ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties

Transcriptie

1 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties

2 2

3 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties 3

4 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties 4 Deze uitgave is gedrukt op Reviva Recycled Offset

5 Introductie De potentie van zonne-energie is enorm. Als de mensheid er in slaagt om slechts een fractie van de dagelijkse hoeveelheid zonne-energie die op onze aardbol valt effectief en efficiënt om te zetten in elektriciteit of warmte, dan zijn economie en ecologie daar enorm mee geholpen. Geen wonder dat er massaal wordt ingezet op de ontwikkeling van nieuwe technologie en dat veel energie en geld wordt geïnvesteerd in het verhogen van productiviteit en rentabiliteit van technische oplossingen. De doorbraak klopt aan onze maatschappelijke deur. Wie zorgt er uiteindelijk voor de doorbraak? Wanneer precies? Met welke technologie? Deze en andere vragen blijven naar verwachting nog wel even onbeantwoord. Omdat een grootschalige doorbraak van vele factoren, mensen en middelen afhankelijk is. Deze publicatie bevat een kort overzicht van feiten en cijfers over zonneenergie die antwoord kunnen geven op veel voorkomende vragen. De publicatie is op verzoek van E.ON samengesteld als bijdrage aan een discussie over de rol van energiebedrijven bij de expansie van zonnestroom. De inhoud is samengesteld op basis van openbaar beschikbare bronnen. Zonne-energie is enorm in beweging en dit overzicht is slechts een momentopname. Mocht u opmerkingen hebben op de inhoud of observaties willen toevoegen, dan kunt u deze sturen naar newton@eon-benelux.com. De redactie zet uw reactie door naar de samenstellers, die persoonlijk contact met u zullen opnemen. 5

6 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Markt Status Wereldwijd In 2008 leverden zonne-energie, wind, biomassa en geothermie gezamenlijk slechts 0.7% van de totale wereldwijd energieconsumptie door eindgebruikers (Figuur 1). figuur 1 Aandeel duurzame energie in wereldconsumptie, 2008 Fossiele brandstoffen 78% Nucleair 2.8% Duurzaam 19% wind/zon/biomassa/geothermie elektriciteit 0.7% biobrandstof 0.6% biomassa/zon/geothermie warmte 1.4% waterkracht 3.2% traditionele biomassa 13% Bron: Renewable Energy Policy Network (REN21) - Renewables 2010 Global Status Report 6 De fysieke potentie van zonne-energie (vallend op de continenten) is 1800 maal de hoeveelheid primaire wereldwijde energie consumptie van Dat is ruim 9 maal meer dan de eerstvolgende duurzame technologie: wind. Om de capaciteit van alle bestaande kolencentrales in de wereld te vervangen, is 1800 maal de hoeveelheid zonne-energie nodig (in geproduceerde kwh) die in 2010 wereldwijd wordt geproduceerd.

7 De wereldwijde vraag is, na een zwakke start in 2010, in kwartaal 2 weer flink gestegen tot 3.8 GW. De omzet voor de PV-industrie is in Q gestegen tot $ 17miljard, bijna een verdrievoudiging t.o.v. de $ 6 miljard in Q (Figuur 2). Omzet wereld markt PV figuur 2 $ miljard Q09 3Q09 4Q09 1Q10 2Q10 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% -20% -40% -60% % verandering End market omzet Quarter-on-Quarter omzet Bron: Solarbuzz FirstSolar (USA) is met 10% van de wereldproductie de grootste PVproducent. Suntech Power (China) is nummer twee met 7%. In 2007 nam China het stokje over van Japan als grootste producent van zonnepanelen (Figuur 3). Afgelopen jaar bestond 16.8% van de totale MW productie uit thin film, een stijging van ruim 12,5% procent t.o.v

8 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties figuur 3 Jaarlijkse productie zonnepanelen MegaWatts Bron: Pilgrims, gebaseerd op Earth Policy Institute (EPI) Kleinere producenten zullen naar verwachting de komende jaren onder druk komen te staan. De top tien producenten (waarvan een flink aantal in Duitsland zijn gevestigd) zijn nu samen al goed voor 47% van de totale productie en dit aandeel zal volgens Roland Berger stijgen tot 60%. Deze gevestigde orde heeft al 80% van hun productie ondergebracht in Azië, waar de productiekos ten gemiddeld 50% lager zijn. Deutsche Bank schat dat rond 2008 de feed-in tarieven de drijvende kracht zijn geweest achter 75% van de wereldwijde PV-installaties. Inclusief het nieuwe feed-in van het Verenigd Koninkrijk in 2010, hanteren op dit moment 75 landen een feed-in beleid. In Nederland worden subsidies op zonnestroom betaald uit algemene middelen. In het nieuwe regeerakkoord van september 2010 wordt een feed-in tarief aangekondigd, gebaseerd op een opslag op grijze stroom. Status Europa Wereld totaal China Japan Taiwan Duitsland Verenigde Staten 8 Duitsland had in 2009 met bijna 10 GW, 47% marktaandeel van de wereldwijde geïnstalleerde PV-capaciteit van 21 GW. Nummer 2 is Spanje met een aandeel van 16%. In de EU stond in 2009 in totaal 15,9 GWp PV geïnstalleerd, ruim 78% van de totale wereldcapaciteit (Figuur 4).

9 Geïnstalleerd PV vermogen wereld totaal en top 10 landen, 2009 figuur 4 geïnstalleerd vermogen (MW) nieuw in 2009 tot Wereld totaal Duitsland Spanje Japan Verenigde Staten Italië Zuid-Korea Tsjechië België China Frankrijk India Bron: Pilgrims, gebaseerd op Earth Policy Institute (EPI) In de eerste helft van 2010 heeft Duitsland nog eens 3800 MW geïnstalleerd, dezelfde hoeveelheid als in heel Deze groei heeft onder andere te maken met de verlaging van de feed-in tarieven vanaf half Vraag en productie zullen naar verwachting gaan dalen. In 2008 was de omzet in de Spaanse PV-markt nog groter dan in Duitsland: 16,4 miljard. De omzet op de Duitse PV-markt bedroeg in 2008 ongeveer 9,5 miljard. De invloed van zonnestroom begint inmiddels ook voelbaar te worden op de Duitse spotmarkt: de prijs van een kwh daalt rond het middaguur door de grootschalige teruglevering. 9

10 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Status Nederland Nederland stelt de Europese doelen voor een duurzame energievoorziening leidend in het regeerakkoord van 30 september 2010: 20% CO 2 -reductie en 14% duurzame energie in De regering stelt: De opwekking van duurzame energie moet zo snel mogelijk concurrerend worden, maar verdient in de overgangsfase stimulering. Nederland staat op plaats 11 in de Europese PV-markt met een omzet van 484 miljoen in Het totaal geïnstalleerd PV-vermogen in Nederland bedroeg eind 2009 ruim 63 MWp, waarvan 6,4 MWp werd geplaatst in 2009 (Figuur 5). PV zorgde in 2009 voor 0,5% van de duurzaam opgewekte energie in Nederland. De bijdrage in het totale verbruik is 0,3%. figuur 5 Opgesteld vermogen (MWp) Totaal PV 10 Bron: Energieonderzoek Centrum Nederland, Beleidsstudies, Energie in Nederland ( Energie in Cijfers

11 Om het volledige elektriciteitsverbruik in Nederland ( miljoen kwh 2009) met de huidige kwaliteit huishoudelijke zonnepanelen (113 kwh/m 2 per jaar) op te wekken is m 2 effectief oppervlak nodig. Oftewel km 2 op een landoppervlak van km 2 is 3%. Zonder rekening te houden met installatie en onderhoudsruimte is dit ongeveer de oppervlakte van het IJsselmeer. Volledige voorziening op basis van zonnestroom is vooralsnog onmogelijk. Uit proefschriften van onder andere KU Leuven en TU Delft, blijkt dat er een maximum is aan integratie van fluctuerende elektriciteitstoevoer op het net. De rek ligt tussen 5 en 30%. DENA, het Duitse energie agentschap, meldt in oktober 2010 dat de grenzen van het Duitse net bijna zijn bereikt. De huidige geaccepteerde bovengrens is 20%, om hoger te komen moet een grote buffer en/of opslagcapaciteit ontwikkeld worden. Subsidie Nederland heeft meerdere regelingen ter bevordering van zonne-energie, zoals de SBIR-IPZ en SDE zon-pv. Het SBIR-Innovatie Programma Zonnestroom heeft elf ontwikkelingsprojecten goedgekeurd (juli 2010) bij de eerste tender voor een totaalbedrag van Om de implementatie van zonnestroom te bevorderen verschaft de SDE regeling een bedrag per opgewekte kwh. In 2010 geldt voor kleinschalige systemen ( kwp) het teruglevertarief 24,9 eurocent per kwh en voor grote systemen ( kwp) 37,7 eurocent per kwh. Voor beide schaalgroottes zijn onder de SDE veel meer inschrijvingen ontvangen dan er uitgegeven kunnen worden. Voor de aanvragen voor grootschalige systemen zijn er zo n 130 gehonoreerd. Voor de kleinschalige systemen zijn er van de aanvragen zo n gehonoreerd. De meest recente cijfers van AgentschapNL (oktober 2010) tonen aan dat sinds de start in 2008, pas 16% is gerealiseerd van de 75 MW waarvoor subsidie is toegekend. De kleine categorie staat op 18,7%, de grote blijft achter met 6,3%. Hierbij moet vermeld worden dat de termijn voor realisatie nog niet voorbij is en dat de grote categorie meer tijd vraagt om te installeren. Het nieuwe regeerakkoord stelt dat de SDE-regeling verandert naar een SDE+ regeling. De SDE+ regeling zou dan worden gefinancierd door een opslag op de energierekening, waarvan de opbrengst direct wordt ingezet voor duurzame energieprojecten. 11

12 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Consumenten interesse Onderzoek van MilieuCentraal (Februari 2009) laat zien dat 4% van de ondervraagden overweegt om zonnepanelen aan te schaffen. 69% zegt dit niet te overwegen. Onderzoek uit augustus 2010 van USP Marketing Consultancy i.s.m. Ubbink stelt dat 58% van de consumenten open staat voor het plaatsen van zonnepanelen. Het onderzoek van MilieuCentraal stelt ook dat het verstrekken van prijsinformatie een positief effect heeft op de mening van respondenten. 45% van de respondenten denkt dat zonne-energie nu nog te duur is om op te wekken. Na het verstrekken van prijsinformatie, inclusief figuur 6 Vergelijking energiebronnen 2009 energiebron kolen uranium productie kolencentrale kerncentrale kosten ( /kwh) 3,5 eurocent/kwh 3,8 eurocent/kwh 12 CO 2 -uitstoot (gram/kwh) g/kwh Bron: Pilgrims gebaseerd op World Energy Council, ECN, KEMA 3,5-100 g/kwh

13 subsidieregelingen, stijgt de ja/waarschijnlijk -groep van 4% naar 9%. 50% zegt de aanschaf met spaargeld te financieren. 20% wil leasen, 6% neemt een extra hypotheek en 6% van de respondenten zou financieren door middel van een persoonlijke lening. In 2009 kostte één kwh stroom van de zon gemiddeld 29 eurocent, oftewel 8 maal zo veel als een kwh uit een kolencentrale. wind op land hout, gras, GFT wind op zee zon windmolen centrale/bijstoken windmolen PV-panelen 9,6 12,0 13,7 26,8-31,8 eurocent/kwh eurocent/kwh eurocent/kwh eurocent/kwh g/kwh g/kwh g/kwh g/kwh 13

14 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Lange termijn Roland Berger voorspelt dat de PV-sector de komende jaren zal groeien met 35% per jaar. Schattingen van het IEA liggen lager met 17% per jaar in het komende decennium en 11% vanaf Dr Stefan Novak, Chairman van IEA PVPS, stelt op het Dutch Solar Energy R&D Seminar op 29 september 2010 in Utrecht: It is ambitious but not overly ambitious to make it achievable. De OECD en EIA hebben op basis van kosten-baten analyses enkele scenario s, genaamd BLUE Maps, opgesteld om te komen tot 50% CO 2 -reductie in In hun scenario met een hoog aandeel Renewables is solar leidend (Figuur 7). In het scenario waarin nucleaire energie de boventoon voert, gaat dit ten koste van het aandeel zon en wind. figuur 7 Energiemix scenario s voor 2050 PWh Overig Zon Wind Biomass + CCS Biomassa & afval Water 20 Nucleair Aardgas + CCS Aardgas Olie Kolen + CCS Benchmark 2050 BLUE Map 2050 BLUE Nuclear 2050 BLUE Duurzaam 2050 Kolen Bron: OECD/EIA - Energy Technology Perspectives IEA s PVPS 2010 roadmap voorziet dat PV per 2030 in 5% en per 2050 in 11% van de wereldwijde energie vraag voorziet (Figuur 8). Het Energy Technology Perspective uit 2008 is wat minder ambitieus, al voorspelt het, zonder voorkeur voor een specifieke technologie, dat solar-pv in 2050 ruim 7% van de reductie in CO 2 -uitstoot voor zijn rekening zal nemen.

15 Ontwikkeling geproduceerde elektriciteit met PV en aandeel in totale energieproductie figuur 8 PV elektriciteitsopwekking (TWh) IEA Roadmap Industrie scenario: Greenpeace/EPIA PV Generatie V doorontwikkeld ETP BLUE Map scenario 12% 10% 0% % 6% 4% 2% Aandeel in totale energieproductie Scenario Aandeel PV in totale energieproductie voor drie scenario s Bron: IEA Technology Roadmap Solar photovoltaic energy In de groei van het aandeel Solar zal tot 2050 ook geleidelijke verschuiving plaatsvinden van residentiële systemen naar grootschalige utility (Figuur 9). De korte-termijn-doorbraken worden vooral verwacht in kleinschalige, decentrale toepassingen. Grootschalige solar-ontwikkelingen vergen nog veel onderzoek, ontwikkeling, testen, en natuurlijk ook bouwperiodes. Jaarlijkse geproduceerde elektriciteit met PV (TWh) naar eindgebruiker figuur 9 Jaarlijkse elektriciteitsproductie Consumenten Bedrijven Energiemaatschappijen Off-grid Totaal Bron: EIA - Technology Roadmap Solar photovoltaic energy 15

16 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Grid parity In elke verkenning van solar duikt al snel de term grid parity op. Grid parity is het punt waarop PV concurreert met de prijzen van energie uit andere bronnen. Bij grid parity worden investeringen financieel aantrekkelijk, want dan is het vergelijkbaar met andere opwekkingsvormen. Grid parity voor solar is gebaat bij lagere investeringskosten per kwh en stijgende energieprijzen. Door een hogere productiecapaciteit en verbeterde know how zullen de prijzen met 10 tot 15% per jaar dalen. De prijs zal daardoor per watt(piek) onder 1 US dollar zakken. Het EIA verwacht dat de aanschaf van zonnepaneel systemen over 40 jaar slechts eenvijfde is van de prijs in Verschillende bronnen voorspellen verschillende momenten van grid parity, die bovendien verschillen per regio of vergelijkingswaarde: productie, grootverbuik en consumenten. In Zuid-Italië is er nu al grid-parity, naar verwachting zal dat in Nederland tussen 2015 en 2020 gebeuren (Figuur 10). figuur 10 Nederland rendabel in 2020 Niet alleen zonnestraling, ook prijs bestaande (oude) energie bepaalt rendement 2020 Jaarlijkse zonnestraling in kwh per m 2 per jaar ( ) Grens waarbinnen zonne-energie rendeert Bron: FD/Europese Commissie 1800

17 IEA meldt op geselecteerde off-grid locaties grid-parity. Het verwacht tussen 2012 en 2030 concurrerende waarden voor consumentenprijzen en tussen concurrerende waarden voor grootverbuik kosten (Figuur 11). Deutsche Bank verwacht grid-parity tussen BP vermeldt dat een selecte regio reeds in 2004 al zover was. Het Earth Policy Institute beweert dat in Duitsland in 2013 de stroom van PV even duur zal zijn als van het net. HSBC verwacht grootverbuik grid parity in Italië, Spanje en Duitsland in Ontwikkeling PV volgen IEA figuur 11 Kosten elektriciteitsproductie (USD per MWh) PV huishoudens Verwachte elektriciteitsprijs consumenten Grid parity consumenten Grid parity grootverbruik Elektriciteitskosten grootverbruik Elektriciteitskosten consumenten PV energiemaatschappijen Bron:Pilgrims, gebasseerd op IEA PVPS 17

18 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Technologie Kristallijn silicium technologieën Vertegenwoordigen 85-90% van de wereld markt Licht absorberende halfgeleiders: mono- of multikristallijnsilicium (Si) 1,60 per Watt (2010) voor een compleet paneel Best toe te passen: locaties met beperkte ruimte zoals daken van huizen en bedrijven. Twee maal zo efficiënt als de huidige best practice thin-film technologieën, maar duurder om te produceren. Afweging tussen wafer-diktes versus efficiëntie bepalen kosten, alsmede productietechnieken en benodigde mankracht. Tot voor kort was silicium beperkt beschikbaar, waardoor de prijzen sterk omhoog werden gedreven; op dit moment verschuift het naar overproductie en zorgt daarmee voor lagere prijzen. figuur / 2050 Efficiëntie doelen (commerciele modules) mono-kristallijnsilicium (sc-si) multikristallijnsilicium (mc-si) 21% 17% 25% 21% Productie industrie ontwikkelingen Silicium (Si) gebruik < 5 gram / watt (g/w) < 2 g/w R&D ontwikkelingen Nieuwe silicium materialen en verwerkingsmethoden Cell contacten, emitters en passivering Improved device structures Productiviteit en kosten optimalisatie Nieuwe technologieën concurrerend met wafers 18 Nieuwe module structuren Bron: Pilgrims, gebasseerd op McKinsey, EIA

19 Dunnefilm technologieën Vertegenwoordigen 10-15% van de wereld markt Thin-layer technologie (waarvoor minder kristallijne modules nodig zijn) zal tegen 2012 goed zijn voor ongeveer 30% van de verkoopvolumes Licht absorberende halfgeleiders: cadmium-telluride (CdTe), amorf silicium (as-si) of een combinatie van koper indium diselenide (CIS) en koper indium gallium selenide (CIGS) 1,35 per Watt (2010) voor een compleet paneel Best toe te passen: locaties niet beperkt door ruimte (bijv. grootschalige opwekking, grote platte daken) Niet zo efficiënt als zonnecellen gebaseerd op silicium-wafers, maar kost de helft in productie. Reductie in dikte verlaagt de materiaal kosten significant / 2050 Efficiëntie doelen (commerciele modules) Dunnefilm silicium Koper-indium/gallium (CIGS) Cadmium-telluride (CdTe) Productie industrie ontwikkelingen Silicium (Si) gebruik R&D ontwikkelingen 10% 14% 12% Snellere afzetting Roll-to-roll productie Afzettingsmaterialen Afzettingsprocessen voor grote oppervlakken 15% 18% 15% Goedkope afzettingsmaterialen Grootschalige productie faciliteiten Management van giftige materialen Beschikbaarheid van productiematerialen Recycling van modules Verbeterde cel structuren Verbeterde substraten en transparante geleiders Verbeterde afzettingstechnieken High/tech materialen en concepten 19

20 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Nieuwe technologie Consumenten / bedrijven Smart Energy Glass Smart Energy Glass (Peer+) is in staat naar wens zonnestraling te dimmen en tegelijkertijd het ongebruikte licht om te zetten in elektriciteit. Deze elektriciteit wordt gebruikt om de ruit te schakelen en te bedienen. Het raam kan schakelen tussen 3 standen: een donkere stand, een ondoorzichtige stand en een heldere stand. Het raam zal in diverse kleuren leverbaar zijn. Concentrated PV De bekende vorm van geconcentreerde zonne-energie werkt op basis van waterverdamping. Concentrated solar PV (Suncycle) werkt op basis van de toepassing van efficiëntere zonnecellen uit de ruimtevaart met een aanzienlijk kleiner formaat, belicht door geconcentreerd zonlicht via een prisma en een parabole lens. Dit leidt tot een efficiëntie van 21% in Nederland en 29% in Spanje. Boeing Spectrolab heeft in 2010 met CPV efficiencies van 41,6% bereikt. Integratie in bouwdelen Meerdere partijen zijn bezig met het vereenvoudigen van het plaatsen van zonnepanelen. Dit gebeurt bij zowel glazen daken, zoals directe integratie van PV-panelen in een kasdek (Alkupro), en koud gebogen glas met geïntegreerde zonnepanelen (Movares Nederland). Het gebeurt ook in de woningbouw. Ballast Nedam kiest binnen nieuwbouw voor een kant-en-klaar modulair dak inclusief zonnepanelen. Ecofys onderzoekt binnen de bestaande bouw de mogelijkhe den van in de fabriek geprefabriceerde PV-systemen, waarbij het systeem in zijn geheel op het dak kan worden geplaatst. 20

21 Hightech Zonnecellen uit een spuitbus De Universiteit van Leicester en het Noorse onderzoeksbureau EnSol AS zijn bezig met de ontwikkeling van een ultradunne film. Deze film is doorzichtig en kan op alle oppervlakken worden gespoten. Voor meer informatie kan men terecht bij Chris Binns, professor nanotechnology Universiteit van Leicester. Zonnecel zet zowel licht als warmte om in elektriciteit Wetenschappers van Stanford University in Californië hebben een nieuw proces ontwikkeld dat tegelijkertijd licht en warmte van de zon om kan zetten in elektriciteit. Hierdoor is waterkoeling niet meer nodig. Meer informatie: Nick A. Melosh, Stanford University. Productieproces ECN heeft in samenwerking met Solland, Arise en IMEC een nieuwe vorm van zonnecel-productie ontwikkeld: Metallization Wrap Through. Dit proces levert een efficiëntere cel op alsmede een sneller en nauwkeuriger module productieproces. Dit is slechts één van de voorbeelden van revolutionaire productieprocessen. Quantumdots Er wordt volop onderzoek gedaan naar de manipulatie van quantumdots om met dezelfde inval van zon een veelvoud aan energie-output te krijgen. Het zogenoemde Carrier Multiplication werkt op basis van het genereren van meerdere electron-hole paren bij de absorptie van een enkel photon. De meningen over de haalbaarheid verschillen echter sterk. Op het Dutch Solar Energy R&D Seminar 2010 meldt AMOLF uit Amsterdam dat de CM-verhoudingen op dit moment te klein is om nuttig te zijn voor PV. Op dezelfde conferentie beweert de Universiteit Utrecht dat haar QuantumDot enhanced CIS solar cells wel een verbeterd rendement laten zien. Een ding is duidelijk, er gebeurt veel, en nog tegelijkertijd ook. 21

22 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Tot slot SolarPV is een miljardenmarkt die de komende jaren enorm blijft groeien. Of, zoals vele experts binnen de energiewereld stellen: als het grid partiy heeft bereikt zal de explosieve groei andere duurzame opwekking verdringen. In aanloop naar dat scenario wijzen vele signalen erop dat overcapaciteit in de productie aanstaande is en dat daarmee forse prijsdalingen en mogelijk ook de eerste faillissementen in het verschiet liggen. Voor overheden zit daarin misschien wel een positief verhaal verpakt, omdat een snelle ontwikkelingen subsidie sneller overbodig kan maken dan op op dit moment vaak wordt aangenomen. De komende jaren echter lijkt overheidssteun onverkort van belang om de technologie in het doorsnee huishoudens volledig geaccepteerd te krijgen. De technologie nadert de fase van proven technology. Veel partijen zijn nu al bezig met doorontwikkeling van de celtechnologie en de productie- en installatieprocessen. Het gevaar van verlamming door suboptimalisatie dreigt als we allemaal blijven wachten met de installatie van systemen tot dat nieuwere systeem komt dat nog beter en efficiënter is. Deze mogelijke patstelling kan worden doorbroken als overheden en energiebedrijven consumenten helpen door middel van korte termijn financiële steun en lange termijn afname-commitments. Het vaak gehoorde argument dat bestaande bouw niet geschikt is voor ruimtevretende zonnesystemen is steeds minder valide. De systeemproducenten en bouwondernemingen werken hard en effectief aan aanpassingen in de bebouwde omgeving die soepele integratie mogelijk maken. In de nabije toekomst zal op vele plaatsen zonne-energie al bijna onzichtbaar worden opgewekt. 22 Het lijdt geen enkele twijfel dat de komende jaren volop zonnepanelen geïnstalleerd zullen worden. Er zijn echter grenzen. Financieel, productietechnisch, maar ook wat betreft opslag. Alleen als er een buffer- en opslagcapaciteit komt in de vorm van batterijen, stroom delen met de buren of een bepaalde vorm van natuurlijke opslag, kan het aandeel fluctuerende renewables zoals zon en wind in Nederland boven enkele tientallen procenten stijgen. En dat vergt zeer goed tweerichtingsverkeer met het netwerk en forse uitbreiding in capaciteit en kwaliteit van ons netwerk.

23 23

24 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Notities 24

25 25

26 ZONNE- ENERGIE Feiten, cijfers, observaties Bronnen 21st World Energy Congress AgentschapNL BP CBS Statline Deutsche Bank Dutch Solar Energy R&D Seminar 2009 & 2010 Earth Policy Institute ECN EurObserv ER European Photovoltaic Industry Association Financieel Dagblad Fraunhofer ISE HSBC Global Renewables IEA Energy Technology Perspectives IEA Technology roadmaps IPCC KEMA McKinsey Milieu Centraal NREL PHOTON Magazine Radboud Universiteit Nijmegen - Zonnecel- en materiaalgroep Renewable Energy Policy Network for the 21st Century Renewableenergyworld.com Roland Berger Senternovem Solarbuzz - Solar Energy Industry Research and Consultancy Ubbink Nederland World Energy Council Zonnefabriek 26

27 27

28 Deze publicatie is samengesteld in opdracht van