DE GROENE MOTOR. MJA3 voorstudie zuivelketen

Transcriptie

1 DE GROENE MOTOR MJA3 voorstudie zuivelketen

2 De groene motor van de zuivelketen Hoe de zuivelketen in 2030 energieneutraal zal zijn MJA 3 voorstudie zuivelketen Berenschot: Joost Krebbekx, Wouter de Wolf, Roy van Enkhuyzen, Edwin Lambregts EEI: Michiel Steerneman Augustus 2009

3 MJA3 voorstudie zuivelketen 3 Leeswijzer Managementsamenvatting 5 Leeswijzer 7 1. Inleiding Aanleiding van deze voorstudie Afbakening/scope Wat houdt de ambitie van energieneutraal in? Het belang van de zuivelketen Een proactieve keten Aan de vooravond van een spannend decennium Ter introductie: een vitale keten met internationaal aanzien Dynamische keten in een turbulente omgeving Voedsel- en energiescenario s 2020 zijn helder Dynamiek in de komende tien jaar is groot Wie stuurt de keten in 2020? Toekomstige ketens veranderen in businessto-business ketens Innovaties richting De weg naar 2020 is geplaveid met mooie kansen en serieuze bedreigingen 40

4 4 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 5 3. Energieneutraal is de groene motor van een duurzaam vitale zuivelketen De ambitie verder onder de loep Basisgedachte 1: Semi-closed loop oplossing Basisgedachte 2: co-vergisting als duurzaamheidsmultiplier Basisgedachte 3: risico s vragen om een meersporenaanpak Basisgedachte 4: snel stappen zetten, eerder energieneutraal Nut en noodzaak routekaart zuivel 61 Drempels die we moeten overwinnen 63 Stappenplan routekaart 66 Lijst geraadpleegde literatuur en personen 73 Managementsamenvatting In 2020 zal de zuivelketen op een heel andere wijze in de Hoofdvraag is: hoe kan de Nederlandse zuivelsector in 2020 markt staan dan nu. Klanten vragen om andere producten, als een vitale keten georganiseerd zijn, vertrekkend vanuit er zijn dus nieuwe markten ontstaan, er worden taken op een haar huidige sterkten en zwakten en in het licht van alle kansen en bedreigingen? andere wijze in de keten verdeeld en er worden naar verwachting veel betere prestaties (mondiaal) geëist van de zuivelketen op milieugebied en grondstoffen gebruik. Het antwoord is kort en simpel: door duurzaamheid als groene motor te zien. Het past bij de sterkten van de sector, De Agrofood sector is voor Nederland een belangrijke drager het verzilvert een groot deel van de genoemde kansen en is van de economie en de zuivelsector is daarbinnen een belangrijke factor, want het neemt de tweede plek in. De Neder- een antwoord op de meestgenoemde bedreigingen. landse zuivel wordt voor ca. 75% geëxporteerd, zowel binnen In dat verband heeft de Nederlandse zuivelketen de ambitie de EU als op de wereldmarkt. De Nederlandse zuivelindustrie uitgesproken om energieneutraal te willen zijn in Energieneutraal wil zeggen dat de benodigde energie voor zuivelfa- is goed georganiseerd, in belangrijke mate in een coöperatieve structuur en kan gebruik maken van een sterk kennisnetwerk brieken, transport en melkveehouders door de eigen keten op van instituten en universiteiten. Met de Stichting Courage, een duurzame wijze wordt opgewekt. In Nederland betekent participant in het Innovatieplatform wordt door de zuivel dit, dat ca 26 PJ/jaar op een duurzame wijze door de sector gewerkt aan vernieuwing van (keten)systemen. moet worden gegenereerd.

5 6 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 7 De sector wil kiezen voor een semi-closed loop oplossing. Via energiemaatschappijen zal energie geleverd blijven worden aan de zuivelfabrieken. De energiemaatschappijen ontvangen daartegenover dezelfde hoeveelheid energie van de melkveehouders.energieopwekking kan via 3 sporen: co-vergisting, zonenergie en windenergie. Co-vergisting; Met de mestproductie in Nederland kan voldoende gas geproduceerd worden om de ketenbehoefte aan energie geheel of grotendeels te voldoen.hierbij zal ook gebruik gemaakt moeten worden van co-vergistingsproducten. Er zijn vele technologische, organisatorische en markttechnische drempels te overwinnen om de potentie optimaal te benutten. Zonne-energie: Collectoren kunnen geïntegreerd worden in daken van stallen van de melkveehouderij. Drempels zijn onder meer nog de buffering van de energie en de hoge investeringskosten. Windenergie: Toepassingsmogelijkheden zijn goed en zullen naar verwachting beter worden. Men start hierbij niet op 0, maar toch is er een 3 sporenbeleid nodig omdat aan alle 3 richtingen nog technologische risico s, marktrisico s en organisatorische risico s kleven. Naast het omschakelen naar duurzame bronnen blijft vermindering van energiegebruik altijd een issue. Hoewel de makkelijke oplossingen reeds geïmplementeerd zijn is op dit gebied ook nog het nodige te bereiken. Om deze transformatie van de huidige energieverbruiksituatie naar efficiënt en duurzaam energiegebruik mogelijk te maken en te versnellen is financiële ondersteuning nodig. Bovendien als de zuivelsector energieproducent wordt treedt het met een nieuw product in een nieuwe markt, wat extra risico s met zich meebrengt. De routekaart geeft uitsluitsel of voor al deze ambities een praktisch haalbaar werkplan te maken is. Er is een voorstel uitgewerkt dat aangeeft hoe de uitwerking van deze routekaart in 6 maanden te realiseren is. Leeswijzer Hoofdstuk 1 gaat in op de ambitie van de zuivelketen in de context van het MJA 3-programma, het belang van de keten voor de Nederlandse economie en de potentie, projecten en ideeën binnen de zuivelketen. Hoofdstuk 2 verplaatst ons in het denken naar de toekomst waarbij aan de hand van een aantal veronderstellingen voorspellingen zijn gedaan over dezelfde keten maar dan in We zien ook de impact van het duurzaamheidsdenken op het vitaal zijn van de sector in Hoofdstuk 3 laat zien dat de groene motor achter een vitale keten via een semi-closed loop gerealiseerd moet worden. Op de weg daarnaar toe zijn drie technologische richtingen nodig. Dit om enerzijds de gewenste hoeveelheid energie op te wekken en anderzijds om een meersporentraject in te zetten omdat alle drie de richtingen nog drempels kleven. We onderbouwen waarom de duurzaamheidsdoelstelling 26 PJ is, en reëel is. En dus dat energieneutraal veel dichterbij dan iedereen voor mogelijk hield. Hoofdstuk 4 omschrijft dan de mogelijke routekaart: wat moet wanneer klaar zijn om in 2020 de gewenste ambitie daadwerkelijk in te lossen.

6 8 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 9 1. Inleiding

7 10 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen Inleiding 1.1 Aanleiding van deze voorstudie 2020: De zuivelketen is energieneutraal De duurzaamheidsdrijfveer in de zuivelketen is reëel en oprecht. Voor geen andere sector is de bron van inkomsten zo door de natuur ingegeven als in deze sector. Duurzaamheid is dus geen hype, maar eigenlijk altijd al een onderdeel geweest van het langetermijndenken in de sector. Om het duurzame karakter vast te houden en te versterken, wil de zuivelsector flinke stappen zetten op het gebied van energiegebruik en het terugdringen van de emissie van schadelijke gassen. Daarom hebben brancheorganisaties NZO en LTO de handen ineengeslagen als het gaat om initiatieven voor een duurzaam vitale zuivelketen. Hiertoe is de programmalijn schoon en zuinig ontwikkeld en is tevens een aparte instantie opgericht: Courage om de duurzaamheidsinitiatieven te versnellen.. De technologische omstandigheden in de komende tien jaar bieden de melkveehouderij een unieke uitgangspositie voor het produceren van duurzame, hernieuwbare energie. Tal van nieuwe technieken voor duurzame energieproductie zijn nu al in ontwikkeling en bieden de mogelijkheid om energiegebruikers en duurzame energieopwekkers in de keten aan elkaar te koppelen. Energieneutraal in 2020 vormt derhalve een ambitieus maar haalbaar plan! De zuivelsector wil hiermee aangeven dat zij voorop wil lopen in de verduurzaming van de Nederlandse agrofoodsector. De zuivelsector is ervan overtuigd dat met de nieuwe ambitie de basis is gelegd om een duurzame zuivelproductie ook voor de komende generaties in Nederland te verankeren. Om deze ambitie waar te maken, is een collectief werkplan nodig. In het kader van het Meerjarenafspraken (MJA) 3-convenant wordt de sector door SenterNovem geholpen om door mid-

8 1.2 Afbakening/scope Kansen door ketendenken De zuivelverwerkende industrie is een gewaardeerde deelnemer geweest aan de voorloper van het MJA 3-traject, het MJA 2-traject. De focus van dit traject lag met name op energiebesparingen binnen de zuivelfabrieken. In het kader daarvan heeft de sector al flinke energiebesparingen gerealiseerd; in de periode bedroegen deze 10%. 12 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 13 Eigenlijk kan men zeggen dat het laaghangende fruit reeds geoogst is en dat vervolgbesparingen veel moeilijker te realiseren zijn. Deze zijn eigenlijk alleen te verwachten door technologiedoorbraken en door ketendenken. del van deze voorstudie tot dit werkplan te komen en zo snel mogelijk energieneutraal te zijn. 1.2 Afbakening/scope Kansen door ketendenken De zuivelverwerkende industrie is een gewaardeerde deelnemer geweest aan de voorloper van het MJA 3-traject, het MJA 2-traject. De focus van dit traject lag met name op energiebesparingen binnen de zuivelfabrieken. In het kader daarvan heeft de sector al flinke energiebesparingen gerealiseerd; in de periode bedroegen deze 10%. Grondstoffase melkveevoederproductie melkveehouderij RMO-transport Productiefase Melkverwerking Melkverwerking Melkverwerking Consumptiemelk/producten Kaas/boter Poeder/overig Productgroepen: Productgroepen: Productgroepen: - Consumptiemelk/producten, - kaas - condens/koffiemelk yoghurt, vla, desserts en - weiverwerking: indikken - melkpoeder chocolademelk - smeltkaas - weiverwerking: eindproducten - kaasopslag - diversen: producten - boter - diversen: behandeling verpakkingen Distributiefase transport Gebruiksfase detailhandel / consument Afdankings- en afdanking en hergebruik recycling hergebruiksfase afvalverwerking concept 2 Eigenlijk kan men zeggen dat het laaghangende fruit reeds geoogst is en dat vervolgbesparingen veel moeilijker te realiseren keten samen te werken. De keten bestaat natuurlijk uit meer Daarom hebben NZO en LTO besloten om in een deel van de zijn. Deze zijn eigenlijk alleen te verwachten door technologiedoorbraken en door ketendenken. en als voorbeeld voor andere stappen in de partijen; deze samenwerking is bedoeld als een (goed) begin bedrijfskolom. 1.3 Wat houdt de ambitie van energieneutraal in? Energieneutraal is meer dan MJA 3 vraagt NZO heeft op 1 juli 2008 het convenant MJA 3 ondertekend. Op grond van dit convenant verplicht de zuivelsector zich om zich in te spannen de energie-efficiency te verbeteren met 2% per jaar in de periode Maar de zuivelsector wil meer: het streven is om in 2020 binnen de gehele keten energieneutraal te produceren. Deze ambitie gaat dus duidelijk een stap verder dan de MJA 3-doelstellingen voor Wat is energieneutraal? De definitie van energieneutraal is dat de benodigde energie, nodig voor allerlei processen in de keten, door diezelfde keten wordt geproduceerd en dat dit op een duurzame wijze gebeurt. Kortom, de sector voorziet zichzelf van de benodigde groene energie. Duurzame ontwikkeling van de Nederlandse melkveehouderij en zuivel heeft tot doel om natuurlijke en gezonde producten op de markt te brengen die op een maatschappelijk verantwoorde manier zijn geproduceerd. Groen gas past daarin. Aldus Jaap Petraeus in zijn hoedanigheid als voorzitter van de werkgroep die het rapport Naar een Duurzame Zuivelketen heeft opgesteld. Dit rapport vormt de basis voor het initiatiefduurzame Zuivelketen van LTO en NZO. Maatschappelijk verantwoord betekent dat niet alleen rekening wordt gehouden met de profits, maar ook met people en planet : de Triple P. De handen ineengeslagen De energieneutrale zuivelketen leidt ook tot een nieuwe relatie tussen melkveehouder en zuivelbedrijf. Naast de rol van eigenaar (bij een zuivelcoöperatie) en toeleverancier van de grondstof, levert de melkveehouder straks ook energie, hetzij in de vorm van groen gas, hetzij in de vorm van groene stroom. Het grote voordeel daarvan is dat de toegevoegde maatschappelijke waarde van duurzame energie binnen de

9 14 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 15 eigen sector blijft. De daaruit voortvloeiende vergroening van de zuivelketen versterkt haar maatschappelijke positie (license to produce) en verbetert het imago van producten. 1.4 Het belang van de zuivelketen Onder leiding van Jan Peter Balkenende is in 2004 het Innovatieplatform opgericht. In deze periode is er een selectie gemaakt van de meest belangrijke Nederlandse clusters. Deze worden sleutelgebieden genoemd. De sleutelgebieden zijn geselecteerd op basis van economische kracht in relatie tot de Nederlandse concurrentiepositie in de wereld en hoogwaardige kennis en technologie. De economische en technische ontwikkelingen staan niet stil. groei creëren voor de lokale c.q. nationale economie. Volgende clusters zijn clusters die hun inkomsten halen uit de lokale markt. Als de stuwende clusters niet presteren, is het voor de volgende clusters onmogelijk om te groeien op termijn. Een foto van alle sleutelgebieden ziet er dan als volgt uit: Hoog Attractiviteit van de markt De overzichts foto versnellen Creatieve ind W ater P ensioe nen en verze kering en F&F Uitbouwen HTS Che mie C lusterka ra kte r 1 00% stuwend geme ngd 1 00% verzorge nd Het stuwende karakter van de zuivelketen blijkt uit de volgende gegevens: Nederland produceert 8,2% van de totale geproduceerde melkhoeveelheid in Europa en heeft daarmee de vierde positie in de EU. De volgende figuur laat zien dat Nederland, in De zuivelsector is goed voor een productie van 12 miljoen ton vergelijking met overige EU-producenten, relatief weinig nationaal verkoopt, maar juist veel exporteert naar EU en overige melk per jaar (waarvan een groot deel wordt geëxporteerd), bestaat uit twintig bedrijven met 52 plants en is voor 90% georganiseerd in coöperaties, wat leidt tot een productiewaarde landen. Nederland is de grootste exporteur buiten Europa. Nederland produceert 8,2% van de totale geproduceerde melkhoeveelheid in Europa en heeft daarmee de vie van ongeveer 6 miljard ( Bron Statistisch jaaroverzicht 2008, volgende figuur laat zien dat Nederland, in vergelijking met overige EU-producenten, relatief weinig nationaal v Productschap Zuivel) exporteert naar EU en overige landen. Nederland is de grootste exporteur buiten Europa. De zuivelketen is hierbij integraal onderdeel van één van de zes sleutelgebieden, namelijk Food & Flowers. Food & Flowers is bovendien een redelijk stuwend cluster waarin circa mensen werkzaam zijn. Stuwende clusters zijn clusters die door export van goederen en/of diensten dan wel door het aantrekken van bedrijvigheid uit het buitenland Laag Zwak Omturnen/loslaten Clusterpositie in de markt Uitnutten Sterk Grootte va n de bol = aa ntal FTE s a ctie f in he t cluste r 1 concept Het stuwende karakter van de zuivelketen blijkt uit de volgende gegevens: Nederland produceert 8,2% van de totale geproduceerde melkhoeveelheid in Europa en heeft daarmee de vierde positie in de EU. De volgende figuur laat zien dat Nederland, in vergelijking met overige EU-producenten, relatief weinig nationaal verkoopt, maar juist veel

10 16 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 17 Kennisinfrastructuur is bovengemiddeld goed De sector heeft zich goed georganiseerd met de NZO en LTO als spreekbuis voor de melkproducerende en verwerkende industrie. Via Courage, de denktank van de sector, worden innovatiemogelijkheden opgespoord, en innovatietrajecten gestart. Bovendien doet de sector actief mee aan het Food & Nutrition Top instituut. Door intensieve samenwerking tussen producenten en verwerkers van melk, is de kennisinfrastructuur optimaal. Deze structuur is bij geen enkele andere sector zo duidelijk aanwezig. Dit biedt een goed uitgangspunt voor de uitrol van nieuwe innovaties, bijvoorbeeld op het gebied van energie. Kennis + kunde = kassa De competitieve kracht van de zuivelsector is het resultaat van: de competitieve kracht van de melkveehouders: De melkveehouders zijn entrepreneurs die continu gefocust zijn op verbeteren en leren van elkaar. Dit blijkt onder andere uit de Dairy Academy. Het fokken van melkvee is state-of-the-art. Internationaal staat Nederland bekend als een land dat zeer goed melkvee levert. Nederland loopt voorop op het gebied van innovatie. Dit blijkt door de introductie van automatisch melken, de implementatie van het Nitraat richtlijn en de belangrijke rol van Courage (Stichting voor innovatie in de melkveehouderij). Een gunstige melk-feed-prijsratio (NL:2, F:1.5) (bron: IFCN,2007). de competitieve kracht van de verwerkende industrie: o Men is in staat om productgroepen met hoge marges te vergroten en te versterken (ingrediënten whey proteins, milk proteins, caseinates, lactose, cheese, butter). Men is in staat om de activiteiten te vergroten in snel groeiende markten (zoals Azië, Rusland). Men is in staat om de kernactiviteiten te vergroten en te verdedigen door cost-leadership, merknamen en producten met een hoge toegevoegde waarde. Er wordt veel geïnvesteerd in onderzoek en innovatie. Men is goed in staat om de strategie af te stemmen op de schaalgrootte. Melkveehouders zijn continu bereid om mee te denken met de verwerkende industrie en willen ook investeren. 1.5 Een proactieve keten People, planet, profit Momenteel worden in de zuivelsector tal van ideeën geuit en uitgewerkt om de sector steeds duurzamer en schoner te maken. Duurzame ontwikkeling van de Nederlandse melkveehouderij en zuivel heeft tot doel om natuurlijke en gezonde producten op de markt te brengen die op een maatschappelijk verantwoorde manier zijn geproduceerd. Hierbij is de Triple P leidend: people, planet en profit. People staat voor het netjes en verantwoord omgaan met mensen en gezonde voeding. Medewerkers natuurlijk, maar ook omwonenden, consumenten en samenwerkingspartners. Maar ook met mensen verder weg, in ontwikkelingslanden bijvoorbeeld, door te streven naar goede arbeidsomstandigheden en het tegengaan van uitbuiting en kinderarbeid. Planet staat voor het zuinig omgaan met grondstoffen, het tegengaan van milieubelasting en het in stand houden en waar mogelijk versterken van ecologische systemen, variërend van kleinschalig weidevogelbeheer tot het behoud van het tropische regenwoud. Profit houdt in dat de sector natuurlijk, als innovatieve en ondernemende branche, winst wil maken om te kunnen groeien en te investeren, maar ook om de economische positie van Nederland te versterken. Potentie De sector heeft een enorme potentie als leverancier van duurzame energie. Het is een rol die de sector op het lijf geschreven lijkt. De hoeveelheid zonne-energie die de sector opvangt, is enorm. Slechts een fractie daarvan komt in het huidige model terecht in melk. Een kleine verbetering in de benutting kan al tot spectaculaire resultaten leiden. De melkveehouders zelf zijn de eersten die de kans zien en proberen te grijpen. Biogas is booming. In 2006 wordt er voor circa 100 miljoen in geïnvesteerd. Het lijkt nog maar het begin van een in potentie enorme ontwikkeling. In snel tempo ontwikkelen zich nieuwe technieken die nieuwe energiebronnen ontsluiten en

11 18 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 19 de benutting van bestaande sterk verbeteren. Per saldo zou de sector op termijn in de energievoorziening van honderdduizenden huishoudens kunnen voorzien en een substantiële bijdrage kunnen leveren aan de realisatie van de nationale Kyoto-doelstelling. Het verschaft de sector een volstrekt nieuwe positie in onze samenleving. De melkveehouderij is de grootste grondbezitter van Nederland. Wat duurzame energie betreft, biedt dit het volgende perspectief. Zon: de sector is de grootste zonnecollector van ons land. Biomassa: de sector kan een sleutelpositie innemen bij het benutten van energie uit biomassa (waaronder mest). Wind: de sector heeft ruimte voor inpassing van windturbines. Initiatieven en projectideeën Het energiegebruik in de keten gaat voor ongeveer een derde op aan het produceren van kunstmest en krachtvoer, voor circa 14% aan de melkveehouderij en voor 28% aan melkverwerking. Het streven naar een energieneutrale zuivelketen richt zich in eerste instantie op die laatste twee categorieën: het energieverbruik op de boerderij en in de melkfabriek. Het duurzame karakter van de sector wordt onderstreept door het aantal projectideeën dat Courage (het innovatiehart van de zuivelsector) uitwerkt. De ideeën zijn onder meer afkomstig uit de in december 2005 gehouden workshop met ondernemers uit de agro-energiesector: Oprichting van een energiemarktplaats voor de collectieve vermarkting van biogas. Agro-energiekamer voor de bundeling van ondernemers, wetenschappers, technische adviesbureaus, beleidsdeskundigen, etc. De ontwikkeling van een Energie-Innovatiefonds. Ontwikkeling van een visie voor een energetisch duurzame zuivelkolom. Hieronder volgt een korte beschrijving van drie pilots, die onderstrepen dat de zuivelsector voortdurend innovaties toepast om schoner en duurzamer te worden: Pilot 1 St. Oedenrode Frank van Genugten uit St. Oedenrode gaat op zijn bedrijf een vergister plaatsen waarmee hij groen gas kan winnen uit de mest van zijn eigen koeien en die van tien collega s. FrieslandCampina levert reststromen voor co-vergisting en neemt een groot deel van de energie af. Een nabijgelegen glastuinder benut het overige gas voor onder andere verwarming. Pilot 2 Koudum Anton Stokman, melkveehouder uit Koudum stelt dat het vooral gaat om het in elkaar passen van de puzzelstukjes. Belangrijke vraag is hoe we ervoor kunnen zorgen dat biogas lonend wordt, zonder permanent afhankelijk te worden van subsidie. Volgens William Wold, milieumanager bij Friesland Campina, is het vooral een kwestie van organiseren. De gasprijs blijft stijgen, dus op den duur wordt biogas vanzelf lonend. Pilot 3 Beemster Melkveehouder Piet Beers draagt graag zijn steentje bij aan een energieneutrale zuivelketen. Dit wil hij doen door rundermest en reststromen uit de omgeving om te zetten in groen gas voor de nieuwe kaasmakerij van CONO kaasmakers. Klaas Jan van Calker stelt dat dit plan prima past in het Caring Dairy -programma van CONO.

12 20 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 21 De zuivelketen ziet het als haar primaire taken economisch toegevoegde waarde te leveren en voedzame zuivelproducten te produceren waar mensen binnen en buiten Nederland van kunnen genieten. De zuivelketen is zich er volop van bewust dat zij deze taken alleen blijvend kan vervullen als de productie op een duurzame manier wordt ingevuld. Daarom hebben LTO en NZO nieuwe ambities geformuleerd en ervoor gekozen duurzaamheidsinitiatieven in de Stuurgroep Duurzame Zuivelketen samen te brengen. Dit resulteert in kruisbestuiving en zorgt er ook voor dat de beschikbare middelen optimaal worden ingezet. 2. Aan de vooravond van een spannend decennium

13 22 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen Aan de vooravond van een spannend decennium Om meer richting te geven aan het formuleren van de macroontwikkelingen, is gewerkt met toekomstscenario s richting Deze opzet met scenario s is gekozen omdat de zuivelketen dagelijks direct met het dilemma energie en voedsel geconfronteerd wordt. 2.1 Ter introductie: een vitale keten met internationaal aanzien De Nederlandse zuivelsector neemt in de wereld een vooraanstaande positie in. Binnen Europa is Nederland het vierde zuivelproducerende land, na veel grotere buurlanden als Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Ongeveer 8,2% van de Europese zuivel is van Nederlandse oorsprong. O ns land het grootste exportquotum van de hele Europese Unie. De melkveehouderij is internationaal befaamd vanwege de professionaliteit van de bedrijfsvoering, de hoge automatiseringsgraad en de hiermee samenhangende hoge melkproductie per koe. De verwerkende industrie is sterk geconcentreerd, met Royal FrieslandCampina als beeldbepalende speler. Maar ook kleinere bedrijven zoals DOC en CONO Kaasmakers spelen internationaal een rol van betekenis. Nederlandse zuivelondernemingen zijn ver buiten de grenzen van ons eigen land actief. Zo heeft Royal FrieslandCampina bijvoorbeeld een belangrijke marktpositie verworven in Aziatische landen en in Afrika, waarbij er ook is geïnvesteerd in lokale productiecapaciteit. Melk wordt in veel landen in de wereld geproduceerd maar vooral in Europa, Noord-Amerika, Oceanië, India en Zuid-

14 24 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 25 Amerika. De grootste producenten zijn de EU, India en de VS De EU neemt alleen al bijna een kwart van de wereldproductie (zie volgende figuur) voor haar rekening. Dat aandeel daalt overigens, omdat door de quotering de melkproductie in de EU niet of nauwelijks toeneemt. Dit is wel het geval in de VS, India (beide +10% sinds 2000) en enkele andere grotere productielanden zoals Brazilië en China. Nederland is, naast Denmarken Duitsland, Frankrijk en Ierland, een belangrijke zuivelexporteur in de EU: het neemt circa 20% van de totale EU-export van kaas, boter en vollemelkpoeder, en rond 10% van de uitvoer van mager melkpoeder voor zijn rekening. De markten voor de Nederlandse kaasexport liggen vooral in de omringende EU-lidstaten ruim 80% van de kaasexport vindt zijn bestemming binnen de EU. Van de Nederlandse boterexport blijft 60% binnen de EU, de rest gaat naar derde landen. Voor de andere zuivelproducten is de internationale markt buiten de EU nog belangrijker. Zo vindt de helft van de export van gecondenseerde melk en reldmarkt Figuur: De aanbieders op de wereldmarkt mager melkpoeder zijn bestemming buiten de EU. Voor nietmager melkpoeder is dat maar liefst 90%. kwart van de wereldproductie voor haar rekening. Dat aandeel daalt overigens, omdat door de Net als andere agrarische sectoren is de zuivelindustrie een EU niet of nauwelijks toeneemt. Dit is wel het geval in de VS, India (beide +10% sinds 2000) en enkele bijzonder sterk cluster, waartoe naast de melkveehouderij zoals Brazilië en China. en de industrie ook de kennisinfrastructuur Wageningen Universiteit, het state-of-the-art laboratorium van Qlip, zuivelonderzoek bij NIZO, het productschap Zuivel, financiële dienstverleners als Rabobank en vertegenwoordigende organisaties zoals NZO en LTO behoren. Men kan stellen dat de samenwerkingsbereidheid binnen de zuivel van oudsher sterk ontwikkeld is. De specifieke coöperatieve structuur die de Nederlandse zuivel kenmerkt, en die we bijna nergens in Europa zo sterk terugvinden, heeft daar zeker ook aan bijgedragen. Binnen de sector wordt veel geïnvesteerd in innovatie. Een voorbeeld daarvan is het automatisch melken, een Nederlandse vinding die wereldwijd navolging krijgt. De laatste jaren zijn er vele productinnovaties, waarbij de consumentproducten uiteraard het meest in het oog springen. Minstens even interessant zijn de innovaties in de business-to-business markt. Met name hier worden de laatste jaren nieuwe bronnen van toegevoegde waarde aangeboord, bijvoorbeeld via de verwerking van wei. Ook op het gebied van duurzaamheid is de sector al jaren actief. Naast initiatieven vanuit individuele ondernemingen zijn er ook branchebrede initiatieven, zoals de projecten die vanuit de denktank Courage worden opgezet. 2.2 Dynamische keten in een turbulente omgeving Melk is in essentie een homogeen massaproduct, waarbij er wel enige variatie bestaat in de specifieke kwaliteitskenmerken van de melk, zoals het vet- en eiwitpercentage. Op basis van melk wordt in de zuivelverwerkende industrie een waaier aan zuivelproducten geproduceerd. Deze producten worden direct op de consumentenmarkt afgezet of als ingrediënten gebruikt in de voedselverwerkende of farmaceutische industrie. De markt voor consumenteneindproducten heeft een local for local karakter en beperkt zich tot de eigen thuismarkt en de directe buurlanden. Dit hangt samen met de bederfelijke aard van het product, waardoor de actieradius voor het vervoer relatief klein is. Bij bewerkte producten, zoals boter, kaas, melkpoeder en dergelijke, geldt deze beperking in principe niet of veel minder. Voor deze producten zien we binnen en buiten de Europese Unie een behoorlijk handelsvolume. De EU-25 is met 27% de belangrijkste zuivelproducent ter wereld. Met name in Noord-West-Europa zijn de klimatologi-

15 26 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 27 sche omstandigheden voor de melkveehouderij bijzonder gunstig. Australië, Nieuw-Zeeland en de Verenigde Staten kennen zeer grootschalige melkveehouderijen die produceren voor de wereldmarkt. Nieuw-Zeeland is de grootste exporteur van zuivel, en in dat opzicht een grotere partij dan de EU. Nieuw- Zeeland voert ongeveer 90% van haar productie uit. Melk kent in theorie een enorm groeipotentieel: op wereldschaal stijgt de vraag naar zuivel sneller dan het aanbod, waardoor de prijsvooruitzichten op de wereldmarkt goed zijn. Met name de vraag in Azië, Oost-Europa, Noord-Afrika en in Rusland zal in de komende decennia stijgen. Waarschijnlijk zal het aanbod in de Aziatische landen de stijging van de vraag niet kunnen bijbenen, met als gevolg stijgende importen van de landen in deze regio. Nederlandse zuivelondernemingen kunnen hiervan profiteren, mits hun kostprijs voldoende laag is in vergelijking met de wereldmarktprijs. De melkveehouderij in Europa acteert van oudsher in een sterk door overheidsingrijpen gedomineerde markt met een uitgebreid systeem van volumebeperkingen en prijsregulatie. Deze beschermende maatregelen zijn in de afgelopen jaren langzaam maar zeker afgebouwd in het kader van WTO-afspraken. De belangrijkste en meest fundamentele transitie die de Europese melkveehouderij zal ervaren, is de (gefaseerde) afschaffing van het melkquotumsysteem in Het quotumsysteem komt neer op een effectieve beperking van het aantal te produceren kilo s melk per land en per bedrijf. De afschaffing van het quotumsysteem zal ervoor zorgen dat de sector in de toekomst wordt blootgesteld aan de krachten van vrije marktwerking. Waarschijnlijk zullen vooral de grote melkveebedrijven met hun ambitieuze uitbreidingsplannen het meest profiteren van de afschaffing van de quota. Door de deregulering van de Europese melkveehouderij zal de volatiliteit van de melkprijzen toenemen. De Europese melkveehouderij zal in toenemende mate beïnvloed worden door de ontwikkelingen op de wereldmarkt voor zuivel. Perioden van hoge melkprijzen (zoals eind 2007) zullen afgewisseld worden door perioden waarbij de marktprijs onder de kostprijs daalt (zoals momenteel het geval is). Deze situatie heeft zich al decennia niet meer voorgedaan en Europese (en dus ook de Nederlandse) zuivelondernemingen zullen zich hierop moeten aanpassen. 2.3 Voedsel- en energiescenario s 2020 zijn helder Voldoende productie van voedsel en energie zijn twee van de belangrijkste mondiale uitdagingen voor de komende decennia. Beide uitdagingen hebben ook een directe invloed op de zuivelsector. Daarom is met een groep stakeholders uit de sector een analyse gemaakt van mogelijke ontwikkelingen en de impact hiervan op de zuivelsector. Dit is gedaan aan de hand van vier mogelijke scenario s, die hierna zijn weergegeven. De energiescenario s zijn afgeleid van de Shell-scenario s Blueprint en Scramble. De impact van de verschillende scenario s op de zuivelketen loopt uiteen. De impact van de verschillende scenario s op de zuivelketen loopt uiteen. Effect scenario A: In scenario A zal er geen schaarste zijn aan zuivel, met als gevolg dat het prijsniveau laag zal zijn. Dit scenario is alleen realistisch als in de tussentijd veel innovaties op het gebied van duurzame energie en efficiënte voedselproductie zijn toegepast. Vanwege de lage prijsniveaus zal de zuivelketen in 2030 minder capaciteit hebben om te innoveren. Wellicht zullen boeren ook op andere manieren geld moeten verdienen, bijvoorbeeld door duurzame energieopwekking. De politiek zal beperkt hoeven in te grijpen in de zuivel- en energieketens, omdat de markt het aanbod van energie en voedsel voldoende garandeert. De consument zal waarschijnlijk andere duurzaamheidseisen hebben (dierenwelzijn) in Effect scenario B: In scenario B zullen de voedselprijzen wel hoog zijn. In dit scenario is het minder interessant voor de zuivelindustrie om te investeren in duurzame energieopwekking. Ook zal het niet interessant zijn om biovergisting of biodiesel van primaire biologische grondstoffen te maken. Opwekking van duurzame energie moet sterk verbeterd zijn ten opzichte van nu, om de prijsconcurrentie met fossiele brandstoffen aan te kunnen. Vanwege de schaarste van voedsel zullen er politiek en sociaal Effect scenario A: In scenario A zal er geen schaarste zijn aan zuivel, met als gevolg dat het prijsniveau laag zal zijn. Dit scenario is alleen realistisch als in

16 2.4 Dynamiek in de komende tien jaar is groot 28 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 29 In deze paragraaf worden de belangrijkste ontwikkelingen in de zuivelketen beschreven. Het betreft ontwikkelingen b afnemers, melkverwerkende industrie, veehouderij en toeleveranciers. Figuur: Omgevingsanalyse. spanningen ontstaan. Veel innovatie zal gericht zijn op het Het meest waarschijnlijke scenario zonder keteninterventie is De vraag in hoeverre de situatie van de zuivelketen naar de efficiënt produceren van voedsel, mede omdat prijs voor con- scenario D. Enerzijds positief, omdat op basis van schaarste linkerkant ( voedsel in overvloed) van dit model zal schuiven, sumenten belangrijker geworden is. van voedsel er waarschijnlijk aantrekkelijke marges mogelijk hangt in hoge mate af van de combinatie van overheidsregule- Effect scenario C: zijn. Aan de andere kant kost het produceren en vervoe- ring en marktwerking. De komende jaren staat in ieder geval In dit scenario zal de zuivelsector net als in scenario A lagere ren nog steeds energie en waarschijnlijk met een zodanig in Europa een terugtredende overheid op de agenda. Vanaf prijsniveaus kennen, doordat er voldoende voedsel is. De kostprijsniveau dat de marges weer uitgehold gaan worden. het moment dat de quotering verdwijnt, zal de melkprijs focus zal liggen op het realiseren van (decentrale) duurzame Weliswaar is de factor energie 5%, maar dat kan dan rap gaan meer fluctueren en in perioden extra dalen door een stijgend energie en het terugdringen van emissies vanwege een groei- oplopen. Omslagpunten om over te schakelen op andere aanbod van melk (scenario s A of C). De diepte van de put end broeikaseffect. Voedsel zal vaker voor energie gebruikt worden en kansen voor de zuivelindustrie liggen met name in energiebronnen komen dan dichterbij, maar energie blijft duur. is afhankelijk van de wereldmarktprijs op dat moment en van de mate waarin het aanbod in de EU stijgt. Daartegenover Belangrijke trends bij de consument Figuur: Omgevingsanalyse. Groei van wereldwijde vraag naar zuivel het duurzaam opwekken van energie naast zuivelproductie. staat dat er ook perioden met een hoge melkprijs zullen voor concept Effect scenario D: Het meest wenselijke scenario voor de zuivelsector in Ne- komen als gevolg van een dalend aanbod bij een toenemende Er zullen hoge prijsniveaus ontstaan in zowel de voedsel- als derland lijkt scenario B. Dat is in feite het scenario waarbij vraag.( voedsel schaars scenario B of D ) Belangrijke trends bij de consument energiesector. Ook in dit scenario ligt de nadruk op innovatie. in ieder geval de zuivelprijzen hoog zijn en als dan de eigen Groei van wereldwijde vraag naar zuivel Duurzaamheid zal een belangrijk thema zijn en hierin zal veel keten zich van voldoende duurzame energie kan voorzien Op wereldschaal stijgt de vraag naar zuivel sneller dan het geïnvesteerd worden (in innovatie). De zuivelsector zal op het is de inkomenspositie van de melkveehouders optimaal. 2.4 Dynamiek in de komende tien jaar is aanbod, waardoor de prijsvooruitzichten op de wereldmarkt gebied van zowel zuivel als energieproductie veel mogelijkhe- Ook duurzame energie zal nooit kosteloos zijn. De drive om groot goed zijn. Met name de vraag in Azië, Oost-Europa, Noord- den hebben. De politiek zal ook sterk gericht zijn op duur- minder energie te gebruiken, zal blijven. De ambitie om een Afrika en in Rusland zal in de komende decennia stijgen, ter- zame en efficiënte productie van voedsel en energie. En ook energieneutrale keten te zijn, kan gemotiveerd worden omdat In deze paragraaf worden de belangrijkste ontwikkelingen wijl het aanbod in deze landen waarschijnlijk geen gelijke tred in dit scenario zullen waarschijnlijk veel sociale en politieke men scenario D een meer dan waarschijnlijk scenario vindt in de zuivelketen beschreven. Het betreft ontwikkelingen bij houdt. Er zijn dus kansen voor de West-Europese zuivelketen. spanningen ontstaan. voor een bepaalde periode. consumenten, afnemers, melkverwerkende industrie, veehouderij en toeleveranciers.

17 30 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 31 Vraag naar duurzame producten Een belangrijke ontwikkeling is de vraag van consumenten naar duurzame producten. Ook de vraag naar biologische (diervriendelijke) producten groeit en wordt in toenemende mate door wetgeving afgedwongen. Transparantie van de herkomst van producten en de mate van milieubelasting is in toenemende mate een eis. Echter, consumenten zijn anno 2009 meestal nog niet bereid (veel) extra te betalen voor duurzame producten. Gezondheid Gezondheid van voedsel wordt voor een steeds grotere groep consumenten belangrijker. Men is in toenemende mate ook bereid meer te betalen voor gezonde producten, die bijvoorbeeld minder vet zijn of goede stoffen (vitaminen) bezitten. Een andere trend is de vraag naar regionale producten. Vaak wordt dit geassocieerd met gezond en duurzaam. Het voedsel wortelt meestal in de lokale gastronomische traditie. Daarnaast blijven variatie (assortimentsbreedte) en gemak belangrijke aspecten in de beleving van de consument Belangrijke trends bij de klanten van de keten Meer vraag naar ingrediënten en huismerken Er is een toegenomen vraag naar ingrediënten. Die vraag is afkomstig uit de farmacie, maar komt ook bij andere afnemers vandaan. Daarnaast is er al enkele jaren een verschuiving gaande van A-merken naar huismerken. De consumentenvraag van variatie en gemak vertaalt zich ook door in de afnemersvraag Voedselveiligheid en regie in de keten Voedselveiligheid blijft een belangrijk issue. Hierbij is de integrale ketenbenadering het uitgangspunt. Dit betekent dat de kwaliteit van het product op ieder moment in de keten kan worden gecontroleerd en in de loop van de volledige keten nauw wordt opgevolgd. Het is de verwachting dat afnemers dit meer zullen uitbesteden of de verantwoordelijkheid eerder in de keten leggen. Onderhandelingspositie in de keten Binnen de detailhandel (grootdistributie) is een tendens zichtbaar van internationalisatie en consolidatie, waardoor de machtspositie van deze sector ten opzichte van de voedingsindustrie verder toeneemt. De eisen ten aanzien van de voedingsindustrie kunnen daarom steeds hoger worden. zijn. Nederland is, naast Duitsland, Frankrijk en Ierland, een belangrijke zuivelexporteur in de EU: het neemt circa 20% van de totale EU-export van kaas, boter en vollemelkpoeder en ongeveer 10% van de uitvoer van mager melkpoeder voor zijn rekening. De markten voor de Nederlandse kaasexport liggen vooral in de omringende EU-lidstaten ruim 80% van de kaasexport vindt zijn bestemming binnen de EU. Van de Nederlandse boterexport blijft 60% binnen de EU, de rest gaat naar derde landen. Voor de andere zuivelproducten is de internationale markt buiten de EU nog belangrijker. Zo vindt de helft van de export van gecondenseerde melk en mager melkpoeder zijn bestemming buiten de EU. Voor niet-mager melkpoeder is dat maar liefst 90%. Belevingswaarde De belevingswaarde van massaproducten zoals melk wint aan belang. De aandacht voor genieten, aangepast aan het moment, doet ruimte ontstaan voor duurdere en luxueuzere producten. Het concept slow food is hier een voorbeeld van en combineert lekker eten met gezond en duurzaam voedsel. Vraag naar duurzaamheid De afnemers vertalen de eisen van de consumenten en de maatschappij door. Vandaar dat ze ook vaker vragen naar duurzame producten en productieprocessen Belangrijke trends bij de zuivelverwerkende industrie De verwerkende industrie bestaat uit ongeveer twintig bedrijven met circa 52 plants. De industrie als geheel verwerkte in 2007 bijna 12 miljoen ton melk. FrieslandCampina verwacht dat de melkproductie in 2015 met meer dan 20% gestegen zal Hierna volgt een overzicht van de producten die de zuivelverwerkende industrie in haar markten afzet. Meer dan 50% van de melk wordt voor kaas gebruikt.

18 planet (met name energiegebruik en carbonfootprint), people en profit is van belang voor het onderscheidend vermogen van de zuivelverwerkende industrie. Groeimarkten kennen ook meer concurrentie producten 32 die de zuivelverwerkende industrie in haar markten afzet. Meer dan 50% van de melk wordt MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 33 De vraag van consumenten naar duurzame, gezonde en lekkere producten biedt kansen voor de zuivelverwerkende industrie om meer waarde toe te voegen. Daarnaast is er de groeimarkt voor plantaardige eiwitbronnen.. De concurrentie met deze producten zal dan ook toenemen. melk en overige dankzij de productie in China, de laatste jaren zeer gelijkmatig. Het aandeel van Europa is hierin redelijk constant. De industrie om meer waarde toe te voegen. Daarnaast is er de de wei lopen en door hieraan te voldoen, verkrijgt de zuivel een lekkere producten biedt kansen voor de zuivelverwerkende (Nederlandse consumenten verwachten dat koeien buiten in melkproducten producten Coöperaties 12% 15% condens 6% groei in India en China zal naar verwachting de komende Het groeimarkt is de verwachting voor plantaardige dat coöperaties eiwitbronnen.. zullen blijven De concurrentie bestaan naast private groen en ondernemingen. duurzaam imago), ook neemt zij qua grondbezit een vol melkpoeder 7% jaren groot zijn, waar Europa vrij constant blijft. met deze producten zal dan ook toenemen. ruime positie in ten opzichte van de verwerkende industrie en bijvoorbeeld de landbouwsector. Momenteel is ruim 90% van Belangrijkste trends in de melkveehouderij boter/mager Trends zijn: Coöperaties de Nederlandse melkveehouders georganiseerd via coöperaties. melkpoeder 5% Verdergaande consolidatie en ontstaan nichemarkten De Het melkveehouderij is de verwachting is een dat coöperaties belangrijke zullen schakel blijven in de bestaan zuivelketen. Niet alleen zorgt zij voor het positieve imago van de zuivel (Nederlandse consumenten verwachten dat koeien buiten in de wei lopen en door hieraan te voldoen, verkrijgt de zuivel een groen en kaas In de zuivelverwerkende industrie is er sprake van een verdergaande internationale consolidatie. Er ontstaan meer Europe- bedroeg in de periode circa -4% per jaar en naar naast private ondernemingen. De mutatie van het aantal melkveebedrijven in Nederland 55% duurzaam imago), ook neemt zij qua grondbezit een ruime positie in ten opzichte van de verwerkende industrie en bijvoorbeeld de landbouwsector. Momenteel is ruim 90% van de Nederlandse melkveehouders georganiseerd via coöperaties. se multinationals die grote fabrieken kunnen neerzetten die Belangrijkste trends in de melkveehouderij verwachting van het CBS daalt het aantal bedrijven in het ar melk De wereldwijd verwachting sterk is dat blijft de stijgen. vraag naar Sommigen melk wereldwijd beweren sterk zelfs dat grote op dit volumes moment zuivel namelijk efficiënt slechts verwerken. de Deze ontwikkeling De De mutatie melkveehouderij van het aantal is een melkveebedrijven belangrijke schakel in in Nederland de zuivelketen. Niet alleen zorgt zij voor het positieve imago van de zuivel dit in 2015 zou komen op stuks (zie figuur hierna). bedroeg in komende de periode decennium iets circa verder -4% (-4,2% per jaar per en jaar), naar waardoor verwachting van roduceerd blijft wordt stijgen. die Sommigen ieder mens beweren nodig zelfs heeft. dat op De dit verzadigingsgraad moment biedt in Europa ook mogelijkheden van voeding voor is differentiatie hoog, bij het CBS daalt het aantal bedrijven in het komende decennium iets verder (-4,2% per jaar), waardoor dit in 2015 zou komen op in nichemarkten. tekent dat prijsveranderingen van weinig invloed zijn op de vraag naar voeding. De totale Nederlandse stuks (zie figuur hierna). namelijk slechts de helft van de hoeveelheid melk geproduceerd MELKGIFT/KOE miljard kg (2008, wordt Eurostat: die ieder mens Agriculture, nodig heeft. main De statistics). 80 verzadigingsgraad MVO wordt belangrijker voor onderscheidend vermogen KOEIEN/BEDRIJF PRODUCTIE PER BEDRIJF Gegevens over melkveehouderijen van 1985 tot ijkste melksoort in Europa met van een voeding aandeel is hoog, van bij 84%. een geringe De wereldmelkproductie prijselasticiteit. Voor groeit, de zuivelverwerkende mede dankzij de industrie productie is duurzaam ondernemen in (MVO) India en een China belangrijk zal naar thema. Het zoeken van een goede lijkmatig. Dit Het betekent aandeel dat van prijsveranderingen Europa is hierin van redelijk weinig invloed constant. zijn De groei oot zijn, waar op de vraag Europa naar vrij voeding. constant De totale blijft. Nederlandse melkaanvoer balans tussen planet (met name energiegebruik en carbonfootprint), people en profit is van belang voor het onderschei bedraagt ruwweg 12 miljard kg (2008, Eurostat: Agriculture, main statistics). dend vermogen van de zuivelverwerkende industrie tstaan nichemarkten Momenteel is koemelk de belangrijkste melksoort met een Groeimarkten kennen ook meer concurrentie concept 0 21 is er sprake van een verdergaande internationale consolidatie. Er ontstaan meer Europese aandeel van 84%. De wereldmelkproductie groeit, mede De vraag van consumenten naar duurzame, gezonde en kunnen neerzetten die grote volumes zuivel efficiënt verwerken. Deze ontwikkeling biedt ook in nichemarkten

19 34 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 35 Het aantal koeien per melkveebedrijf neemt steeds meer toe, evenals de productie per koe. Deze stijgt van bijna kg/ koe in 2005 naar gemiddeld ruim kg/koe in 2014 (bijna 12% over negen jaar). Daarbij is de Nederlands productie per koe nog steeds het hoogst in de EU-15 landen (7.164 kg/koe), maar het verschil met de (nieuwe) EU-10 landen (6.254 kg/koe in 2014, voornamelijk via betere resultaten op het gebied van fokkerij en voermanagement) neemt sterk af. De productie per melkveebedrijf steeg van 1995 tot De verwachting is dat deze stijging zal doorzetten richting De gemiddelde bedrijfsgrootte in Nederland is het afgelopen decennium met circa 10 ha per bedrijf toegenomen tot zo n 38 ha. Het LEI verwacht in 2015 ongeveer melkkoeien, zodat bij ongewijzigd beleid gemiddeld 73 koeien per bedrijf te verwachten zijn in dat jaar. Extrapolatie naar 2025 zou neerkomen op circa melkveebedrijven met globaal elk 100 koeien. Schaalvergroting gaat verder na 2010 Schaalvergroting en consolidatie zijn ook in de melkveehouderij een blijvende trend. Alleen in bedrijven van voldoende grote schaal zijn investeringen in nieuwe stallen en melkmachines rendabel te maken. De individuele melkveehouder zal een expliciete keuze moeten maken tussen het grote, geïndustrialiseerde en gespecialiseerde melkveebedrijf en het traditionele, meestal gemengde melkveebedrijf. Differentiatie melk op maat Eén manier om te differentiëren, is door op maat melk aan te leveren aan de verwerkende industrie. Er wordt gezocht naar mogelijkheden om de samenstelling van melk aan de bron te beïnvloeden. Een optimaal palet van micro- en macronutriënten zoals specifieke eiwitten, vitamines etc. kan onder meer gebruikt worden om functional foods te maken. Mede in opdracht van de NZO heeft de Wageningen Universiteit het koemelkgenoom ontrafeld. Nederland verkeert hiermee in de mondiale topklasse. Bedrijfsverbredende activiteiten Kleinschalige bedrijven kunnen wel overleven, maar zullen via bedrijfsverbredende activiteiten (zoals natuurbeheer, recreatie en hoeveproducten) hun exploitatie gezond moeten houden. Overigens is de verwachting dat zowel gespecialiseerde als gemengde bedrijven in de toekomst een overwegend familiaal karakter zullen hebben. Duurzaamheid Duurzaamheid wordt ook doorvertaald naar de melkveehouderij. De melkveehouderij zou een energieneutrale of producerende stap in de keten kunnen worden. Toename weidegang in Nederland is een manier om het imago van de sector te verduurzamen. De license to produce is op dit moment nog geen discussiepunt voor de sector. De melkveehouderij heeft, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de varkenshouderij en de kippensector, geen imago van bio-industrie. Automatisering In hun streven naar een lagere kostprijs proberen melkveehouders de factor arbeid zo efficiënt mogelijk in te zetten. De kosten van arbeid zijn immers 37% van de totale kostprijs. Automatisering speelt een belangrijke rol in het verlagen van de kostprijs. Door gebruikmaking van een automatisch melksysteem kunnen ook de flexibiliteit, de kwaliteit van arbeid en het dierenwelzijn verbeterd worden Belangrijkste trends bij toeleveranciers (veevoeder, verpakkingen en energie) Duurzaamheid en samenwerking Ook bij leveranciers is er meer aandacht voor duurzaamheid, zeker bij verpakkingen. Door samenwerking met de leveranciers zouden doelstellingen beter behaald kunnen worden. Afhankelijkheid energietoeleveranciers De kosten voor energie zijn hoog en zullen waarschijnlijk alleen maar stijgen. Door eigen energieproductie zal de zuivelketen minder afhankelijk worden van energietoeleveranciers. Schaalvergroting Ook bij veel toeleveranciers is er sprake van schaalvergroting Trends bij nieuwe toetreders in de markt Concurrentie plantaardige eiwitproducten De concurrentie uit verschillende (food)industrieën op het gebied van plantaardige eiwitproducten zal naar verwachting verder toenemen. Deze groeimarkt wordt vanuit verschillende voedselketens betreden.

20 36 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 37 Lokale toetreders in huidig exportgebied Hoewel wereldwijd de vraag naar melk en melkproducten zal toenemen, kan in sommige gebieden ook meer concurrentie ontstaan. In de huidige exportgebieden van de Nederlandse melkketen, met name in Europa, zou de lokale concurrentie kunnen toenemen Zijn er substituten te verwachten? Sojadrinks Sojadrinks zijn een substituut voor zuiveldrinks. Op dit moment lijkt het nog geen volwaardig alternatief. Sojadrinks kent nog geen grote volumes en de prijs is relatief hoog. Niet-dierlijke producten De energiewaarde van het voedsel voor de koeien is vele malen hoger dan de energiewaarde van de melk en die het uiteindelijk oplevert. Substitutie van melk door andere voedselproducten is daarom een realistische optie. Anderzijds is de koe als geen ander in staat laagwaardig plantaardig materiaal om te zetten in hoogwaardig eiwitten. Zuivelproducten hebben echter voor veel consumenten de voorkeur op grond van smaak en beleving. 2.5 Wie stuurt de keten in 2020? ren is een rol waarvoor de retail naar verwachting hoofdverantwoordelijk voor zal zijn. Het overzicht geldt als gemiddelde business-to-business ketens 2.6 Toekomstige ketens veranderen in In de FMCG-wereld speelt continu de vraag wie op welk moment de keten stuurt. Zaken zoals A-merken en huismerken zijn een gevolg van dit soort afwegingen. De vraag was in welke mate de zuivelverwerkende industrie of de retail uiteenlopende rollen zouden uitvoeren Gezamenlijk met stakeholders uit de veehouderij, zuivelverwerkende in Over het algemeen bestond voor het alle gevoel soorten dat zuivelproducten op dit punt geen drastische die via dit wijzigingen marktkanaal te voorzien zijn de komende tien jaar, industrie en retail is een beeld geschetst van de ondanks ontwikkelingen zoals internet. worden afgezet. Uit de discussie bleek dat op dit moment Tezamen met stakeholders uit de veehouderij, zuivelver- toekomstige ketenrollen in de sector. Uit de volgende inside-out tabel blijkt slechts dat nog de zuivelverwerkende een beperkt aantal industrie retailers primair iets zegt het over productieproces het duurzaam en werkende supply chain industrie zal en retail is een beeld geschetst van de maken van het hun specificeren assortiment. van het De zuivelproduct verwachting betreft, is dat zal dat de zuivelverwerkende toekomstige eisen industrie de in sector. Er is een onderscheid gemaakt specificeren. Ook wat de kwaliteitsbewaking In de FMCG-wereld speelt continu de vraag wie op welk eerste instantie verantwoordelijk snel zijn. De en retail scherp zal kan zich gaan primair veranderen. richten op Zuivelfabrikanten het specificeren van kunnen het assortiment tussen en verschillende distributie. afnemers Ook de in de zuivelketen. zich hiermee dan ook wellicht gaan onderscheiden. B2C: business-to-consumer: eindmarkt ligt bij de consumen- verpakkingen specificeren is een rol waarvoor de retail naar verwachting hoofdverantwoordelijk voor zal zijn. Het overzicht geldt als moment de keten stuurt. Zaken zoals A-merken en huismerken zijn een gevolg van dit soort afwegingen. De vraag was in ten gemiddelde voor alle soorten zuivelproducten die via dit marktkanaal worden afgezet. Uit de discussie bleek dat op dit moment slechts nog een beperkt aantal retailers iets zegt over het duurzaam maken van hun assortiment. De verwachting is dat dat snel en scherp kan welke mate de zuivelverwerkende industrie of de retail uiteenlopende gaan veranderen. Zuivelfabrikanten kunnen zich hiermee dan ook wellicht gaan onderscheiden. Hierbinnen maken we weer onderscheid naar: rollen zouden uitvoeren in Over het algemeen bestond het gevoel dat op dit punt geen drastische wijzigingen te voorzien zijn de komende tien jaar, ondanks ontwikkelingen zoals internet. grote retailklanten: grote, multi-vestigingenklanten kleine retailklanten: kleine speciaalzaken horeca/groothandel: andere keten, andere verpakkingsvormen. Uit de volgende inside-out tabel blijkt dat de zuivelverwerkende industrie primair het productieproces en de supply chain zal specificeren. Ook wat de kwaliteitsbewaking en het specificeren van het zuivelproduct betreft, zal de zuivelverwerkende industrie in eerste instantie verantwoordelijk zijn. De retail zal zich primair richten op het specificeren van het assortiment en de distributie. Ook de verpakkingen specifice- B2B: business-to-business Voedselverwerkende industrie: bijvoorbeeld ijs/ pizzaverwerkende industrie. Life science: verwaarden van hoogwaardige eiwitten en andere componenten.

21 38 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 39 Een nieuwe tak van sport binnen de B2B-kanalen is natuurlijk de energielevering. Energie: leveren van elektriciteit en biogas 5*&-(%&')+ 5*&-(6&+74 8)9)&:)(&';<:**&1)+0 =/,)9)&-<*,+()+( 8)9)&(+70 A..'9*(+)()?6' A..'9*(+)%&**0 B',;?)/,)C+:+,+()+( D.)&%+)%):&;+- 5*()&+**,%):&;+- A.-''66&+74!"#$%&'()$&)(*+,!"#$-,)+.)$&)(*+,!"!$/''0!"#$ %&''(1*.0),21'&)3*!"!$,+/)$43+).3)!"!$).)&%+) afname < -40% / 2= afname 25-40% / 3= afname 10-25% / 4 = afname 0-10% / 5 = blijft gelijk 0% / 6 = toename 0-10% / 7 = toename 10-25% / 8 = toename 25-40% / toename >40% 1= afname < -40% / 2= afname 25-40% / 3= afname 10-25% / 4 = afname 0-10% / 5 = blijft gelijk 0% / 6 = toename 0-10% / 7 = toename 10-25% / 8 = toename 25-40% / 9 = toename >40% t deze Inside-out inschatting blijkt dat de marktgroei vooral in de life science en energiemarkt (de zuivelketen als energieleverancier) oot zal zijn. Dit zijn de meest nieuwe (verder te ontwikkelen) markten voor de zuivelketen. De eisen ten aanzien van het novatietempo en de innovatiegraad, de leverbetrouwbaarheid en de afleverkwaliteit zijn in deze markten relatief hoger. De marktprijs l in deze markten ook het meest kunnen stijgen, in de bekende markten; in retail, food en groothandel/horeca zal de stijging lager zijn. de retail zullen de time-to-market en de levertijd relatief het sterkst dalen, wat betekent dat de eisen daar het sterkst toenemen. Het ncept 27 Uit deze Inside-out inschatting blijkt dat de marktgroei vooral in de life science en energiemarkt (de zuivelketen als energieleverancier) groot zal zijn. Dit zijn de meest nieuwe (verder te ontwikkelen) markten voor de zuivelketen. De eisen ten aanzien van het innovatietempo en de innovatiegraad, de leverbetrouwbaarheid en de afleverkwaliteit zijn in deze markten relatief hoger. De marktprijs zal in deze markten ook het meest kunnen stijgen, in de bekende markten; in retail, food en groothandel/horeca zal de stijging lager zijn. In de retail zullen de time-to-market en de levertijd relatief het sterkst dalen, wat betekent dat de eisen daar het sterkst toenemen. Het energieen materiaalgebruik zullen voor alle afnemers af moeten nemen. In de routekaart zullen deze inside outs trends bevestigd moeten worden door outside -in sessies. Energie is een nieuw product in een nieuwe markt. In de Ansoff-matrix wordt dit dan ook de suicide square genoemd, met een zeer lage kans van slagen. De routekaart zal alle ingrediënten in zich moeten hebben om voor de zuivelketen het tegendeel te bewijzen. 2.7 Innovaties richting 2020 Innovatie heeft in de zuivelindustrie altijd een belangrijke plek ingenomen. De stallen van nu zijn compleet anders dan die van honderd jaar geleden. Zuivelfabrieken zijn van een ambachtelijke productie overgeschakeld op zorgvuldig beheerste processen. Op dit moment zijn er ook vele ontwikkelingen gaande in de zuivelketen. Deze bieden individuele bedrijven de kans om de komende decennia te floreren. De belangrijkste innovaties volgen hierna. N.B. De innovaties met betrekking tot een energieneutrale keten zijn in hoofdstuk 4 opgenomen. Productinnovaties Een belangrijke productinnovaties zullen waarschijnlijk ontstaan op het gebied van nieuwe melksoorten en melkcomponenten. Differentiatie door melk op maat is al beschreven als een belangrijke ontwikkeling. Melk zou gericht kunnen worden op speciale groepen, zoals bejaarden. Gezondere melk of zelf medicinale melk zou ontwikkeld kunnen worden door een betere eiwitsamenstelling (milk genomics) of door toevoeging van gezonde of medicinale stoffen. Ook de ontwikkelingen op het gebied van ingrediënten staan niet stil. Daarnaast zijn er ontwikkelingen op het gebied van het product boerderij. Zo ontwikkelen sommige boerderijen zich bijvoorbeeld als een multifunctionele ruimte (zorg/entertainment/beleving/recreatie). Dienstinnovaties Een interessante dienst die kan ontstaan indien de melkveehouderij een energieproducerende stap in de keten wordt, is het verhandelen van CO 2 -rechten door het boerenbedrijf. Procesinnovaties De optimalisering van processen is een continu aandachtspunt voor zowel de melkveehouderij als de zuivelverwerkende industrie. Automatisering is in dit hoofdstuk al als belangrijke ontwikkeling beschreven. Een ander belangrijk thema is de plaats van bewerkingen. Centralisatie van het indampen is een goede optie, maar hetzelfde geldt voor het lokaal (op de boerderij) indikken met behoud van energie. Het koud steriliseren is ook een belangrijke procesinnovatie. Een procesinnovatie op logistiek gebied zou de invoering

22 40 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 41 van RFID zijn, dat de traceability van de zuivel(producten) vergroot. En op het gebied van duurzaamheid valt te denken aan het efficiënt terugwinnen van fosfaten als belangrijke procesinnovatie. Organisatorische innovatie Vooral samenwerken op het gebied van innovatie is een belangrijke innovatie die de zuivelketen veel kan opleveren. Samenwerking is ook cruciaal voor het realiseren van een energieneutrale keten. Een andere interessante organisatorische innovatie is minimalisering van het aantal schakels tussen producten en retail. Sociale innovatie ((on)geschreven spelregels) De coöperaties spelen altijd al een belangrijke rol in de zuivelindustrie. Innovatie in de organisatie van coöperaties om differentiatie van melkveehouderijen te stimuleren, zou een zeer belangrijke sociale innovatie kunnen zijn. Daarnaast kan verdere samenwerking met NGO s door de veehouderij en de zuivelverwerkende industrie interessant kunnen zijn. Sociale innovatie zou ook kunnen inhouden dat de overheid in samenspraak met burgers (publieke opinie) besluit om een opslag op de melk te doen om zodoende duurzaamheid te bekostigen. 2.8 De weg naar 2020 is geplaveid met mooie kansen en serieuze bedreigingen De huidige situatie en de toekomstperspectieven voor 2020 leiden tot de volgende zogeheten SWOT-matrix, een overzicht van de sterkten en zwakten van dit ketenonderdeel en de mogelijke kansen en bedreigingen in de periode : SWOT-analyse Sterkten: Goede infrastructuur kennis en logistiek. Positief imago door groen en weidegang. Goed georganiseerd)en goede samenwerking tussen schakels in de keten. Internationaal georiënteerd en ondernemend. Zwakten: Vervuilend door emissie broeikasgassen en ammoniak en slecht imago bio-industrie. Lage marges en veel fluctuaties mede door beperkte mate van differentiatie binnen de melksector, met als gevolg een potentieel verslechterde financiële positie. Primaire sector nog beperkt gericht op innovatie. Beperkte ruimte en stedelijk georiënteerde cultuur in Nederland. Beperkte schaalgrootte. Kansen: Groei van marktvraag; mondiaal is er meer vraag en Nederland is goed gepositioneerd in dichtbevolkt gebied. Ook groei van gezondheidssegment. Duurzame productie; energieneutraal, diervriendelijk en milieubewust imago. Kan gerealiseerd worden door samenwerking in de keten. Kennis, kapitaal en ondernemerskracht is aanwezig in Nederland en zou gericht moeten worden op productdifferentiatie (gezond voedsel) en duurzame productie. Bedreigingen: Milieu-impact: veel verschillende groepen waaronder de milieubewegingen uiten zorgen met betrekking tot mest, CO 2 - en methaanemissies, vervuiling grondwater en dierenwelzijn. Stijgende prijzen van energie en transport, dus hogere kosten en lagere marges. Level playing field aangestast, hoge kosten door milieubeleid. Toenemende regeldruk, terwijl de marges al beperkt zijn. Concurrentiepositie moet goed blijven. Geen ruimte voor uitbreiding, beperkt grondgebied in Nederland wordt in toenemende mate voor woningbouw en recreatiegebied gebruikt.

23 42 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 43 Een dergelijke SWOT-matrix is niet compleet indien men niet vanuit de hoofdvragen vanuit deze matrix tot oplossingsrichtingen komt: Hoofdvraag is: hoe kan de zuivelketen in 2020 een vitale keten zijn vertrekkend vanuit haar huidige sterkten en zwakten en in het licht van alle kansen en bedreigingen? 3. Energieneutraal is de groene motor van een duurzaam vitale zuivelketen Het antwoord is kort en simpel: door duurzaamheid als groene motor te zien van een vitale keten in Het past bij de sterkten van de sector, het verzilvert een groot deel van de genoemde kansen en is een antwoord op de meeste genoemde bedreigingen.

24 44 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen Energieneutraal is de groene motor van een duurzaam vitale zuivelketen 3.1 De ambitie verder onder de loep De Nederlandse melkveehouderij en de zuivelondernemingen staan midden in de samenleving. De zuivelketen ziet het als haar primaire taak om economisch toegevoegde waarde te leveren en voedzame zuivelproducten te produceren waar mensen binnen en buiten Nederland van kunnen genieten. De zuivelketen is zich er volop van bewust dat zij deze taken alleen kan vervullen als de productie op een duurzame manier wordt ingevuld. Daarom hebben brancheorganisaties NZO en LTO de handen ineengeslagen om gezamenlijke initiatieven te nemen voor een duurzaam vitale zuivelketen. Want zij zijn ervan overtuigd dat duurzaamheid een uitdaging is die het best als keten aangepakt kan worden. Als nieuw doel binnen de totale duurzaamheidsambitie heeft de zuivelketen ervoor gekozen om binnen afzienbare termijn zuivelproducten, van melkveebedrijf tot en met zuivelfabriek, volledig energieneutraal te produceren. Deze ambitie willen de brancheorganisaties al in 2020 bereiken. Parallel hieraan moet deze doelstelling inzichten opleveren die kunnen helpen om andere duurzaamheidsdoelen dichterbij te brengen, zoals het terugdringen van methaan- en ammoniakemissies. Energieneutraal in 2020: een ambitieus maar haalbaar plan! De zuivelsector wil hiermee aangeven dat zij voorop wil lopen in de verduurzaming van de Nederlandse agrofoodsector. Een energieneutrale keten vergt inspanningen van alle partijen in de keten. Momenteel is het energieverbruik in de keten nog fors (zie figuur 1). Het totale primaire energieverbruik bedraagt ongeveer 26,3 PJ (lees 10 tot de macht 15!). Een flink deel van dit verbruik komt voor rekening van de zuivelverwerkende industrie (65%), gevolgd door de melkveehouderijen

25 46 MJA3 voorstudie zuivelketen MJA3 voorstudie zuivelketen 47 (33%). Slechts een klein deel van de totale huidige energiebehoefte wordt gebuikt in het transport van rauwe melk (2%). De zuivelketen gebruikt dus energie, vooral in het verwerkende deel van de keten. Door inspanningen van de afgelopen jaren, onder meer via het MJA 2-programma, is de Nederlandse verwerkende industrie energetisch efficiënter geworden. In de periode werd een verbetering van 9,8% bereikt, waarvan 2,7% in Hiermee presteert de Nederlandse zuivelindustrie een stuk beter dan haar buitenlandse concullega s. Duurzaamheid als groene motor van een vitale keten in 2020 berust op vier belangrijke basisgedachten: Het wordt een semi-closed loop oplossing. Co-vergisting als duurzaamheidsmultiplier. Risico s vragen om een meersporenaanpak. Snel stappen zetten, eerder energieneutraal. 3.2 Basisgedachte 1: Semi-closed loop oplossing Richting 2020 wil de zuivelketen verder gaan op het ingeslagen pad. Maar naast besparing van energie ligt de focus nu tevens op het duurzaam opwekken van energie. Per saldo moeten besparing en energieopwekking ertoe leiden dat in 2020 de totale energiebehoefte van de sector uit de eigen duurzame energie kan worden gedekt. De belangrijkste bronnen voor energieopwekking zijn te vinden in de melkveehouderij, terwijl het verbruik geconcentreerd blijft in de verwerkende industrie. 1 Bron: SenterNovem: Meerjarenafspraken Energie-efficiency, resultaten Figuur : Huidige energiebehoefte van Figuur de zuivelketen : Huidige energiebehoefte is ongeveer van 26,3 de PJ. zuivelketen is ongeveer 26,3 PJ. De verbeteringen in de laatste tien jaar werden voornamelijk De verbeteringen in de laatste tien jaar werden voornamelijk gerealiseerd dankzij innovaties in processen, zoals het optimaliseren van gerealiseerd dankzij innovaties in processen, zoals het optimaliseren van productontwikkeling. het indampproces, verbetering van start- en stop- het indampproces, verbetering van start- en stopprocedures en toepassingen van nieuwe filtratietechnologie. Daarnaast werden er goede resultaten behaald met energiezuinige procedures en toepassingen van nieuwe filtratietechnologie. Daarnaast werden er goede resultaten behaald met energiezuinige productontwikkeling. Closed, semi-closed en open loop Een energieneutrale keten kan in principe op drie manieren gerealiseerd worden: closed loop, semi-closed loop en open loop. Bij een closed loop oplossing wordt in de totale energiebehoefte voorzien door de sector zelf, zonder tussenkomst van derden. In de zuivelsector zou dit betekenen dat er een eigen distributienetwerk moet komen van de producent (met name melkveehouders) naar de gebruikers (transport en industrie). Dit is geen realistisch scenario. Directe levering van energie