing in het gebruik van drinkwater van circa 80 procent door het rioolwater te zuiveren met een helofytenfilter en het gezuiverde water voor toiletspoeling te gebruiken. Het filter bestaat uit een zandbed, waarin moerasplanten groeien zoals lisdodden, biezen en riet. Zuurstofminnende bacteriën die door de planten worden aangetrokken, zuiveren het afvalwater. Via een grindlaag met drainageleidingen, controleput en reservoir komt het gezuiverde water in het gebouw voor hergebruik. Dit is de eerste toepassing van een helofytenfilter op deze schaal in Europa. Op het onderdeel materialen is het gebouw redelijk standaard. De ambities van het BWC waren wel hoger, maar alternatieve materialen zouden de investeringskosten en dus de huur hoger maken. Om de haalbaarheid van het plan niet in gevaar te brengen, is gekozen voor onder andere gangbare constructiematerialen en aluminium gevels. Hergebruik watertoren Voor het hergebruik van de watertoren als kantoor- en vergaderruimte ontwierp architect Bob Custers een vervangende opbouw met een diameter van 11 m, een soort capsule van staal en glas. In de sokkel zijn een liftkoker en trappenhuis naar de opbouw geplaatst. De betonnen kern rond de lift draagt een deel van de belasting van de opbouw. Het resterende deel steunt op de genestelde sokkel, die vroeger de belasting van het watervat droeg en 51

5 De prefab hoofddraagconstructie van het kantoorpaviljoen is volop zichtbaar gebleven. 9. Op de eerste verdieping verbindt een loopbrug de watertoren met het kantoorpaviljoen. 10. Het uitzicht door de verdiepingshoge glazen gevels van de watertoren is riant. 52 nog een behoorlijk draagvermogen had. De kern is gefundeerd op de zandlaag. Hierbij is grondverbetering met waterglas toegepast onder en naast de toren, om te voorkomen dat de toren zou gaan schuiven als gevolg van de bouwactiviteiten voor het kantoorpaviljoen. De toepassing van waterglas had de voorkeur boven het stabiliseren van de grond met grout, omdat waterglas een tijdelijke werking heeft. De prefab liftkern en de stalen trap zijn in delen in de bestaande sokkel gehesen. Een precisieklus omdat er slechts 20 mm speling rondom deze inbouw en de smalste doorsnede van de taps toelopende sokkel was. Een van ingewikkeldste problemen was om op deze kern de vloerplaat te storten, waarop de glazen capsule moest landen. Deze overgangsvloerplaat verdeelt de verticale lasten van de opbouw over de bestaande sokkel en de nieuwe kern. Voor de overgangsvloerplaat is eerst een geprofileerde kraag van prefab betonnen elementen op de sokkel geplaatst die als verloren bekisting dienst doet en tevens de overgang van oud naar nieuw op karakteristieke wijze markeert. Om de vloer te kunnen storten zonder steigers en stempels, zijn op voorstel van constructeur Pim Peters van ingenieursbureau IMd stalen profielen in het metselwerk van de sokkel en de betonnen kern verankerd. Hierop is de bekistingvloer getimmerd en is de vloer gestort. Na afloop zijn de stalen balken afgezaagd, zodat ze niet in de weg zitten. Om een geforceerd spanningsverloop van sokkel naar kern te voorkomen is de overgangsvloerplaat glijdend op de kernwanden gelegd met glijfolie. Ondertussen werd aan de overzijde van de weg de opbouw geprefabriceerd. Deze capsule is compleet met stalen skelet, staalplaat-

6 betonvloeren en aluminium gevel als één geheel opgehesen met een 500 tonskraan en op de vloerplaat verankerd. Later is het glas geplaatst in de puien. In de sokkel zijn de oorspronkelijke raamopeningen, die in 1967 waren dichtgemetseld, weer uitgezaagd en voorzien van nieuwe ramen. De gezaagde dagkanten zijn gestuukt. Voor het reinigen van de watertoren bleek een glazenwasinstallatie op het dak nodig. IFD-casco met groen dak Terwijl de ingrepen aan de watertoren relatief kostbaar zijn in relatie tot het te winnen vloeroppervlak, is bij het kantoorpaviljoen juist gekozen voor een vrij sobere aanpak om het totale project haalbaar te maken. Dit paviljoen met ca m 2 verhuurbaar oppervlak kent een eenvoudige basisopzet. Vanwege de 5 m hoogteverschil in het terrein, is de onderste parkeerlaag verborgen in het talud, zonder dat een kelder nodig was. Voor de constructie is een prefab betonnen casco van Hercuton toegepast. Hiermee was een snelle montage van het IFD-casco mogelijk in 6 weken. Aangezien er geen ruimte was voor de kraan in de bosrijke omgeving, is de kraan midden in het gebouw gepositioneerd en is van hieruit het casco opgebouwd. Een bestrate strook in de parkeerlaag herinnert hieraan. Het casco is voor wat betreft de balken en kolommen demontabel. De kanaalplaatvloeren zijn niet demontabel, omdat er een druklaag op gestort is, waarin tevens de leidingen voor de betonkernactivering zijn opgenomen. Van het uitzonderlijke uitzicht op de bossen is maximaal gebruik gemaakt door verdiepingshoge aluminium puien met glas toe te passen. De vliesgevel is in Duitsland geprefabriceerd en in 8 weken 53

7 Op de bovenste verdieping van de watertoren is een panoramabalkon gemaakt. 12. Vanwege de toepassing van betonkernactivering zijn er geen plafonds in het kantoorpaviljoen. 13. Zicht op het helofytenfilter op het dak van de installatieruimte. 14. Het watertorencomplex heeft een bijzonder hoge milieuscore behaald door de eigen energieopwekking met een bio-wkk en andere duurzame maatregelen. 54 in het werk gemonteerd. Om de 7,50 m herhaalt zich een vast patroon van ribben aan de buitenzijde; tussen deze ribben is de geleiding van de volledig automatisch gestuurde buitenzonwering weggewerkt. De transparantie en het uitzicht maken de omliggende natuur overal voelbaar. Als de voorzijde ook weer begroeid is (het Goois Natuurreservaat verzorgt de beplanting), is het kantoorpaviljoen volledig ingepakt in het groen. Vanzelfsprekend is het duurzame paviljoen bedekt met een mos/sedumdak. Hemelwaterafvoeren ontbreken. Doordat het meeste water in het dak zal worden opgenomen, zijn alleen noodoverstorten met spuwers toegepast. Eigen elektriciteitsopwekking In de grote installatieruimte valt de indrukwekkende batterij aan apparatuur op. Ook de tank voor de biobrandstof staat hier. De ruimte zelf was tijdens het ontwerpproces onderschat qua oppervlakte, vandaar dat deze is verplaatst naar de kant van de fietsenstalling, onder het helofytenfilter. Zoals vermeld heeft het pand de hoge milieuscore vooral te danken aan het feit dat de installaties per saldo meer energie produceren dan er feitelijk nodig is voor verwarming, koeling, ventilatie, warm water en elektragebruik. De overtollige elektriciteit wordt aan het net geleverd, maar hier staat volgens Custers bij de meeste energiebedrijven een lagere vergoeding tegenover. Hier wordt gewerkt met Greenchoice. Alle benodigde elektriciteit wordt zelf opgewekt met de bio-warmtekrachtkoppelingsinstallatie (WKK) (ca kwh per jaar), de windmolen bovenop de kop van de watertoren (ca kwh per jaar) en de 30 m 2 fotovoltaïsche cellen op het grasdak van het paviljoen (ca kwh per jaar). Slechts bij uitzondering zal elektriciteit van het openbare net worden betrokken. De bio-wkk levert 90 procent van de benodigde elektrische energie en zal naar verwachting vollast uren per jaar draaien. De verhoudingsgewijs kleine bijdrage van de windmolen en PV-cellen roept de vraag op of deze voorzieningen wel zinvol zijn. Custers: De molen heeft een beperkte capaciteit, omdat het metselwerk van de sokkel geen zware krachten kon opnemen. We hebben hem wel geplaatst, omdat we in het pand graag een staalkaart van duurzame mogelijkheden willen laten zien. Maar door de hoge kosten van de windmolen is hij minder rendabel en eigenlijk vooral bedoeld om de aandacht op het duurzame pand te vestigen. Warmte en koude uit samenwerkende installaties De WKK levert naast elektriciteit ook warmte. Deze warmte wordt s winters benut voor verwarming van het pand (via betonkernactivering en luchtbehandeling) en verwarming van de hellingbaan naar de garage. Eventuele overtollige warmte kan worden opgeslagen in de langetermijn-warmte/koudeopslag (WKO) in de bodem. Ook in zomer wordt de geproduceerde warmte nuttig gebruikt. Voor de koelbehoefte is in plaats van een traditionele compressiekoelmachine een absorptiekoelmachine geïnstalleerd. Deze machine gebruikt de warmte, die door de WKK volop wordt geproduceerd als nevenproduct van de elektriciteitsopwekking, om energie te leveren voor het koelsysteem met behulp van een zogenaamde thermische compressor. Daardoor wordt optimaal gebruik gemaakt van de overtollige warmte zonder aanvullend elektragebruik. De combinatie van WKK, warmtepomp, WKO en absorptiekoeling is door installateur Terberg Systeemintegratie op elkaar afgestemd.

8 14 B O U W W E R E L D # 0 8 Project Voor het gebruik van de warmte is WKK met absorptiekoeling ideaal te noemen volgens directeur Jon Beekhuizen van Terberg, maar het wordt in praktijk nog niet veel toegepast vanwege de wat hogere kosten. Frituurvet als brandstof Bijzonder aan de WWK-installatie is dat hij wordt gestookt met afgewerkt frituurvet. Deze biobrandstof is CO 2 -neutraal, omdat de planten waarvan de brandstof wordt gemaakt, CO 2 uit de lucht hebben opgenomen tijdens hun groei. Als bij de oogst, verwerking en het transport van biobrandstof fossiele brandstoffen worden gebruikt, levert dit bij gebruik overigens toch enige CO 2 -productie. Een belangrijk voordeel van toepassen van frituurvet boven andere biobrandstoffen is dat het al is gebruikt. Kanttekening hierbij is dat het frituurvet uit de horeca en aardappelindustrie in Nederland vooral gebruikt wordt door de zeepindustrie en in die zin geen afval is. De verkrijgbaarheid van afgewerkt en gefilterd frituurvet is volgens Beekhuizen geen probleem. Het wordt verhandeld door brandstofleveranciers en kost zo n 0,80 per liter. Mocht er een gebrek aan frituurvet ontstaan, dan is de installatie geschikt om diesel te stoken. Ook de kwaliteit van de rookgassen lijkt vooralsnog geen probleem, dit is een kwestie van een goede afstelling volgens Beekhuizen. Voor het geval dat de installaties onverhoopt toch onvoldoende warmte kunnen leveren is een cv-ketel stand-by. Custers: Ondanks onze hoge ambities blijven we uiteraard wel met beide benen op de grond, een back-upvoorziening is dus gewoon verstandig. Al is er dan sprake van beproefde technieken, de combinatie van al deze installaties maakt toch nieuwsgierig naar hoe dit alles in de praktijk werkt. Wordt vervolgd dus. Projectgegevens Opdrachtgever: BWC Sustainable Development bv te Bussum Architect: VOCUS architecten bna te Bussum, Belegger en hoofdhuurder: Meeuwsen Ten Hoopen advocaten te Bussum Adviseur duurzaamheid: Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie te Bussum, Adviseur installaties: Boom te Delft, Constructeur: IMd Raadgevende Ingenieurs te Rotterdam, Adviseur vastgoed: mr. M.A. Smits MRE Sixpence Aannemer watertoren: diverse partijen Aannemer installaties: Terberg Systeemintegratie te IJsselstein, Betonnen casco: Hercuton te Nieuwkuijk, Bruto vloeroppervlak: m 2 Opgeleverd: april