FDC Kenniscentrum Nota STRATEGISCHE OMGEVINGSANALYSE: UITDAGINGEN VOOR DE TOEKOMST NOOD AAN EEN CREATIEF GROEIMODEL

Transcriptie

1 FDC Kenniscentrum Nota STRATEGISCHE OMGEVINGSANALYSE: UITDAGINGEN VOOR DE TOEKOMST NOOD AAN EEN CREATIEF GROEIMODEL September 2005

2 INHOUDSTAFEL INLEIDING 3 DEEL I CREATIVITEIT EN ECONOMISCHE GROEI 5 1. Economische groei, concurrentievermogen en welvaartscreatie 5 2. Economische theorie over de groei van landen en regio s Het toenemend belang van innovatie, ondernemerschap en creativiteit Economische groei en trappen van ontwikkeling Vlaanderen op weg naar een innovatie-gedreven economie? 20 DEEL II UITDAGINGEN EN OPLOSSINGSRICHTINGEN VOOR DE VLAAMSE ECONOMIE 24 Uitdaging 1: Globalisering en desindustrialisatie 24 Uitdaging 2: Vergrijzing 31 Oplossingsrichting 1: Innovatie en ondernemerschap 35 Oplossingsrichting 2: Naar een creatieve kenniseconomie 43 Oplossingsrichting 3: Potentieel van de dienstensector ten volle benutten 52 CONCLUSIES 60 ANNEX 62 BIBLIOGRAFIE 64 2

3 Flanders District of Creativity ( Flanders DC ) is een organisatie waarin bedrijfsleven, overheid en academische wereld de handen in mekaar slaan om te werken aan meer ondernemingscreativiteit. Ondernemingscreativiteit betekent dat bedrijven traditionele denkpatronen doorbreken en nieuwe, creatieve antwoorden vinden op huidige en toekomstige uitdagingen. In twee woorden: slim concurreren. Ondernemingscreativiteit is geen doel op zich maar een middel voor bedrijven om concurrentieel te blijven met de rest van de wereld en voor de overheid om een economisch gezond Vlaanderen en nieuwe jobs te garanderen. Flanders DC vzw is opgericht door de Vlaamse regering. Flanders DC werkt rond drie doelstellingen: 1. Kennis rond ondernemingscreativiteit opbouwen en verspreiden via het FDC Kenniscentrum; 2. Sensibiliseringacties; en 3. Internationale samenwerking met koploper regio s uit de wereld. INLEIDING Deze nota is de eerste omgevingsanalyse van het Flanders DC Kenniscentrum en schetst de omgeving inclusief de uitdagingen en problemen van de Vlaamse economie voor het volgende decennium. De taak van het Flanders DC Kenniscentrum is kennis te verzamelen en op te bouwen rond de activiteiten van Flanders DC in ruime zin. Deze studie vormt aldus een soort basisdocument voor de activiteiten van Flanders DC, gericht op het stimuleren van de creativiteit in Vlaanderen als hefboom voor economische groei. De Vlaamse economie heeft het laatste decennium aan dynamiek ingeboet; andere Europese regio s en landen lijken beter en sneller in te spelen op de wijzigende omstandigheden van globalisering, kenniseconomie Niettegenstaande deze boodschap reeds een aantal maal in rapporten en studies naar voren werd gebracht, blijkt de sense of urgency om dingen wezenlijk te veranderen nog onvoldoende te bestaan. Met deze nota wil het Flanders DC Kenniscentrum als denktank een belangrijke input leveren in de economische en maatschappelijke discussie over de toekomst van Vlaanderen. Daartoe wordt in een eerste deel de relatie tussen creativiteit, innovatie en ondernemerschap enerzijds, en economische groei en concurrentievermogen van landen en regio s anderzijds grondig bestudeerd. Een overzicht van de verschillende theorieën over economische groei geeft het toenemend belang van creativiteit, ondernemerschap en innovatie voor economische groei aan naarmate landen en regio s steeds verder opschuiven in economische ontwikkeling. Op basis van recent toegepast onderzoek verricht in het kader van het Global Competitiveness Report wordt een model voorgesteld waarbij de economische groei van landen en regio s gerelateerd wordt aan verschillende 3

4 trappen in hun (economische) ontwikkeling. Dit model dient als achtergrond om de toestand van de Vlaamse economie beter te kunnen plaatsen, en de noden voor de toekomst beter te kunnen identificeren. De resultaten van eerdere studies geven duidelijk aan dat Vlaanderen dringend nood heeft aan een nieuw ontwikkelingsmodel. In het tweede deel van deze nota wordt dit algemeen (theoretisch) beeld verder uitgediept en worden een aantal kenschetsende observaties gemaakt rond de Vlaamse economie. Daarbij wordt in de eerste plaats uitvoerig aandacht besteed aan twee belangrijke uitdagingen waar Vlaanderen voor staat, namelijk globalisering en vergrijzing. Deze evoluties oefenen een belangrijke impact uit op de structuren en de werking van de Vlaamse economie. Aan de hand van duidelijke en objectieve analyses inclusief data en cijfermateriaal, worden de effecten op de Vlaamse economie duidelijk aangetoond. Als antwoord hierop wordt een analyse gemaakt van enkele grote mogelijke oplossingsrichtingen, die als basis moeten dienen voor de formulering van een ruime en algemene visie op de Vlaamse economie in de toekomst. Achtereenvolgens wordt aandacht besteed aan het belang van ondernemerschap en innovatie, de uitbouw van de kenniseconomie en de verdere ontwikkeling van dienstensectoren. Aan de hand van concrete data wordt aangegeven hoe Vlaanderen er in vergelijking met andere regio s voor staat en wordt tevens getracht de situatie anno 2015 bij ongewijzigde omstandigheden te schetsen. Er dient echter op gewezen te worden dat dit eerder partiële analyses betreft, en niet de bedoeling heeft een globaal beeld van de Vlaamse economie nu en in de toekomst te geven. Dit gaat voorbij aan het objectief van deze nota, namelijk het onder de aandacht brengen van enkele fundamentele evoluties waarmee de Vlaamse economie geconfronteerd wordt. 4

5 DEEL I: CREATIVITEIT EN ECONOMISCHE GROEI I.1. Economische groei, concurrentievermogen en welvaartscreatie De laatste twee decennia toonden voor Europa duidelijk een breuk met de periode van sterke economische groei die de westerse wereld kenmerkte sinds de Tweede Wereldoorlog. Het groeivermogen van de Europese economie lijkt ten opzichte van andere landen en regio s achter te blijven in een periode waarin de wereldeconomie structurele veranderingen ondergaan heeft. De snelle ontwikkeling van de informatie- en communicatietechnologie heeft geleid tot een drastische verlaging van de communicatieen transportkosten. In combinatie met een wereldwijde afbouw van tarifaire en niettarifaire belemmeringen, heeft dit als katalysator gewerkt voor de toenemende globalisering van economische activiteiten en de verdere integratie van de wereldeconomie. Ondernemingen nemen hun beslissingen steeds meer in een globaal perspectief en gaan op zoek naar locaties waar de voorwaarden (prijs en beschikbaarheid van grondstoffen, arbeidskosten, menselijk kapitaal ) het meest gunstig zijn. Terwijl vroeger hoofdzakelijk (arbeidsintensieve) productie-activiteiten verplaatst werden naar landen in Oost-Europa en Azië, stelt men de laatste jaren vast dat ook andere activiteiten zoals distributie, onderzoek en ontwikkeling (O&O) niet onaantastbaar zijn voor deze ontwikkelingen. De huidige concurrentie is niet langer lokaal of regionaal, maar speelt zich dikwijls af op een mondiaal niveau. Nieuwe economische spelers uit China, India hebben daarbij een belangrijk kostenvoordeel t.o.v. Europa en zijn lidstaten. Deze globale ontwikkelingen zetten de welvaartscreatie in Europa onder druk. De traditionele economisch grootmachten, waaronder Europa, hebben het steeds moeilijker om competitief te blijven in de globale economie. Competitiviteit verwijst niet zozeer naar het dalend marktaandeel van Europa op de wereldmarkt, maar meer algemeen naar het vermogen om op langere termijn economische groei te creëren. De eerste enge interpretatie van concurrentievermogen (d.i. marktaandeel op de wereldmarkt) gaat immers uit van een zero-sum game waarbij de winst voor het ene land of regio ten koste gaat van andere landen/regio s. Internationale handelstheorieën hebben echter aangetoond dat alle landen en regio s (kunnen) winnen van meer internationale handel, niet zozeer in termen van marktaandeel maar wel in termen van welvaart. Concurrentievermogen op het niveau van landen en regio s dient dus ruimer geïnterpreteerd te worden, zoals bijvoorbeeld de Europese Commissie doet in het kader van haar jaarlijks rapport The European Competitiveness Report. Daarin definieert de EU het concurrentievermogen van een land of regio als het vermogen van een nationale/regionale economie om op een duurzame manier te voorzien in een hoge en stijgende levensstandaard en dit gekoppeld aan een hoge werkgelegenheid. Uit dit rapport komt duidelijk naar voren dat Europa in zijn geheel en verschillende individuele 5

6 EU-lidstaten waaronder ook België de laatste jaren terrein verliezen en slechts een beperkte economische groei creëren. Tabel 1: Economische groei, België Duitsland Frankrijk Nederland Luxemburg Italië Verenigd Koninkrijk Ierland Denemarken Griekenland Portugal Spanje Oostenrijk Finland Zweden EU Verenigde Staten Japan Australië Nieuw Zeeland Mexico Zuid-Korea OESO Bron: OECD (2004), Understanding Economic Growth Projecties naar de toekomst geven aan dat Europa nog verder terrein zal verliezen tegenover nieuwe concurrenten zoals China, India, Brazilië en Rusland. Voorspellingen voor de periode tonen aan dat de economische groei in deze (in ontwikkeling zijnde) landen consistent hoger ligt dan in de meer ontwikkelde landen. Ook de bevolkingscijfers geven het stijgend belang aan van nieuwe industrialiserende landen: in 2020 bijvoorbeeld zou 56% van de wereldbevolking van Aziatische oorsprong zijn. 6

7 Tabel 2: Projecties economische groei, Brazilië 3,3 3,9 3,8 3,8 3,5 China 7,6 5,4 4,3 3,8 3,2 India 5,7 5,8 5,9 6,1 5,4 Rusland 5,3 3,5 3,5 2,8 2,0 Frankrijk 2,0 1,8 1,6 1,7 1,7 Duitsland 1,6 1,3 0,7 1,6 1,3 Italië 1,7 1,5 0,7 0,7 1,4 Japan 1,2 1,3 1,1 0,4 1,0 Verenigd Koninkrijk 2,3 2,0 1,5 1,9 1,7 Verenigde Staten 2,6 2,2 2,4 2,7 2,6 Bron: Goldman Sachs (2004), Growth and Development: the Path to 2050 Economische groei is belangrijk omdat de welvaart van landen en regio s rechtstreeks afhangt van de totale groei van de nationale/regionale economie. Hogere lonen, een stijgende werkgelegenheid, hogere winsten... zijn op langere termijn enkel mogelijk indien een land of regio een gezonde economische basis heeft die op langere termijn positieve economische groeicijfers laat optekenen. De output van een economie wordt traditioneel samengevat in het Bruto Binnenlands Product (BBP), wat een maat is voor de totale waarde gecreëerd binnen een land/regio door het gebruik van productiefactoren (arbeid, kapitaal ) in de vervaardiging van producten en diensten. Het BBP per inwoner meet aldus de (materiële) welvaart of het inkomen per inwoner in een land/regio en vormt een goede indicatie van de gemiddelde levensstandaard of welvaart in een land of regio. Economische groei (d.i. de reële groei van het BBP) van een land of regio is m.a.w. een noodzakelijke voorwaarde voor een continue verbetering van de levensstandaard van zijn inwoners. Een groeiende economie laat bovendien ook toe om optimaal in te spelen op nieuwe uitdagingen die zich stellen op maatschappelijk (sociaal, ecologisch ) gebied. Het vraagstuk rond de toenemende vergrijzing en daarmee gepaard gaande uitgaven kan bijvoorbeeld slechts adequaat aangepakt worden indien er voldoende economische groei gecreëerd wordt. Het bevorderen van economische groei is echter geen eenvoudige en eenduidige opdracht, aangezien de economische ontwikkeling van landen/regio s het resultaat is van 7

8 een complex proces van verschillende determinanten. Daarin spelen meerdere factoren een rol zoals de recente studie Understanding economic growth (2004) van de Organisatie voor Economische en Sociale Ontwikkeling (OESO) aantoont. In het kader van een meerjarig onderzoeksprogramma werd de economische groei van de OESOlanden tijdens het laatste decennium vergeleken en werd op zoek gegaan naar verklaringen en best practices waarom bepaalde landen sneller groeien dan andere. De belangrijkste conclusies uit dit empirisch onderzoek geven aan dat: 1. vooraf, de verschillen in economische groei tussen landen lijken toe te nemen, wat tevens weerspiegeld wordt in grote verschillen in technologische vooruitgang of multi-factor productivititeit (d.i. groei in productiviteit van de verschillende productiefactoren); 2. de productie en het gebruik van ICT sterk tot de economische groei in een aantal landen zoals de Verenigde Staten bijgedragen heeft; 3. een stabiel macro-economisch beleid een positief effect op economische groei heeft; specifiek blijken vooral een lage inflatie en beperkte onzekerheid tot hogere groei te leiden; 4. een grote overheidssector/inmenging een negatief effect uitoefent op economische groei: hoge belastingen en grote overheidsuitgaven ontmoedigen investeringen; 5. O&O-investeringen in sterke mate bijdragen tot de technologische vooruitgang van landen doordat ze belangrijke spillover effecten hebben, waardoor de sociale opbrengst relatief hoog is; 6. ook onderwijs en opleiding zijn een belangrijke verklaring voor verschillen in economische groei tussen landen; 7. het bestaan van efficiënte financiële markten en internationale openheid in belangrijke mate de groei van landen ondersteunen, zowel door het kanaliseren van de middelen naar de juiste activiteiten als door het stimuleren van investeringen; 8. stringente reguleringen op de productmarkt en op de arbeidsmarkt een negatief effect hebben op de productiviteitsontwikkeling in sectoren; 9. het effect van regulering op de productmarkt echter tussen sectoren verschilt en direct afhangt van de sterke/zwakke positie van een land in een sector; 10. stringente regulering sterkere negatieve effecten heeft in landen die achterblijven vooral omwille van de vertraagde toepassing van nieuwe technologieën en het achterblijven van innovatie; 11. ondernemerschap o.a. door de toetreding van nieuwe ondernemingen in belangrijke mate bijdraagt tot productiviteitsgroei doordat deze nieuwe ondernemingen veelal nieuwe technologieën en activiteiten ontwikkelen (creatieve destructie); 12. ondernemerschap door de groei van bestaande ondernemingen evenwel de belangrijkste verklaring is van productiviteitswinsten binnen sectoren; 8

9 13. stringente regulering m.b.t. ondernemerschap (administratieve kosten, minimale vereisten.) bemoeilijkt de toetreding van nieuwe ondernemingen. Empirisch onderzoek identificeert dus verschillende factoren als belangrijke determinanten van economische groei. Deze determinanten zijn talrijk, verscheiden en onderling afhankelijk van elkaar wat de creatie van economische groei zo complex maakt. Daarenboven varieert het belang van deze determinanten over de tijd, afhankelijk van waar een land of regio zich in zijn ontwikkeling bevindt. 9

10 I.2. Economische theorie over de groei van landen en regio s De vraag waarom bepaalde landen en regio s sneller groeien dan andere landen/regio s heeft vele economische denkers in de laatste 200 jaar beziggehouden. Het economische groeiproces en welke factoren aan de basis daarvan liggen, heeft een centrale plaats binnen de economische theorie ingenomen. Grosso modo kan het onderzoek rond economische groei onderverdeeld worden in 3 chronologische en methodologische afzonderlijke groepen van theorieën en modellen. Een eerste groep is de zogenaamde klassieke stroming die startte met D. Hume en A. Smith in de 18 de eeuw en eindigde met J.S. Mill en K. Marx in de eerste helft van de 19 de eeuw. De tweede groep betreft de neoklassieke stroming die vooral (empirisch) onderzoek verrichtte op basis van statistische data die beschikbaar werden na WO II. Belangrijke namen in deze neoklassieke stroming zijn R. Solow, S. Kuznets, M. Abramovitz, H. Chenery and E. Denison. De derde en meest recente is de endogene stroming, die de klassieke en neoklassieke veronderstellingen van perfecte markten en afnemende meeropbrengsten verlaat en in de plaats daarvan focust op toenemende (meer- en schaal)opbrengsten, onderzoek en ontwikkeling, kennis-spillovers, leereffecten en kennisdiffusie. Deze stroming kwam vooral tot ontwikkeling door K. Arrow, P. Romer, R. Lucas, G. Grossman, E. Helpman, R.J. Barro en X. Sala-i-Martin. Adam Smith beschouwde arbeidsverdeling en -specialisatie als de belangrijkste factoren achter (ongebreidelde) economische groei. Andere klassieke economisten zoals Ricardo en Maltus wezen echter reeds in de 19 de eeuw op het bestaan van afnemende meeropbrengsten in de exploitatie van land en natuurlijke rijkdommen: om de bevolkingsgroei te volgen zou steeds meer minderwaardig land ingezet moeten worden, wat gegeven de dalende meeropbrengsten zou resulteren in lagere productie en dus lagere economische groei. In de eerste helft van de 20ste eeuw onder invloed van de overgang naar een industriële maatschappij, verschoof de nadruk binnen de theorie van de economische groei naar een andere productiefactor, namelijk kapitaal. Aldus werd kapitaalaccumulatie, zijnde de investeringen in fysiek kapitaal en infrastructuur, naar voren geschoven als de belangrijkste verklaring van de economische groei van landen en regio s. Modellen relateerden de economische groei bijvoorbeeld aan de spaarquote en investeringsquote van een land of regio. In de neoklassieke groeimodellen die vanaf het midden van vorige eeuw het groeidenken domineerden, werd de economische groei van een land of regio toegeschreven aan de toename van zowel kapitaal als arbeid. Omdat zowel de klassieke als de neoklassieke groeitheorieën ervan uitgingen dat perfect werkende markten instonden voor de efficiënte allocatie van economische middelen (verder bouwend op A. Smith s metafoor van de onzichtbare hand ), werd economische groei binnen deze theorieën volledig toegewezen aan de stijgende inzet van de verschillende productiefactoren. Empirisch onderzoek op 10

11 basis van de Solow-decompositie ( growth accounting ) en mogelijk gemaakt door de ruime beschikbaarheid van statistische data, gaf echter aan dat de bijdrage tot economische groei door de hogere inzet van de verschillende productiefactoren relatief beperkt was. Voor de Verenigde Staten bijvoorbeeld zou over de periode slechts 19% van de economische groei verklaard worden door de hogere inzet van de productiefactoren arbeid en kapitaal. Deze oefening werd voor andere landen en andere tijdsperiodes herhaald en steeds kwam tot uiting dat terwijl in landen in ontwikkeling arbeid en kapitaal bepalende factoren zijn van economische groei, de bijdrage van deze traditionele productiefactoren in de groei van meer ontwikkelde/geïndustrialiseerde landen eerder beperkt is. Chenery (1986) geeft aan dat in ontwikkelde landen slechts 50% van de economische groei verklaard wordt door de hogere inzet van productiefactoren, terwijl dit percentage in ontwikkelingslanden toch nog steeds 80% zou bedragen. Er moest dus op zoek gegaan worden naar andere mechanismen die de economische groei van landen en regio s bepaalden. Een deel van de restterm, d.i. het niet-verklaarde gedeelte van de economische groei, kan verklaard worden door verbeteringen in de kwaliteit van de ingezette productiefactoren. Scholing en opleiding verhogen bijvoorbeeld de kwaliteit van de productiefactor arbeid. Later onderzoek heeft getracht met verschillen in kwaliteit van productiefactoren zoals bijvoorbeeld menselijk kapitaal rekening te houden, maar toch bleef een belangrijk gedeelte van de economische groei van landen en regio s onverklaard. Deze restfactor of multi-factor productiviteit (d.i. de groei die overblijft nadat de productiviteitsgroei van de verschillende productiefactoren in rekening is gebracht) werd toegeschreven aan technologische vooruitgang die binnen de neoklassieke groeimodellen beschouwd werd als exogeen. De belangrijkste verklaring van economische groei was in de neoklassieke literatuur dus een onafhankelijk gegeven waarvan het ritme door landen en regio s niet beïnvloed kon worden. Dit strookte echter niet met de realiteit: men stelde immers vast dat verschillende landen significant meer investeerden in Onderzoek en Ontwikkeling (O&O) en ook een hogere economische groei realiseerden. Bovendien, indien technologische vooruitgang voor ieder land of regio gelijk zou zijn en vrij toegangelijk (zoals manna uit de hemel ), waarom bleven bepaalde landen dan achterop hinken in economische groei want er was immers zeker geen sprake van (absolute) convergentie. Als antwoord hierop is binnen de endogene groeitheorieën het inzicht gegroeid dat deze technologische vooruitgang niet exogeen was maar zelf het resultaat is van het economisch proces. De lange termijn groei in deze endogene groeimodellen wordt bepaald door ideeën (voor nieuwe producten en processen), die in de oorspronkelijke endogene groei-modellen van Romer het resultaat zijn van investeringen in O&O. Bestaande en nieuwe ondernemingen investeren in O&O omdat ze anticiperen op stijgende winstopportuniteiten van nieuwe producten en processen. Omwille van het publiek-goed karakter van kennis en ideeën, hebben deze 11

12 O&O-investeringen belangrijke spillover-effecten die de productiviteit van O&Oinvesteringen en innovatie in een land of regio positief beïnvloeden. Aldus nemen spillover-effecten, externaliteiten, leereffecten, schaalvoordelen, kennisdiffusie in deze endogene groeimodellen een prominente plaats in. Centraal in deze modellen staat dat economische groei op lange termijn niet mogelijk is zonder technologische vooruitgang. Deze endogene groeimodellen hebben aldus de vraag wat bepaalt economische groei vervangen door de vraag wat bepaalt technologische vooruitgang. Andere determinanten van economische groei (o.a. de traditionele productiefactoren) botsen onvermijdelijk op afnemende meeropbrengsten en stijgende marginale kosten. Kennis en ideeën kenmerken zich echter door een cumulatieve dynamiek kennis produceert kennis - die tot toenemende meeropbrengsten leidt. Zolang er een continue aanvoer van nieuwe ideeën is, die middels innovatie en ondernemerschap resulteren in nieuwe producten en processen, zal een economie op lange termijn verder kunnen groeien. Belangrijk is bovendien dat landen en regio s bepaalde instrumenten in handen hebben om dit endogeen en cumulatief proces van technologische vooruitgang tot op zekere hoogte via incentieven te beïnvloeden en te voorkomen dat ze geconfronteerd worden met afnemende meeropbrengsten in de generatie van ideeën. 12

13 I.3. Het toenemend belang van innovatie, ondernemerschap en creativiteit Overeenkomstig deze recente endogene groetheorieën is er de laatste decennia veel aandacht besteed aan de fenomenen van innovatie en ondernemerschap als facilitators van economische groei, specifiek in meer ontwikkelde landen en regio s. Dit gaat terug op het werk van J. Schumpeter (1934) die als eerste het belang van ondernemerschap en innovatie aantoonde in zijn theorie over economische groei en technologische vooruitgang. Innovatie betreft het proces waarbij nieuwe ideeën vertaald worden in nieuwe producten, nieuwe processen, nieuwe procédés, die aanleiding geven tot een toename van productiviteit. Ondernemerschap is noodzakelijk om deze innovatieve inspanningen af te stemmen op marktopportuniteiten zodat een afstemming tussen vraag en aanbod verzekerd wordt. Het is tevens Schumpeter die als eerste het proces van creatieve destructie beschreef waarbij nieuwe ondernemers/ondernemingen met nieuwe producten en processen bestaande ondernemingen op de markt kwamen vervangen. Terwijl Schumpeter in eerder werk wees op het belang van nieuwe, kleinere ondernemingen voor innovatie, schreef hij in zijn later werk innovatie vooral toe aan grote ondernemingen die over voldoende financiële middelen voor omvangrijke innovatie-projecten beschikken. Tijdens het laatste decennium hebben beleidsdocumenten rond economische groei zich toegespitst op factoren zoals O&O-investeringen, spillovers, kennisdiffusie, nationale innovatiesystemen als belangrijke instrumenten ter stimulering van innovatie en technologische vooruitgang. Terwijl in de eerste jaren vooral belang gehecht werd aan de noodzakelijke investeringen in O&O, wordt in latere jaren meer aandacht besteed aan de ruimere omgeving waarin innovatie en ondernemerschap tot uiting komen. De laatste jaren stelt men immers een vernieuwde belangstelling vast voor de rol van de institutionele omgeving binnen de economische groei van landen en regio s. Economische theorie heeft traditioneel weinig of geen aandacht besteed aan de ruimere omgeving waarbinnen economische transacties plaatsvinden, omwille van de typische veronderstelling van perfect werkende, efficiënte markten. Echter, voortbouwend op onderzoek van o.a. R. Coase en D.C. North, twee recente Nobelprijs-winnaars, is gebleken dat economische groei wel degelijk beïnvloed wordt door de kwaliteit van formele instituties (wetten, regels, codes, instellingen ) en informele instituties (normen, waarden, attitudes ) van een maatschappij. Naast de traditionale productiefactoren zoals fysiek en menselijk kapitaal blijkt dit sociaal kapitaal een belangrijke rol te spelen in de economische ontwikkeling van landen en regio s. Betere instituties verlagen de transactiekosten en verhogen de efficiënte werking van een economie. Moesen (2004) relateert de slechtere economische groeiprestaties van de Belgische economie rechtstreeks aan inefficiënte instituties en het gebrek aan vertrouwen in de overheid. 13

14 Binnen innovatie wordt er daarom specifiek aandacht besteed aan de zogenaamde nationale/regionale innovatiesystemen, d.i. de institutionele configuratie waarin de actoren in een bepaald land of regio kennis creëren, beheren en innoveren. Deze actoren betreffen een ruime waaier gaande van ondernemingen over onderwijsinstellingen, publieke en privé-kennisinstellingen, tot intermediaire organisaties Nationale en regionale overheden kunnen aan de hand van een dergelijk innovatiesysteem de voorwaarden en incentieven voor de creatie en het gebruik van ideeën en kennis ontwikkelen, door o.a. positieve interacties te stimuleren tussen de verschillende actoren binnen het innovatiesysteem. De wijze waarop de voorwaarden en incentieven gestructureerd zijn, bepaalt rechtstreeks de mate waarin kennis gecreëerd en verspreid wordt en indirect dus de economische groei in een land of regio. Binnen ondernemerschap wordt veel belang gehecht aan nieuwe en groeiende ondernemingen, intrapreneurship, spin-offs, als belangrijke economische agenten die aanleiding geven tot productiviteitstoename in sectoren en economieën. In deze beleidsdiscussies wordt er ook veel aandacht besteed aan omgevingselementen die ondernemerschap stimuleren, zoals voldoende aanwezigheid van risicokapitaal en rechtszekerheid als onderdeel van de institutionele omgeving. De creatie van een ondernemingsvriendelijke omgeving wordt in het algemeen gezien als een belangrijke taak van nationale en regionale overheden. Sinds een aantal jaren is (o.a. vanuit de management-literatuur) creativiteit i.p.v. innovatie en ondernemerschap in de schijnwerpers komen te staan in beleidsdiscussies m.b.t. economische groei. Creativiteit stelt geïndustrialiseerde landen en regio s in staat te (blijven) concurreren met landen en regio s die in de globale economie van vandaag vooral een voordeel hebben in termen van lagere kosten. Binnen de huidige kenniseconomie geldt dat the basic economic resources the means of production to use the economist s term is no longer capital, nor natural resources nor labor. It is and will be knowledge (P. Drucker (1993)). Anderen zoals bijvoorbeeld R. Florida (2002) beschouwen creativiteit als de belangrijkste factor in de creatie en verspreiding van kennis, terwijl innovatie en ondernemerschap in deze zienswijze slechts resultaten zijn van creativiteit. De endogene groeitheorieën kenden ook reeds een centrale rol toe aan creativiteit, d.i. het genereren van de noodzakelijke ideeën die aan de basis liggen van innovatie en ondernemerschap, als motor van economische groei. Romer (1993) stelde reeds dat We are not used to thinking of ideas as economic goods but they are surely the most significant ones that we produce. The only way for us to produce more economic value - and thereby generate economic growth - is to find ever more valuable ways to make use of the objects available to us. Ideeën kunnen dikwijls in verschillende omgevingen meermaals gebruikt worden, waardoor ideeën niet geconfronteerd worden met afnemende 14

15 meeropbrengsten zoals andere productiefactoren. Ideeën geven dikwijls aanleiding tot nieuwe ideeën: men wil bestaande ideeën verbeteren en men is op zoek naar nieuwe combinaties van ideeën. Opvallend is wel dat vandaag de dag het concept creativiteit ruimer wordt opgevat dan enkel ideeën die gerelateerd zijn aan technologische en O&O-investeringen. Dit staat in contrast met de oorspronkelijke endogene groeimodellen waar er een duidelijke link bestond tussen ideeën en O&O-investeringen. Creativiteit zoals het vandaag algemeen beschouwd wordt, benadrukt het belang van zowel technologische als niet-technologische ideeën. Niettegenstaande deze ruimere interpretatie van creativiteit, is de recente belangstelling voor creativiteit voor een belangrijk deel terug te brengen tot de inzichten van de eerste endogene groeimodellen. Deze modellen benadrukten immers reeds het belang van ideeën, innovatie en ondernemerschap, niettegenstaande tot nu toe in beleidsdicussies de meeste aandacht naar innovatie en ondernemerschap ging. Innovatie en ondernemerschap kunnen echter pas ten volle tot uiting komen, indien zij gebaseerd zijn op voldoende creativiteit die voorziet in een constante stroom van goede ideeën. Maar ook omgekeerd, creativiteit zonder innovatie en ondernemerschap die o.a. zorgen voor afstemming met de (markt)realiteit, mondt niet noodzakelijkerwijze uit in economische groei. Niet alle ideeën en kennis kunnen immers in economische waarde vertaald worden. In recent onderzoek tonen Acs et al. (2004) aan hoe ondernemerschap als een soort transmissie-mechanisme ideeën en kennis omzet in economische groei. Niet in alle sectoren is creativiteit van even groot belang. Jacobs (2005) beschrijft dit aan de hand van concentrische cirkels, waarbij in de middelste cirkels eerder productinnovatie centraal staat en in de buitenste cirkels hoofdzakelijk innovatie en creativiteit in processen, organisatievormen. In het midden bevinden zich de zogenaamde creatieve sectoren waar de ontwikkeling van nieuwe concepten, producten en diensten de kern van het bedrijfsproces vormt. Voorbeelden zijn de kunsten, vormgeving, wetenschappelijk en technologisch onderzoek, architectuur en media. Daarrond bevinden zich sectoren waar producten en diensten sterk afhankelijk zijn van de vormgeving: mode, meubelen, auto s, pretparken, maar ook mobiele telefoons, winkels, software In de volgende cirkel situeren zich sectoren waar zeer sterk geconcurreerd wordt op (technologische) innovatie, en tenslotte de zogenaamde meer traditionele sectoren. In meer ontwikkelde landen zal creativiteit in alle sectoren relatief meer belangrijk zijn dan in landen die zich in de eerste stappen van hun ontwikkelingspad bevinden. 15

16 I.4. Economische groei en trappen van ontwikkeling In de meest recente versie van het Global Competitiveness Report ontwikkelde de (groei-)economist Sala-i-Martin een conceptueel kader om het concurrentievermogen van landen (en dus het vermogen om economische groei te creëren) te evalueren. Dit kader plaatst de verschillende inzichten aangereikt door de economische theorie in een duidelijkere structuur en verbindt bovendien een tijdselement aan de verschillende determinanten van economische groei. Het voorgestelde model gaat er expliciet van uit dat het belang van de verschillende determinanten over de jaren wijzigt afhankelijk van de ontwikkelingsfase waarin een land of regio zich bevindt. De economische ontwikkeling van landen/regio s is een dynamisch proces waarbij landen/regio s doorheen de tijd genoodzaakt worden om op andere manieren competitief te blijven en economische groei te creëren. De overstap naar een volgende trap in de ontwikkeling vereist een meer gesofisticeerde manier van produceren en concurreren. Het voorgestelde model groepeert de verschillende determinanten van economische groei zoals door de verschillende economische theorieën aangebracht in 12 pijlers, die in combinatie met elkaar het complexe proces van welvaartscreatie omvatten: 1. Instituties: economische transacties komen niet tot stand zonder publieke instituties (eigendomsrechten, wetten en regels, overheidsoptreden, maar ook normen, waarden ) en private instituties (deugdelijk bestuur, transparantie ); 2. Fysieke infrastructuur: transport, telecommunicatie, energievoorzieningen zijn noodzakelijk voor de productie van goederen en diensten; 3. Macro-economische stabiliteit: lage inflatie, beperkte overheidsschuld zorgen dat de economische basis voldoende (adem)ruimte krijgt ; 4. Veiligheid: persoonlijke veiligheid van werknemers, ondernemingsleiders, ondernemingen is een basisvoorwaarde voor economische groei; 5. Menselijk kapitaal: betreft de productiefactor arbeid bestaande uit het basis menselijk kapitaal (gezondheid, basiseducatie ) en het hoogontwikkeld menselijk kapitaal (voortgezette opleiding, permanente vorming ); 6. Efficiënte productmarkten: productiviteitsgroei wordt positief beïnvloed door een voldoende hoge graad aan concurrentie, de afwezigheid van marktverstorende maatregelen 7. Efficiënte arbeidsmarkt: te stringente regulering, favoritisme binnen ondernemingen, discriminatie belemmeren de creatie van economische groei; 16

17 8. Efficiënte financiële markten: zorgen voor een optimale allocatie van de financiële middelen: risicokapitaal voor de beste ondernemers en innoverende ondernemingen zodat goede ideeën in goederen en diensten vertaald kunnen worden; 9. Technologische leergierigheid: economische groei werd in het verleden sterk gedreven door technologische ontwikkelingen; toegang tot en de absorptie van deze technologische kennis (ook deze ontwikkeld in het buitenland) is noodzakelijk; 10. Internationale openheid en marktomvang: de omvang van de markt bepaalt de productiviteitsgroei omdat grotere markten de exploitatie van schaalvoordelen en een efficiënte benutting mogelijk maken; voor kleinere landen is de internationale markt een substituut voor de binnenlandse markt; 11. (Gesofisticeerde) Ondernemingstrategieën: nieuwe strategieën op het vlak van marketing, distributie, organisationele vernieuwing, netwerken clustervorming zorgen voor productieve en competitieve ondernemingen; 12. Innovatie: in tegenstelling tot technologisch vermogen is innovatie er op gericht de bestaande grenzen aan kennis te verschuiven; verschillende factoren zoals het onderwijssyteem, het nationaal/regionaal innovatiesysteem, O&O-investeringen... zijn daarbij belangrijk. Verder bouwend op eerder werk van o.a. W.W. Rostow en ook M. Porter, worden deze 12 pijlers in relatie gebracht tot de verschillende trappen/fasen in de ontwikkeling van een land of regio. Aldus wordt een onderscheid gemaakt tussen het belang van de verschillende determinanten van economische groei over de tijd, afhankelijk van de ontwikkelingsfase waarin een land of regio zich bevindt. De kritische succesfactoren voor economische groei in ontwikkelingslanden zijn totaal verschillend van deze in meer ontwikkelde landen. Het model onderscheidt 3 grote trappen in de ontwikkeling van een land/regio en 2 overgangsfases tussen de verschillende trappen; er wordt immers vanuit gegaan dat de overgang van de ene ontwikkelingstrap naar de andere een bepaalde tijd in beslag neemt. 17

18 Figuur 1: Pijlers van economische groei 1. Instituties 2. Fysieke infrastructuur 3. Macro-econimische stabiliteit 4. Veiligheid 5a. Menselijk kapitaal basis Basis vereisten/randvoorwaarden Factoren-gedreven economie Efficiëntieverhoging Efficiëntie-gedreven economie 5b. Menselijk kapitaal opgeleid 6. Efficiënte productmarkt 7. Efficiënte arbeidsmarkt 8. Effficiënte financiële markten 9. Technologische leergierigheid 10. Internationale openheid/marktomvang 11. (Gesofisticeerde) Ondernemingsstrategieën 12. Innovatie Creativiteit, ondernemerschap, innovatie Innovatie-gedreven economie Bron: overgenomen en bewerkt vanuit Global Competitiveness Report In de eerste ontwikkelingstrap ( factor-gedreven economie ) is economische groei hoofdzakelijk het resultaat van de hogere inzet van productiefactoren, overeenkomstig de eerste theorieën van economische groei. Landen/regio s maken gebruik van hun lagekosten en goedkope productiefactoren (arbeid, land, ) en produceren hoofdzakelijk gestandaardiseerde goederen en diensten die ergens anders bedacht en ontwikkeld zijn. Om deze productie mogelijk te maken, is evenwel een minimum aan randvoorwaarden noodzakelijk: voldoende infrastructuur, een uitgebouwde institutionele omgeving, een bepaalde macro-economische stabiliteit, een voldoende vorm van veiligheid en voldoende arbeidskrachten (basis menselijk kapitaal). 18

19 In de tweede ontwikkelingsfase ( efficiëntie-gedreven economie) staat efficiëntieverhoging centraal; de economische groei van een land of regio wordt vooral gedreven door de verbeterde efficiëntie waarmee goederen en diensten worden geproduceerd. De productiviteitsgroei wordt slechts in beperkte mate beïnvloed door de hogere prijzen voor producten en diensten die steeds minder gestandaardiseerd zijn. De efficiëntie-verhoging wordt vooral gerealiseerd door een versterkte efficiëntie op de product-, arbeids- en financiële markten. Efficiëntie wordt ook positief beïnvloed door een goed opgeleide beroepsbevolking en een adequate technologische leergierigheid, zodat de beste en meeste efficiënte technologieën toegepast kunnen worden. Ook internationale openheid is een belangrijke manier voor efficiëntie-verhoging, aangezien de toegang tot de (grotere) internationale markten de realisatie van schaalvoordelen mogelijk maakt. In de derde ontwikkelingsfase ( innovatie-gedreven economie ) kunnen landen en regio s niet langer concurreren op het niveau van prijzen, gegeven de relatief hoge kosten van de aanwezige productiefactoren (in vergelijking met landen en regio s in de eerste ontwikkelingsfase). Maar ook een strategie op basis van efficiëntieverhoging is niet langer houdbaar aangezien de mogelijkheden uitgeput raken en men steeds korter bij de grens van technologische mogelijkheden zit. Landen en regio s in deze ontwikkelingsfase zijn verplicht anders te gaan concurreren waarbij de nadruk ligt op kwaliteit, innovatie, creativiteit Ondernemingen met unieke strategieën op het vlak van marketing, distributie, O&O, netwerkvorming zijn hier een belangrijke schakel in, naast de institutionele omgeving die evenals de geproduceerde goederen en diensten gekenmerkt wordt door een steeds hogere kwaliteit. Het is duidelijk dat de overgang van de ene ontwikkelingstrap naar de andere, een ander mechanisme achter economisch groei impliceert. Het aankleven van de bestaande economische groeistrategie zorgt er enkel voor dat het welvaartsniveau en levenstandaard behouden kan blijven; een nieuwe groeistrategie is echter nodig om om deze levenstandaard te verhogen en economische groei te creëren. Tussen de verschillende ontwikkelingstrappen voorziet het model in een bepaalde overgangsfase, omdat de overgang van de ene trap naar de andere eerder gelijkmatig dan discontinu verloopt. Deze overgangsperiodes zijn zeer moeilijk en ambigu omdat landen en regio s op zoek moeten gaan naar nieuwe, andere manieren van produceren en concurreren. Indien echter in de overgangsfases niet voldoende aandacht uitgaat naar de nieuwe en meer gesofisticeerde determinanten van economische groei, bestaat het gevaar dat de opstap naar een volgende trap in de ontwikkeling niet (snel) genoeg gezet wordt. Het is echter duidelijk dat de pijlers van de voorgaande trap(pen) in de ontwikkeling ook in de volgende ontwikkelingstappen aanwezig moeten zijn. 19

20 I.5. Vlaanderen op weg naar een innovatie-gedreven economie? Onder invloed van de toenemende globalisering moet Europa meer en meer de overstap naar de laatste ontwikkelingstrap (d.i. een innovatie-gedreven economie) maken. De versnelde integratie van een aantal nieuwe spelers in de wereldeconomie denk bijvoorbeeld aan China en India zorgt voor een nieuwe en intense concurrentie. Door hun relatief goedkope productiefactoren oefenen deze landen/regio s een sterke prijsdruk uit en verplichten ze meer ontwikkelde landen tot een nieuwe manier van produceren en concurreren. Een aantal van deze nieuwe spelers schuiven reeds op in de richting van de tweede ontwikkelingstrap, aangezien zij niet alleen over goedkope arbeid beschikken, maar dit kunnen aanvullen met massa s goed opgeleide studenten uit technologische faculteiten en een sterke drang naar technologische vernieuwing. Studies zoals het European Competitiveness Report geven aan dat een aantal Europese landen reeds de overstap naar de laatste ontwikkelingsfase heeft gezet terwijl andere zich nog in de overgangsfase tussen trap 2 en 3 bevinden. Ook de Vlaamse economie heeft de stap naar een innovatie-gedreven economie nog niet volledig gezet. Het succes van de Vlaamse economie steunt tot dusver voor een groot deel op de sterke efficiëntie- en productiviteitsgroei; Vlaanderen is niet voor niets de productiviteitskampioen in de wereld. Deze hoge productiviteit wordt in belangrijke mate gerealiseerd binnen grote industriële ondernemingen, die vanuit Vlaanderen de Europese en wereldmarkt bedienen op zoek naar schaalvoordelen. Ook procesinnovatie is een belangrijke hefboom geweest voor deze hoge productiviteitscijfers, resulterend o.a. in een sterke substitutie van arbeid door kapitaal om het negatief effect van de sterke kostenstijgingen te compenseren. Deze procesinnovatie werd o.a. sterk geholpen door de DIRV-actie van vijfentwintig jaar geleden, die in het algemeen gezorgd heeft voor een ruime maatschappelijke bewustwording voor technologische vernieuwing en een sterke technologische leergierigheid in de Vlaamse industrie. De talrijke buitenlandse vestigingen bieden Vlaanderen een goede toegang tot de buitenlandse kennis, die afhankelijk van het absorptievermogen van de (Vlaamse en buitenlandse) ondernemingen toegepast werd in Vlaanderen. De mogelijkheden van deze groeistrategie lijken echter stilaan uitgeput en het concurrentievermogen van de Vlaamse economie neemt af. Vlaanderen verliest economisch terrein: zo groeide het BBP per capita in Vlaanderen tussen 1995 en 2003 minder snel dan in andere landen en regio s binnen Europa. De Vlaamse economie heeft een relatief smalle basis bestaande uit een beperkte groep van zeer productieve ondernemingen en hoogopgeleide hardwerkende werknemers. Buitenlandse ondernemingen vinden Vlaanderen steeds minder aantrekkelijk, juist omwille van het beperkte potentieel aan productiviteitsgroei in de toekomst (Ernst & Young (2004)). Het resultaat is dat een aantal buitenlandse ondernemingen hun activiteiten stopzetten in 20

21 Vlaanderen, maar ook en belangrijker, dat er slechts weinig buitenlandse ondernemingen nieuwe activiteiten opzetten in Vlaanderen. Dit alles doet vermoeden dat Vlaanderen de tweede ontwikkelingstrap in ons model, deze van efficiëntieverhoging en van een efficiëntie-gedreven economie, stilaan maar zeker ontgroeit. Tabel 3: BBP per capita, 1995 en 2003, EU-15 = Luxemburg 172 Luxemburg 194 Denemarken 118 Ierland 121 België 113 Denemarken 113 VLAANDEREN 111 Oostenrijk 111 Oostenrijk 110 Nederland 110 Duitsland 110 Verenigd Koninkrijk 109 Nederland 109 België 106 Zweden 106 VLAANDEREN 106 Italië 103 Zweden 105 Frankrijk 102 Frankrijk 104 EU Finland 100 Finland 97 EU Verenigd Koninkrijk 96 Duitsland 99 Ierland 93 Italië 98 Spanje 78 Spanje 87 Portugal 70 Griekenland 73 Griekenland 65 Portugal 68 Bron: Tweede Barometer-Rapport over het Concurrentievermogen van de Vlaamse economie, Steunpunt Ondernemerschap, Ondernemingen en Innovatie Vlaanderen blijkt echter de overstap naar de derde ontwikkelingstrap, gebaseerd op creativiteit, ondernemerschap en innovatie nog niet (volledig) gemaakt te hebben. Verschillende rapporten/studies bevestigen dit. Het GEM-rapport (Global Entrepreneurship Monitor die ondernemerschap in verschillende landen meet ) geeft al verschillende jaren na elkaar aan dat Vlaanderen slecht scoort op ondernemerschap (aantal ondernemers, creatie van nieuwe ondernemingen, startersquote ). Het SERArapport (Sociaal-Economisch Rapport Vlaanderen (2005)) toont aan dat Vlaanderen minder aanwezig is in de hoogtechnologische, kennisintensieve sectoren; het feit dat deze sectoren op wereldvlak de sterkste groei kennen, hypothekeert de toekomstige economische groei in Vlaanderen. Uit het Rapport over het Concurrentievermogen van Vlaanderen (De Backer en Sleuwaegen (2003 en 2005)) is duidelijk tot uiting gekomen 21

22 dat Vlaanderen relatief goed scoort op de zogenaamde productieve middelen (kapitaal, infrastructuur, arbeid, menselijk kapitaal ) maar ondermaats op de zogenaamde productieve processen ondernemerschap en innovatie. Vlaanderen blijkt dus voldoende kwantitatieve en kwalitatieve middelen ter zijner beschikking te hebben maar zet deze middelen onvoldoende en niet optimaal in. Dit vertaalt zich in een belangrijk aantal gemiste kansen en een lagere welvaartscreatie. Al deze indicaties doen vermoeden dat Vlaanderen zich eerder nog in de overgangsfase tussen trap 2 en trap 3 bevindt. De Vlaamse economie blijkt in Europees perspectief in het algemeen nog sterk gericht op prijsconcurrentie, en minder op kwaliteitsconcurrentie (De Backer en Sleuwaegen (2003). Kosten-competitiviteit wordt voor een regio zoals Vlaanderen echter hoe langer hoe moeilijker, omwille van de opkomst van nieuwe concurrenten die zich typisch in ontwikkelingstrap 1 bevinden en een belangrijk kostenvoordeel hebben. Het concurrentievermogen van de Vlaamse economie zal in de (nabije) toekomst dan ook meer afhangen van het vermogen om betere, superieure (kwalitatieve, innovatieve...) producten en diensten te vervaardigen en te verkopen, waarvoor consumenten bereid zijn een hogere prijs te betalen. Figuur 2: Trappen in de ontwikkeling van landen en regio s CHINA INDIA TRAP 1 VLAANDEREN TRAP 2 EFFICIENTIE-GEDREVEN ECONOMIE TRAP 3 INNOVATIE-GEDREVEN ECONOMIE Gesofisticeerde ondernemingsstrategieën Creativiteit Innovatie Ondernemerschap FACTOR-GEDREVEN ECONOMIE Instituties Fysieke infrastructuur Macro-economische stabiliteit Veiligheid Menselijk kapitaal basis Menselijk kapitaal opgeleid Efficiënte productmarkt Efficiënte arbeidsmarkt Effficiënte financiële markten Technologische leergierigheid Internationale openheid/marktomvang 22

23 In het tweede deel van deze nota wordt dit algemeen (theoretisch) beeld verder uitgediept en worden een aantal kenschetsende observaties gemaakt rond de Vlaamse economie. Daarbij wordt in de eerste plaats uitvoerig aandacht besteed aan de twee belangrijkste uitdagingen waar Vlaanderen, net zoals de rest van Europa, voor staat, namelijk globalisering en vergrijzing. Deze evoluties oefenen een belangrijke impact uit op de structuren en de werking van de Vlaamse economie en zetten het bestaande ontwikkelingsmodel van de Vlaamse economie sterk onder druk. Daarom is er nood aan een nieuwe lange-termijn visie op de Vlaamse economie, gestoeld op ruime oplossingsrichtingen die een aanpassing in het ontwikkelingsmodel van de Vlaamse economie vereisen. Als oplossingsrichting wordt in deze studie achtereenvolgens innovatie en ondernemerschap, kenniseconomie en de ontwikkeling van dienstensectoren naar voren geschoven. Deze moeten als basis dienen voor de formulering van een ruime en algemene visie op de Vlaamse economie in de toekomst. Het is duidelijk dat deze oplossingsrichtingen complementair zijn en in combinatie met elkaar de creatie van economische groei in Vlaanderen moeten garanderen. Binnen elk van deze oplossingsrichtingen kunnen verschillende acties ondernomen worden, die rekening dienen te houden met de eigenheid van de Vlaamse economie. Aan de hand van concrete data wordt aangegeven hoe Vlaanderen er in vergelijking met andere regio s voor staat en wordt tevens getracht de situatie anno 2015 bij ongewijzigde omstandigheden te schetsen.. 23

24 DEEL II: UITDAGINGEN EN OPLOSSINGSRICHTINGEN VOOR DE VLAAMSE ECONOMIE UITDAGING 1: GLOBALISERING EN DESINDUSTRIALISATIE Observatie 1: Snelle en sterke desindustrialisatie in Vlaanderen Sinds de eerste oliecrisis in het begin van de jaren zeventig is in tegenstelling tot in de Verenigde Staten, de werkgelegenheid in de Europese industrie continu afgenomen. Tussen de Europese lidstaten bestaan er wel significante verschillen, met Ierland en Finland die het laatste decennium toch nog een sterke industriële groei (vooral in meer kennisintensieve industriesectoren) gekend hebben. In Vlaanderen daarentegen blijkt het proces van desindustrialisatie zich sneller en sterker doorgezet te hebben: het aantal jobs in de Vlaamse industrie nam beduidend sterker af dan in de rest van Europa (figuur 3). Structurele kenmerken van de Vlaamse economie zoals de internationale openheid en de grote aanwezigheid van buitenlandse dochterondernemingen liggen aan de basis van deze sterke desindustrialisatie. Het open karakter van de Vlaamse economie en bijgevolg de grote internationale concurrentiedruk heeft ondernemingen steeds verplicht om de arbeidsproductiviteit in Vlaanderen op te drijven als reactie op de hoge en stijgende (loon)kosten. Figuur 3: Evolutie industriële werkgelegenheid VS 90 EU Vlaanderen Bron: eigen berekeningen op basis van INR- en OESO-data 24

25 De sterke groei in de arbeidsproductiviteit (i.e. toegevoegde waarde per werknemer) was de laatste decennia cruciaal in het gehanteerde groeimodel van de Vlaamse industrie. Ondernemingen in Vlaanderen hebben getracht het competitief nadeel van hoge/stijgende loonkosten te compenseren door steeds productiever te gaan werken, om aldus de loonkosten per eenheid product onder controle te houden (zie Figuur 4). Het proces achter deze stabiele evolutie in arbeidskosten per eenheid product is echter nefast voor de werkgelegenheid in de Vlaamse industrie, aangezien de stijging in arbeidsproductiviteit in Vlaanderen sterk gedreven werd door een grotere inzet van kapitaalgoederen gekoppeld aan een afbouw van de werkgelegenheid. Ondernemingen actief in Vlaanderen hebben in toenemende mate getracht de duurdere productiefactor arbeid uit te schakelen om concurrentieel te blijven, resulterend in een sterke substitutie van arbeid door kapitaal. Bovendien hebben buitenlandse ondernemingen in toenemende mate de minst productieve activiteiten vanuit Vlaanderen gedelocaliseerd. Figuur 4: Evolutie arbeidsproductiviteit, loonkosten, investeringen en werkgelegenheid loonkost per w erknemer productiviteit loonkost per eenheid product productiviteit investeringen w erkgelegenheid Bron: eigen berekeningen op basis van INR en OESO-data 25