Hoogwater. op de Rijn en de Maas

Transcriptie

1 Hoogwater op de Rijn en de Maas

2

3 Meer informatie (landelijke studie naar het optreden van en omgaan met droogte) (scheepvaartberichten en waterstanden) (actuele informatie over onder meer waterstanden en windgolven) (informatie over het waterbeheer in Nederland) (informatie over hoogwater en laagwater op de rivieren) Colofon Dit boekje is een uitgave van Rijkswaterstaat. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de Helpdesk Water, 0800-NLWATER ( ) Redactie en coördinatie Leonie Bolwidt, Margriet Schoor, Leo van Hal, Margriet Roukema, Rijkswaterstaat RIZA Tekst Met Andere Woorden, Arnhem Vormgeving meindertsma reclame, Zwolle ISBN

4 Bronvermelding beeldmateriaal Hoogwater blz. 4. Rijkswaterstaat blz 5. M. de Wit blz 6. M. Roukema blz 10. Rijkswaterstaat blz 11. Penseeltekening, R. van Eijnden ( ) blz 13. Waterschap de Dommel blz 15. BeeldbankVenW.nl, Rijkswaterstaat blz 16. Bert Boekhoven blz 20. Rijkswaterstaat blz 21. Roel Doef blz 23. Rijkswaterstaat blz 24. Rijkswaterstaat blz 25. BeeldbankVenW.nl, Rijkswaterstaat blz 26. KLM blz 28. Rijkswaterstaat blz 29. M. Schoor blz 30. BeeldbankVenW.nl, Rijkswaterstaat

5 Hoogwater 1 Ontstaan van hoogwater 1.1 Hoe ontstaat hoogwater op de Rijn? Hoe ontstaat hoogwater op de Maas? Hoe ontstaat hoogwater in de mondingsgebieden van rivieren? Hoe snel verplaatst een hoogwatergolf zich door de rivier? Wat is het belang van de golfvorm? Waarom is het vaker hoogwater in de winter dan in de zomer? Krijgen we hoogwater als het hard regent in Nederland? Kan hoogwater optreden als er ijs op de rivier ligt? 11 2 Voorspellen van hoogwater 2.1 Hoe komen hoogwatervoorspellingen tot stand? Hoe ver vooruit zijn de waterstanden op de Rijn te voorspellen? Hoe ver vooruit zijn de waterstanden op de Maas te voorspellen? Waar en wanneer worden hoogwaterberichten bekend gemaakt? 16 3 Veilig of onveilig 3.1 Tegen hoeveel water zijn de dijken en kades bestand? Wat zijn dijkringen? Is het onveilig als het hoogwater is? Wie neemt besluiten als een overstroming dreigt? 21 4 Gebruik van de rivier bij hoogwater 4.1 Kunnen schepen bij hoogwater blijven varen? Wanneer gaat de stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg dicht? Wat doen de stuwen bij hoogwater? 24 5 Historie en Toekomst 5.1 Wat gebeurde er bij de hoogwaters in 1993 en 1995? Wanneer zijn de rivierdijken voor het laatst doorgebroken? Wat is het doel van de projecten De Maaswerken en Ruimte voor de Rivier? Wordt het door klimaatveranderingen vaker hoogwater? 29 1

6 Noordzee Eems Nederland Amsterdam Rijn Schelde Maas Rijn Duitsland Schelde België Brussel Maas Luxemburg Luxemburg Frankrijk Maas Rijn Legenda Rijn Maas Rijn Zwitserland Bern 2

7 Hoogwater Laagwater Inleiding Door de Rijn stroomt gemiddeld ruim 2200 kubieke meter water per seconde en door de Maas ruim 230. Maar die gemiddelde situatie komt niet zo vaak voor. De waterstanden veranderen voortdurend door regen of juist droogte en smeltende sneeuw. Een enkele keer staat het water extreem hoog, of extreem laag. Dat levert mooie beelden op van oer-hollandse landschappen: grote watervlakten bij hoogwater en groene uiterwaarden bij laagwater. Maar extreme waterstanden kunnen ook ongemak geven, schade veroorzaken en zelfs gevaarlijke situaties opleveren. Rijkswaterstaat houdt de waterstanden daarom nauwlettend in de gaten, samen met onder meer het KNMI en de waterbeheerders uit andere landen waar de Rijn en de Maas doorheen stromen. In dit boekje leest u hoe hoogwater en laagwater ontstaan, hoe voorspellingen van waterstanden totstandkomen en welke regels gelden voor het gebruik van de rivier bij extreme waterstanden. Stroomgebied van Rijn en Maas Rijn 3

8 1 Ontstaan van hoogwater 1.1 Hoe ontstaat hoogwater op de Rijn? Op de Rijn in Nederland kan hoogwater ontstaan als in het Duitse, Franse en Zwitserse deel van het stroomgebied veel regen valt. Maar veel neerslag hóeft niet altijd tot hoogwater te leiden. Ook andere omstandigheden in het stroomgebied moeten daar aanleiding toe geven. Zo is de kans op hoogwater groter als de bodem weinig water op kan nemen en de neerslag snel in de rivier terechtkomt. Dat is bijvoorbeeld het geval als de bodem na een lange periode met regen verzadigd is met water of bevroren is. Om in Nederland hoogwater te krijgen, moeten bovendien hoge afvoeren in de Rijn samenvallen met hoge afvoeren in grote zijrivieren in Duitsland, zoals de Main, de Moezel of de Ruhr. Dus daarom leidt alleen sneeuwsmelt in de Alpen vrijwel nooit tot een extreem hoge waterstand in Nederland. De gevolgen van hoogwater (IJssel) 4

9 Hoogwater 1.2 Hoe ontstaat hoogwater op de Maas? Hoogwater in de Nederlandse Maas ontstaat door zware regenval in de Ardennen, soms in combinatie met het smelten van sneeuw. Maar niet iedere bui in de Ardennen is in Nederland merkbaar. Het wordt pas hoogwater als het een aantal dagen flink geregend heeft in de Ardennen en de bodem verzadigd is. Dan kan een flinke regenbui een dag later al hoogwater op de Limburgse Maas veroorzaken. Verzadigde bodem 1.3 Hoe ontstaat hoogwater in de mondingsgebieden van rivieren? De Rijn, de Waal en de Maas komen samen in de Zuid- Hollandse delta. Richting zee wordt de invloed van eb en vloed steeds duidelijker merkbaar op de rivieren. Extreem hoge waterstanden ontstaan hier over het algemeen als een storm de waterstand op zee opstuwt. Maar ook combinaties van een hoge rivierafvoer en hoge waterstanden op zee kunnen in dit gebied hoogwater veroorzaken. 5

10 De IJssel mondt uit in het IJsselmeer. Bij noordwesterstorm wordt het water van het IJsselmeer in de richting van de IJsselmonding gestuwd. Het rivierwater kan daardoor niet goed wegstromen. In dat geval kan hoogwater ontstaan in de IJsseldelta nabij Kampen. Balgstuw Ramspol, ten noorden van Kampen 1.4 Hoe snel verplaatst een hoogwatergolf zich door de rivier? Een hoogwatergolf die in Zuid-Duitsland ontstaat, bereikt vier tot vijf dagen later de Nederlandse grens bij Lobith. In het vlakke Nederland stroomt het water veel langzamer. De hoogwatergolf doet er twee dagen over om zich van Lobith tot de zee te verplaatsen. In de Maas ontstaan de hoogwatergolven veel dichter bij Nederland, meestal in de Ardennen. Een hoogwatergolf die in de Ardennen ontstaat, bereikt binnen een dag de Nederlandse grens. Vanaf de Nederlandse grens kan de golf in twee dagen het Hollands Diep bereiken als de uiterwaarden op dat moment al onder water staan. Als de uiterwaarden vlak voor de golf nog droog zijn, kan de golf er wel vijf dagen over doen. 6

11 Hoogwater Kaart met de looptijden van een hoogwatergolf in de stroomgebieden van Rijn (tot Lobith) en Maas (tot Borgharen) Lobith 1 dag Borgharen Keulen 6 uur 12 uur 2 dagen Mainz 24 uur 48 uur Luxemburg Worms 3 dagen 4 dagen 5 dagen Rheinfelden 7

12 1.5 Wat is het belang van de golfvorm? Hoogwater verplaatst zich als een golf door de rivier. Als de regenval in het stroomgebied niet extreem hoog is maar wel lang aanhoudt, krijgt de hoogwatergolf een langgerekte, stompe vorm. Waar de hoogwatergolf aankomt, stijgt het water geleidelijk. Als de top voorbij is, daalt het water ook weer geleidelijk. Als het kort maar hevig regent in het stroomgebied, krijgt de golf een spitse vorm. In dat geval stijgt en daalt de waterstand heel snel. Het voordeel van een spitse golf is dat de uiterwaarden pas vlak voordat de top van de golf komt onder water komen te staan. De golf kan zich op dat moment over een breed rivierbed verspreiden en zakt een beetje in. De top van de golf wordt daardoor lager. Dit fenomeen wordt topvervlakking genoemd. Bij een stompe golf treedt bijna geen topvervlakking op: omdat het water geleidelijk stijgt, staan de uiterwaarden al lang onder water als de top van de golf nog moet komen. 46 m+ NAP Spitse golf (dec. 93) Stompe golf (jan. 95) dagen (voor en na de piek)

13 Hoogwater 1.6 Waarom is het vaker hoogwater in de winter dan in de zomer? In de stroomgebieden van de Rijn en de Maas valt in alle seizoenen gemiddeld ongeveer evenveel neerslag. In de zomer verdampt een groot deel van de neerslag door de hoge temperaturen. In de winter is er nauwelijks verdamping. Daardoor is de bodem in de winter veel vochtiger dan in de zomer. Hoe vochtiger de bodem, des te minder neerslag de bodem nog op kan nemen en des te sneller de neerslag in de rivier terecht komt. De sneeuw die in de Alpen valt, smelt in het voorjaar en stroomt vervolgens naar de Rijn. Daarom komt in Zwitserland en Zuid-Duitsland ook in het voorjaar regelmatig hoogwater voor. In Nederland is het effect van sneeuwsmelt op het voorkomen van hoogwater meestal veel minder. Maand met de hoogste afvoer van het jaar % voorkomen Rijn Maas jan febr mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec 9

14 1.7 Krijgen we hoogwater als het hard regent in Nederland? Zware regenval in Nederland heeft maar een klein effect op de waterstand in de Rijn en de Maas. De regen verzamelt zich in beken. Een aantal daarvan mondt uit in de grote rivieren. Maar tijdens hoogwater stroomt er al heel veel water door de Rijntakken en de Maas. In vergelijking daarmee is de bijdrage van de Nederlandse beken klein. Als hoge afvoeren van de beken samenvallen met hoge waterstanden op de rivieren, kan het beekwater niet goed wegstromen naar de rivier. In dat geval kan wateroverlast ontstaan bij de mondingen van de beken. Ook kan zware regenval tot overstroming van de beken leiden of tot hoge grondwaterstanden, waardoor lokaal wateroverlast kan ontstaan. IJsdam bij Kampen (1987) 10

15 Hoogwater 1.8 Kan hoogwater optreden als er ijs op de rivier ligt? In het verleden zijn veel overstromingen ontstaan door ijsdammen. De ijsdammen ontstonden doordat ijsschotsen bleven steken op zandbanken en over elkaar schoven. Bovenstrooms van de ijsdammen stuwde het water lokaal zo hoog op, dat de dijk doorbrak. Nu komen hoge waterstanden door ijsdammen bijna niet meer voor. Het rivierwater bevriest tegenwoordig veel minder snel dan vroeger, ook bij strenge vorst. Dat komt omdat het rivierwater sinds de jaren zestig warmer is geworden, vooral door lozingen van industrieën. Als het rivierwater toch bevriest, ontstaan bovendien minder snel ijsdammen. Dat komt omdat er bijna geen zandbanken meer in de rivieren liggen. Als er toch een ijsdam ontstaat, wordt de dam tijdig opgeblazen. In 1987 is voor het laatst een ijsdam ontstaan, in de monding van de IJssel bij Kampen. Hoewel het water tot gevaarlijke hoogte is gestegen, is een overstroming toen gelukkig uitgebleven. IJsgang op de Waal bij Ochten (1789) 11

16 2 Voorspellen van hoogwater 2.1 Hoe komen hoogwatervoorspellingen tot stand? Rijkswaterstaat voorspelt met een computermodel het verloop van de waterstand en de afvoer op de Rijn en de Maas. Eerst berekent het model de afvoeren en waterstanden bij de grensplaatsen Lobith (Rijn) en Borgharen (Maas). De voorspelling van waterstanden op andere plaatsen langs de rivier in Nederland wordt daaruit afgeleid. De invoer van het model bestaat uit metingen en voorspellingen van de neerslag, de temperatuur en de afvoer uit bovenstrooms gelegen landen. Rijkswaterstaat heeft met het KNMI en de bovenstrooms gelegen landen procedures afgesproken over de uitwisseling van gegevens bij hoogwater. Voor de voorspelling van de waterstanden in het mondingsgebied van de rivieren in Zuid-Holland, combineert Rijkswaterstaat voorspellingen van de afvoeren op de rivier en het getij op zee. Hoogwatervoorspelsysteem 12

17 Hoogwater Wateroverlast op de snelweg A2 (Den Bosch, 1995) 13

18 2.2 Hoe ver vooruit zijn de waterstanden op de Rijn te voorspellen? Weersvoorspellingen vormen de basis van de hoogwatervoorspellingen. De onzekerheid in de weersvoorspellingen, werkt dus ook door in de voorspelde waterstanden. Hoe verder vooruit de voorspellingen gaan, hoe onzekerder de berekeningen worden. Waterstand in cm + NAP Waterstand in cm + NAP Voorspelling 1 dag vooruit 1200 Voorspelling 2 dagen vooruit Voorspelling 3 dagen vooruit Voorspelling 4 dagen vooruit Opgetreden waterstand te Lobith Voorspelling Bij hoogwater voorspelt Rijkswaterstaat hoe hoog het water bij Lobith in de volgende drie dagen zal staan. De waterstanden na één dag zijn op 10 centimeter nauwkeurig te voorspellen. Dat betekent dat de waterstand 10 centimeter hoger of lager kan zijn dan de voorspelde waterstand. De voorspelling voor de tweede dag heeft een nauwkeurigheid van 15 centimeter, die voor de derde dag van 20 centimeter. Dit zijn allen gewenste nauwkeuringheden. Voor de vierde dag voorspelt Rijkswaterstaat alleen of het water zal stijgen of dalen. 14

19 Hoogwater 2.3 Hoe ver vooruit zijn de waterstanden op de Maas te voorspellen? Kolkend water bij de St Servaesbrug in Maastricht (1993) Rijkswaterstaat voorspelt de waterstanden in de Maas minder ver vooruit dan de waterstanden in de Rijn. De reden daarvoor is dat de waterstanden in de Maas veel sneller veranderen. Dat maakt de voorspellingen onzekerder. De voorspelling geeft aan hoe hoog het water 12 uur later bij Borgharen zal staan. Zodra de top van de hoogwatergolf in beeld is, geeft Rijkswaterstaat aan hoe laat de top in Borgharen verwacht wordt en hoe hoog het water dan staat. Pas als de top Borgharen bereikt heeft, is te voorspellen wat de hoogste waterstand op andere plaatsen langs de Maas zal worden. De 12-uursvoorspelling van de waterstanden bij Borgharen heeft een nauwkeurigheid van 15 à 25 centimeter. De waterstand kan dus 15 à 25 centimeter hoger of lager dan de voorspelde waterstand worden. Hoe sneller het water daalt of stijgt, hoe onnauwkeuriger de voorspellingen zijn. Voor benedenstrooms gelegen plaatsen kan Rijkswaterstaat verder vooruit voorspellen. 15

20 2.4 Waar en wanneer worden hoogwaterberichten bekend gemaakt? Als het hoogwater is, stelt Rijkswaterstaat hoogwaterberichten op. In een hoogwaterbericht staat hoe hoog de waterstand bij Borgharen (Maas) of Lobith (Rijn) volgens de voorspelling zal worden. Ook geeft het bericht aan op welk moment en op welke plaats naar verwachting de hoogste waterstand zal optreden en hoe hoog het water dan zal staan. De hoogwaterberichtgeving voor de Rijn begint als de waterstand bij Lobith 14 meter boven NAP bedraagt en naar verwachting zal stijgen tot 15 meter boven NAP. Voor de Maas start de hoogwaterberichtgeving als de waterstand bij het dorp Borgharen hoger is dan 44,10 meter boven NAP en naar verwachting verder zal stijgen. Als er een hoogwater verwacht wordt informeert Rijkswaterstaat de provincies, waterschappen, gemeenten en hulpdiensten zoals de brandweer. De hoogwaterberichten zijn te lezen op teletekst (pagina 720 en 725) en op internet ( In gebieden waar de situatie kritiek is, krijgen burgers extra informatie van hun burgemeester en via de media. Het infocentrum binnenwateren (Lelystad) 16

21 Hoogwater 3 Veilig of onveilig 3.1 Tegen hoeveel water zijn de dijken en kades bestand? De dijken langs Rijn en Maas en de kades langs de onbedijkte Maas moeten tenminste bescherming bieden tegen een bepaalde, zeer hoge waterstand. In de Nederlandse wet staat hoe deze zogenaamde maatgevende hoogwaterstand (MHW) berekend moet worden. Rijkswaterstaat berekent hoe hoog de maatgevende waterstand is en bouwt de kades en dijken zo hoog en sterk dat ze deze waterstand kunnen tegenhouden. Piekafvoeren Rijn bij Lobith Waterstand in m + NAP topafvoer MHW gemiddelde afvoer m 3 /s 9 8 Dagen Als het water hoger komt te staan dan de maatgevende waterstand, zal het water niet meteen over de dijk stromen. De kruin van de dijk wordt namelijk minimaal een halve meter hoger gebouwd dan de maatgevende waterstand. Ook houdt het ontwerp rekening met windgolven. Als het water nog hoger dreigt te worden, zetten de dijkbeheerders bovendien zandzakken op de dijk. 17

22 De dijken zijn nog nooit zo hoog en sterk geweest als nu. Toch is een overstroming niet helemaal uitgesloten. Er blijft altijd een kleine kans bestaan dat een uitzonderlijk hoge waterstand optreedt of dat een dijk door onvoorziene omstandigheden bezwijkt. De overheid stelt daarom strategieën op om de gevolgen van een overstroming te beperken als het toch mis gaat. 3.2 Wat zijn dijkringen? Een dijkring is een aaneengesloten ring van waterkeringen die bescherming biedt tegen hoge waterstanden op zee, de grote rivieren, het IJsselmeer of het Markermeer. Waterkeringen zijn bijvoorbeeld dijken, dammen, duinen en stormvloedkeringen. De waterkeringen in een dijkring worden ook wel primaire waterkeringen genoemd. Voor de hoogte en de sterkte van de primaire waterkeringen zijn in de Wet op de Waterkering normen vastgelegd. Het gebied dat door een dijkring omsloten wordt, heet een dijkringgebied. In totaal bestaan in Nederland 95 dijkringgebieden. Hiertoe behoren ook de bekade gebieden langs de onbedijkte Maas. Dijkringgebieden in Nederland (exclusief Maaskades) 18

23 Hoogwater Veiligheidsnorm per dijkringgebied 1/1.250 per jaar 1/2.000 per jaar 1/4.000 per jaar 1/ per jaar 19

24 3.3 Is het onveilig als het hoogwater is? In de winter komt het regelmatig voor dat bij hoogwater de uiterwaarden (en weerden) overstromen. Dat is voor de veiligheid geen enkel probleem. De dijken en kades zijn op veel hogere waterstanden berekend. Bij extreem hoogwater voorspelt Rijkswaterstaat hoe de waterstanden zich in de daarop volgende dagen zullen ontwikkelen. Waterschappen gebruiken die informatie om te besluiten of zij de dijken moeten bewaken. Het wordt pas onveilig als het water zo hoog komt te staan dat het over de dijken heen kan stromen. Ook kan een onveilige situatie ontstaan als er langdurig hoogwater tegen de dijk staat. De dijk kan dan verweken en doorbreken. Een stormvloedkering die niet op tijd dichtgaat, kan eveneens tot een onveilige situatie leiden. Als een onveilige situatie dreigt, worden mensen en dieren uit het bedreigde gebied geëvacueerd. Dit is in 1995 voor het laatst gebeurd. Dijkversterking met zandzakken, Waal bij Ochten (1995) 20

25 Hoogwater 3.4 Wie neemt besluiten als een overstroming dreigt? Als bij hoogwater een onveilige situatie dreigt te ontstaan, treedt het draaiboek voor calamiteiten in werking. In het draaiboek is nauwkeurig omschreven wie op welk moment beslissingen mag nemen of informatie moet inwinnen. Afhankelijk van de omvang van de (dreigende) ramp neemt een beleidsteam onder leiding van de burgemeester, de Commissaris van de Koningin of de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties beslissingen over de bestrijding van de ramp. Het beleidsteam kan bijvoorbeeld besluiten om een gebied te evacueren. Het leger en hulpdiensten zoals brandweer, ambulance en politie staan gereed om in actie te komen. Ook Rijkswaterstaat en de waterschappen staan stand-by om bijvoorbeeld zandzakken te plaatsen. Het Gelderse dorp Rossum en de sluis St. Andries, ingeklemd tussen de bij hoogwater overstroomde uiterwaarden van de Waal (links) en Maas (rechts). 21

26 4 Gebruik van de rivier bij hoogwater 4.1 Kunnen schepen bij hoogwater blijven varen? Rijkswaterstaat stelt normaal gesproken geen beperkingen aan de scheepvaart op de Waal tijdens hoogwater. In Duitsland geldt vanaf een bepaalde waterstand wel een vaarverbod op de Rijn. Daardoor vindt ook in Nederland weinig scheepvaart plaats. Bij het hoge water in 1993 en 1995 is de scheepvaart op aandringen van de waterschappen tijdelijk stilgelegd om de dijken niet extra te belasten. Het is de verwachting dat een stremming om die reden na de recente dijkversterkingen niet meer zal voorkomen. In de Maas treden bij hoogwater hoge stroomsnelheden op. Voor schepen wordt het moeilijker om op koers te blijven en de kans op aanvaringen neemt toe. Scheepsgolven kunnen de oevers langs de smalle Maas beschadigen. Vanaf een bepaalde waterstand is scheepvaart daarom verboden. De waterstand waarbij stremming van scheepvaart optreedt, verschilt per traject. Rijkswaterstaat maakt stremming van de scheepvaart bekend via een scheepvaartbericht. Als de Maeslantkering in de Nieuwe Waterweg bij hoogwater dichtgaat, is de scheepvaart daar gestremd. Bij hoogwater worden de veerponten op de rivieren uit de vaart gehaald, omdat zij niet meer kunnen aanleggen. Voor sommige schepen kan de doorvaarhoogte van bruggen bij hoge waterstanden te klein worden. 22

27 Hoogwater 4.2 Wanneer gaat de stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg dicht? De stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg, ook wel Maeslantkering genoemd, gaat dicht als voor Rotterdam een waterstand van 3.00 meter boven NAP wordt verwacht of voor Dordrecht een waterstand van 2.90 meter boven NAP. Dat hoge waterpeil kan ontstaan door storm op zee of door een combinatie van een hoge rivierafvoer en hoge waterstanden op zee. De computer van de stormvloedkering regelt de sluiting geheel automatisch. Ook de Hartelkering bij Spijkenisse gaat dan dicht. De stormvloedkering zal naar verwachting eenmaal per tien jaar dichtgaan. Over vijftig jaar zal de stormvloedkering vanwege de stijging van de zeespiegel vaker moeten sluiten: naar verwachting eenmaal per vijf jaar. Ieder jaar vindt een proefsluiting plaats om de apparatuur te controleren. Dit gebeurt meestal vlak voor het stormseizoen, in september of oktober. Hiervoor wordt een moment gekozen waarop er weinig scheepvaart is. Stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg 23

28 4.3 Wat doen de stuwen bij hoogwater? Bij hoogwater staan de stuwen altijd helemaal open. De stuwen vormen dus geen blokkade bij hoogwater. De drie stuwen in de Nederrijn-Lek staan al bij een gemiddelde afvoer open. Bij hogere afvoeren hebben de stuwen geen functie en staan ze altijd geheel open. In de Maas staan zeven stuwen die ervoor zorgen dat de waterstand voldoende opgestuwd wordt voor de scheepvaart. Deze stuwen gaan alleen bij hoogwater open, om het water vlot weg te laten stromen. De eerste stuw gaat open bij een afvoer van 700 m 3 /s. Open stuw in de Rijn bij Driel Gesloten stuw in de Lek bij Hagestein 24

29 Hoogwater 5 Historie en toekomst 5.1 Wat gebeurde er bij de hoogwaters in 1993 en 1995? Eind 1993 werd na langdurige regenval de hoogste Maasafvoer bij Borgharen gemeten sinds Het water stond op sommige plaatsen zes meter hoger dan normaal. Tienduizenden bewoners moesten hun huizen verlaten en ondervonden veel schade van het water. Ook op de Rijn stond het water hoog, maar het veroorzaakte daar geen problemen. Begin 1995 was het weer hoogwater. Opnieuw ontstond wateroverlast langs de Maas. Maar ook de Rijn bereikte ditmaal extreem hoge waterstanden. Omdat er twijfels waren over de sterkte van de rivierdijken, zijn uit voorzorg mensen en vee geëvacueerd. Een overstroming bleef uiteindelijk gelukkig uit. Na deze gebeurtenis zijn met versnelde procedures de dijkversterkingen uitgevoerd. Ondergelopen straat, Borgharen (1993) 25

30 5.2 Wanneer zijn de rivierdijken voor het laatst doorgebroken? In 1926 zijn in de Rijn de hoogste waterstanden die ooit zijn gemeten opgetreden. Op verschillende plaatsen zijn de dijken toen bezweken. Dat was de laatste keer dat een overstroming is ontstaan door het bezwijken van rivierdijken tijdens hoogwater. Vanaf de grens tot Boxmeer liggen er geen dijken aan de Nederlandse kant van de Maas omdat de oevers daar van nature hoog oplopen. Een dijkdoorbraak kan daar dus niet optreden maar bij hoogwater kan wel flinke wateroverlast ontstaan. Het laatst was dat het geval in 1993 en in Daarna is besloten om meer kades te bouwen om dorpen die langs de onbedijkte Maas liggen te beschermen. Overstroming in 1926 (Pannerden) 26

31 Hoogwater Overstroming langs de rivieren december januari

32 5.3 Wat is het doel van de projecten De Maaswerken en Ruimte voor de Rivier? Na de hoogwaters van 1993 en 1995 is besloten om maatregelen uit te voeren zodat hogere afvoeren veilig door de Rijn en de Maas kunnen stromen. Eerst zijn de dijken versterkt via het Deltaplan Grote Rivieren. In de komende tien tot vijftien jaar krijgen de rivieren bovendien meer ruimte door uiterwaarden te verlagen of dijken te verleggen. De projecten De Maaswerken en Ruimte voor de Rivier ontwikkelen deze maatregelen. Meer informatie over deze projecten is te vinden op en Ook als de veiligheid verbetert door deze maatregelen, blijft er een kleine kans op een overstroming bestaan. De overheid verkent welke maatregelen de risico s van een overstroming kunnen beperken. Meer informatie hierover is te vinden op Plan uiterwaardverlaging in uitvoering 28

33 Hoogwater 5.4 Wordt het door klimaatveranderingen vaker hoogwater? Steeds meer signalen wijzer erop dat het klimaat verandert. Het is de verwachting dat in de winter meer neerslag zal vallen. Daardoor zal het vaker hoogwater zijn en kunnen de waterstanden bovendien hoger worden. In het benedenrivierengebied zal ook de stijging van de zeespiegel vaker tot hoogwater leiden. Rijkswaterstaat toetst iedere vijf jaar of de maatgevende waterstanden voor de dijken veranderd zijn door bijvoorbeeld klimaatveranderingen. Zonodig stelt de minister nieuwe maatgevende waterstanden vast. Waterschappen toetsen of de dijken bestand zijn tegen de nieuwe maatgevende waterstanden. Plan uiterwaardverlaging in volle bloei 29

34

35

36 Laagwater op de Rijn en de Maas

37

38 Meer informatie (landelijke studie naar het optreden van en omgaan met droogte) (scheepvaartberichten en waterstanden) (actuele informatie over onder meer waterstanden en windgolven) (informatie over het waterbeheer in Nederland) (informatie over hoogwater en laagwater op de rivieren) Colofon Dit boekje is een uitgave van Rijkswaterstaat. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met de Helpdesk Water, 0800-NLWATER ( ) Redactie en coördinatie Leonie Bolwidt, Margriet Schoor, Leo van Hal, Margriet Roukema, Rijkswaterstaat RIZA Tekst Met Andere Woorden, Arnhem Vormgeving meindertsma reclame, Zwolle ISBN

39 Woordenlijst afvoer hoeveelheid water dat door de rivier stroomt benedenstrooms met de stroom mee botulisme ontwikkeling van een bacterie in warm water waarbij giftige stoffen vrijkomen bovenstrooms tegen de stroom in maatgevende waterstand zeer hoge waterstand die het ontwerp van dijken bepaalt stroomgebied het gebied in binnen- en buitenland dat via grondwater, beken en zijrivieren water toevoert naar een rivier verdringingsreeks overzicht van watergebruikers die in geval van watertekorten meer of minder voorrang krijgen waterkering dijk, kade, duin of kering die bescherming biedt tegen hoogwater waterstand het waterpeil gemeten ten opzicht van NAP zoutindringing landinwaartse stroom van zout zeewater Bronvermelding beeldmateriaal Laagwater blz. 4. B. Boekhoven blz. 6. Rijkswaterstaat blz. 7. BeeldbankVenW.nl, Rijkswaterstaat blz 8. Rijkswaterstaat blz 11. Rijkswaterstaat blz 13. Rijkswaterstaat blz 18. BeeldbankVenW.nl, Rijkswaterstaat

40 Laagwater 1 Stroomgebied 1.1 Wat verstaan we onder laagwater? Hoe ontstaat extreem laagwater? Wanneer treedt laagwater meestal op? Waarom is de laagste waterstand niet hetzelfde als de laagste afvoer? 6 2 Voorspellen van laagwater 2.1 Maakt Rijkswaterstaat laagwatervoorspellingen? Hoe worden laagwaterberichten bekend gemaakt? 8 3 Gebruik van de rivier bij laagwater 3.1 Welke problemen kunnen optreden bij laagwater? Wie heeft recht op water bij laagwater? Kunnen boten blijven varen bij laagwater? Wat doen de stuwen bij laagwater? Is laagwater slecht voor de natuur? 13 4 Historie en toekomst 4.1 Wanneer traden de hoogste en laagste afvoeren op? Wat gebeurde er in 2003 en 2005? Wat gebeurde er in 1976? Wat is het effect van klimaatveranderingen op laagwater? 17 1

41 Noordzee Eems Nederland Amsterdam Rijn Schelde Maas Rijn Duitsland Schelde België Brussel Maas Luxemburg Luxemburg Frankrijk Maas Rijn Legenda Rijn Maas Rijn Zwitserland Bern 2

42 Laagwater Inleiding Door de Rijn stroomt gemiddeld ruim 2200 kubieke meter water per seconde en door de Maas ruim 230. Maar die gemiddelde situatie komt niet zo vaak voor. De waterstanden veranderen als gevolg van wisselende hoeveelheid regen en smeltende sneeuw. Een enkele keer staat het water extreem hoog, of extreem laag. Dat levert mooie beelden op van oer-hollandse landschappen: grote watervlakten bij hoogwater en groene uiterwaarden bij laagwater. Maar extreme waterstanden kunnen ook ongemak geven, schade veroorzaken en zelfs gevaarlijke situaties opleveren. Rijkswaterstaat houdt de waterstanden daarom nauwlettend in de gaten, samen met onder meer het KNMI en de waterbeheerders uit andere landen waar de Rijn en de Maas doorheen stromen. In dit boekje leest u hoe hoogwater en laagwater ontstaan, hoe voorspellingen van waterstanden totstandkomen en welke regels gelden voor het gebruik van de rivier bij extreme waterstanden. Stroomgebied van Rijn en Maas Rijn 3

43 1 Stroomgebied 1.1 Wat verstaan we onder laagwater? Het rivierwater wordt voor allerlei doeleinden gebruikt, bijvoorbeeld voor scheepvaart, drinkwaterbereiding, koelwater in de industrie en irrigatie van landbouwgebieden. Soms stroomt er minder water door de rivier dan alle gebruikers vragen. Dan is er sprake van laagwater. Op de Rijn treedt laagwater op als de afvoer bij Lobith kleiner dan 1400 m 3 /s wordt. Voor de Maas is er sprake van laagwater als de afvoer bij Luik minder dan 60 m 3 /s bedraagt. De Waal bij laagwater; grote kribvakstranden 1.2 Hoe ontstaat extreem laagwater? In de zomer verdampt over het algemeen meer water dan er aan neerslag valt. Slechts een klein deel van de neerslag komt dan in de rivier terecht. De Rijn ontvangt ook water uit de Alpen, door smeltende sneeuw en gletsjers. Als het in de zomer lange tijd droog is en de sneeuw in de Alpen grotendeels gesmolten is, wordt het laagwater in de rivieren. Dat is een natuurlijk verschijnsel. Extreem laagwater treedt alleen op als een droge periode lang 4

44 Laagwater aanhoudt. Als het in de winter veel heeft geregend, stroomt in de zomer nog lange tijd grondwater naar de rivier en wordt het minder snel laagwater. In de Maas kunnen ook lage waterstanden optreden bij strenge vorst in de winter. De stuwen worden bij vorst opengezet om schade aan de stuwen en de vorming van ijsdammen te voorkomen. Het waterpeil zakt in dat geval snel. Bij zeer strenge vorst kan het ook laagwater worden als het water in de zijrivieren en de neerslag bevriezen. Dit komt overigens zelden voor. 1.3 Wanneer treedt het laagwater meestal op? De laagste waterstanden treden in Nederland meestal op in september en oktober, na een droge zomer. Maar laagwater kan ook al in mei of juni optreden. Dat was bijvoorbeeld het geval in Als het na een lange droge periode gaat regenen, is dat vaak niet onmiddellijk merkbaar in de rivier. Het regenwater blijft eerst achter in de opgedroogde poriën van de bodem. Pas als de bodem verzadigd is, stroomt het regenwater snel naar de rivier. Maand met de laagste afvoer van het jaar % voorkomen Rijn Maas jan febr mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec 5

45 1.4 Waarom is de laagste waterstand niet hetzelfde als de laagste afvoer? In de zomer van 2003 werd in de Rijn bij Lobith de laagste waterstand ooit gemeten: 6,91 meter boven NAP. Toch stroomde er op dat moment meer water door de Rijn dan in 1946, toen de laagste afvoer is gemeten. Rijkswaterstaat meet dagelijks de waterstanden in de rivieren. De waterstanden zijn uitgedrukt als de hoogte van het wateroppervlak ten opzicht van een vast punt: het Normaal Amsterdams Peil (NAP). De bedding van de Rijn is in de afgelopen eeuw geleidelijk uitgeschuurd en ligt nu ongeveer een meter lager dan in Daarom stroomt, bij dezelfde waterstand gemeten, nu meer water door de rivier dan in De bodemdaling van de Rijn is veroorzaakt door ingrepen die in het verleden hebben plaatsgevonden. Zo zijn in de afgelopen eeuw de meeste bochten van de rivier afgesneden door rechte dijken. Daardoor is de rivier korter geworden en snijdt hij zich dieper in. Ook is de bodem in de afgelopen tientallen jaren uitgebaggerd voor de scheepvaart. Laagste waterstand bij Lobith (28 september 2003) 6

46 Laagwater 2 Voorspellen van laagwater 2.1 Maakt Rijkswaterstaat laagwatervoorspellingen? Rijkswaterstaat en het KNMI beginnen al in het voorjaar met laagwatervoorspellingen voor de zomer. Rijkswaterstaat verzamelt informatie over de hoeveelheid water in rivieren, sneeuwlagen, grondwater en meren. Het KNMI maakt een overzicht van de hoeveelheid neerslag die in de winter gevallen is. Ook maakt het KNMI weersvoorspellingen voor de komende seizoenen. Deze weersvoorspellingen zijn nog niet heel betrouwbaar, maar samen met de informatie van Rijkswaterstaat levert dit een inschatting van de kans op laagwater in de zomer. Vanaf mei maakt Rijkswaterstaat meer gedetailleerde laagwatervoorspellingen, in samenwerking met het KNMI en buitenlandse organisaties. Droogvallende woonboten bij laagwater (1991) 7

47 2.2 Hoe worden laagwaterberichten bekend gemaakt? Als de afvoer van Rijn of Maas zo laag is dat watertekorten dreigen te ontstaan, begint het Infocentrum Binnenwateren met laagwaterberichtgeving. Het moment waarop de laagwaterberichtgeving begint, hangt onder meer af van de waterafvoer en de temperatuur. Rijkswaterstaat meet tijdens laagwater bij 120 meetpunten hoeveel water door de rivier stroomt en hoe warm het water is. Het Infocentrum Binnenwateren van Rijkswaterstaat zet deze gegevens op een overzichtskaart van Nederland en geeft daarnaast aan hoeveel water op de meetpunten wordt onttrokken of geloosd. Daaruit blijkt waar sprake is van watertekort. Aan de hand daarvan bepaalt de Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) hoe het water het beste verdeeld kan worden over riviertakken, meren en kanalen en of beperkingen aan het watergebruik noodzakelijk zijn. De LCW volgt daarbij de landelijk vastgestelde verdringingsreeks, waarin staat welke gebruikers bij watertekorten de hoogste prioriteit krijgen. De LCW beschrijft de situatie en de beperkingen aan het watergebruik in zogenaamde droogteberichten en stuurt deze naar zo n duizend belanghebbenden. Koelwaterlozing van de electriciteitscentrale bij Weurt (Waal). Het warmere water is met een lichtere kleur aangegeven. 8

48 Laagwater 3 Gebruik van de rivier bij laagwater 3.1 Welke problemen kunnen optreden bij laagwater? Als het water in de rivier laag komt te staan, kunnen de volgende problemen optreden: De scheepvaart kan minder lading vervoeren omdat het te ondiep wordt. Zout zeewater dringt verder door in Nederland. Dat levert problemen op voor landbouw en natuur. Er is te weinig water voor alle wensen van landbouw, industrie, elektriciteitsbedrijven en drinkwaterbedrijven. Het ondiepe rivierwater warmt snel op. Het is zeer slecht voor de natuur als het water warmer wordt dan 30 o C. Daarom mogen elektriciteitscentrales bij hogere watertemperaturen minder koelwater lozen. De elektriciteitsproductie neemt dan af. In het warme water kan botulisme optreden. Daarbij komen stoffen vrij die giftig zijn voor dieren en soms ook voor mensen. In droge perioden worden grote delen van Nederland voorzien van rivierwater via een stelsel van kanalen en boezems. Als deze toevoer stopt bij extreem laagwater kunnen natuurgebieden verdrogen en veengebieden inklinken. Dit laatste effect is onherstelbaar en kan ook de stabiliteit van dijken in gevaar brengen. 9

49 3.2 Wie heeft recht op water bij laagwater? De zogenaamde Verdringingsreeks geeft aan welke functies de hoogste prioriteit krijgen bij laagwater: Prioriteit 1: Veiligheid en voorkomen van onherstelbare schade stabiliteit van de waterkeringen waarborgen inklinken van veen voorkomen onherstelbare schade aan natuur voorkomen Prioriteit 2: Nutsvoorzieningen zorgen voor voldoende drinkwater zorgen voor voldoende elektriciteit Prioriteit 3: Kleinschalig hoogwaardig gebruik tijdelijke beregening van kapitaalintensieve gewassen gebruik van proceswater voor de industrie Prioriteit 4: Overige belangen scheepvaart landbouw natuur (voorzover geen onherstelbare schade optreedt) industrie waterrecreatie binnenvisserij Elektriciteitsvoorziening staat hoog in de prioriteitenlijst, maar de lozingen van koelwater mogen geen schade aan de natuur veroorzaken. Als het water in de rivier warmer dan 23 o C wordt, kunnen beperkingen gelden voor het lozen van koelwater. Dan kan het voorkomen dat centrales tijdelijk minder elektriciteit kunnen produceren. 10

50 Laagwater 3.3 Kunnen boten blijven varen bij laagwater? In ongestuwde rivieren zoals de Waal en de IJssel, meet Rijkswaterstaat iedere ochtend op een aantal plaatsen in de rivier het ondiepste punt (de minst gepeilde diepte) en maakt die bekend op internet en teletekst. s Middags maakt Rijkswaterstaat de verwachting voor de volgende dag bekend. Schepen bepalen aan de hand van die informatie zelf of ze nog kunnen varen en hoeveel lading ze kunnen vervoeren. Onder bijzondere omstandigheden kan Rijkswaterstaat verkeersmaatregelen treffen om ongelukken te voorkomen. Dit gebeurt overigens zelden. In de Maas stond het water in 1976 voor het laatste zo laag dat scheepvaart onmogelijk was. Na dat jaar zijn nieuwe procedures afgesproken om de scheepvaartdiepte op peil te houden. Dat gebeurt onder meer door bij laagwater de sluizen efficiënter te gebruiken, zodat minder waterverlies door het schutten optreedt. Het water wordt bovendien teruggepompt. Met deze maatregelen is de vaarwegdiepte op peil te houden. Wel kan het passeren van een sluis langer duren. Bij zeer lage waterstanden worden sommige veerponten uit de vaart genomen omdat zij niet meer aan kunnen leggen. Stremming van de scheepvaart op de Maas, laagwater

51 3.4 Wat doen de stuwen bij laagwater? In de Nederrijn-Lek staan drie stuwen. De stuw bij Driel gaat dicht als de afvoer bij Lobith lager dan ongeveer m 3 /s wordt. Hierdoor stroomt meer water door de Waal en de IJssel en blijft scheepvaart op deze riviertakken langer mogelijk. De twee andere stuwen voorkomen dat de Nederrijn-Lek vervolgens leegstroomt. Bij afvoeren tussen m 3 /s en m 3 /s gaan de stuwen geleidelijk open. Als de afvoer m 3 /s of hoger is, staan de stuwen helemaal open. In het Nederlandse deel van de Maas staan zeven stuwen. Deze stuwen zorgen ervoor dat de vaardiepte voor de scheepvaart steeds tenminste drie meter is. Alleen de Grensmaas is ongestuwd en stroomt vrij af. De stuwen in de Maas blijven langer dicht dan die in de Rijn. De Haringvlietsluizen staan dicht als de afvoer bij Lobith lager is dan m 3 /s. Hierdoor stroomt er meer water door de Nieuwe Waterweg waardoor de scheepvaart langer kan blijven varen en de zoutindringing beperkt blijft. Amsterdam-Rijnkanaal Hollandse IJssel Nederrijn Nieuwe Waterweg Nieuwe maaslek Waal Oude Maas Beneden Merwede Haringvliet Boven Merwede Hollands Nieuwe Merwede Volkerakmeer Diep Biesbosch Zoommeer stuw Maas Rijn Kanaal van Gent naar Terneuzen Grensmaas Stuwen die van belang zijn voor de waterverdeling 12

52 Laagwater 3.5 Is laagwater slecht voor de natuur? Bij laagwater verslechtert de waterkwaliteit. Verontreinigingen worden minder verdund. Geulen in uiterwaarden zijn bij lage waterstanden afgesneden van de rivier en veranderen in stilstaande poelen. Het ondiepe en stilstaande water warmt snel op en dat zijn gunstige omstandigheden voor de bacterie die botulisme veroorzaakt. Bij botulisme komen giftige stoffen vrij die dodelijk zijn voor vogels en vissen. Het warme water bevat ook minder zuurstof dan koud water. Ook daardoor kunnen vissen sterven. Als het water weer stijgt en afkoelt, wordt de waterkwaliteit snel beter. Ook natuur in de omgeving van de rivieren kan schade ondervinden door laagwater. Het grondwater staat namelijk deels via boezemsystemen en kanalen in verbinding met de rivier. Daalt het rivierwater, dan daalt ook de grondwaterstand. Waardevolle moerassen kunnen daardoor verdrogen. Natuur in veengebieden kan onherstelbare schade oplopen als het veen uitdroogt. Het eenmaal uitgedroogde veen kan later geen water meer opnemen en klinkt in. De unieke begroeiing van het veengebied is dan voorgoed verdwenen. In tijden van extreem laagwater krijgen dit soort kwetsbare natuurgebieden hoge prioriteit bij de waterverdeling. Botulisme en zuurstoftekort kunnen vissterfte veroorzaken Nederland en Vlaanderen hebben afgesproken dat door de Grensmaas altijd tenminste 10 m 3 /s water moet stromen, om ongewenste effecten voor de natuur te voorkomen. Als de afvoer lager dreigt te worden, voeren de landen minder water uit de Maas naar de kanalen. 13

53 4 Historie en toekomst 4.1 Wanneer traden de hoogste en de laagste afvoeren op? Door de Rijn stroomt gemiddeld 2200 m 3 /s. De laagste afvoer die ooit is gemeten bedraagt 620 m 3 /s (1947), de hoogste afvoer (1926). De hoogste afvoer van de Rijn is ongeveer 20 keer zo hoog als de laagste afvoer. Het stroomgebied van de Maas is veel kleiner dan dat van de Rijn. Daarom stroomt door de Maas veel minder water. Een deel van het Maaswater, ongeveer 40 m 3 /s, stroomt niet door de Grensmaas, maar door kanalen in België en Nederland weg. Bij Borgharen stroomt gemiddeld 230 m 3 /s door de Maas. De laagste afvoer die ooit in de Maas is gemeten (inclusief de kanalen in België en Nederland), bedraagt ongeveer 20 m 3 /s (1976), de hoogste afvoer ongeveer 3000 m 3 /s (1926 en 1993). De hoogste afvoer is 150 keer zo groot als de laagste afvoer. Laagwater Rijn sinds Minimale afvoer in Lobith (m 3 /s) Aantal dagen afvoer Lobith lager dan 1000 m 3 /s m 3 /s en aantal per jaar Aantal dagen per jaar 14

54 Laagwater 4.2 Wat gebeurde er in 2003 en 2005? In de zomer van 2003 was het lange tijd droog en warm. De afvoer in de Rijn zakte tot 780 m 3 /s en in de Maas tot 40 m 3 /s (inclusief de kanalen in België en Nederland). In het verleden zijn in beide rivieren veel lagere afvoeren opgetreden. Toch veroorzaakte het laagwater in 2003 problemen. De hoge watertemperaturen veroorzaakte botulisme en problemen met het koelwater van elektriciteitscentrales. Bovendien stroomde er zout zeewater ver de Rijn in. Het rivierwater werd daardoor minder geschikt voor landbouw en natuur. In de nazomer van 2005 was de afvoer van de Maas ongeveer even laag als in Dit heeft echter nauwelijks tot problemen geleid omdat de temperaturen niet extreem hoog waren. Ook de waterbehoefte van de landbouw was niet groot omdat het groeiseizoen al grotendeels voorbij was en eerder in het jaar veel regen gevallen was. Afvoeren 2003 Rijn en Maas Afvoer Rijn m 3 /s Afvoer Maas m 3 /s Borgharen Lobith jan febr mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec 15

55 4.3 Wat gebeurde er in 1976? In 1976 was het zeer droog. In de Maas was nog nooit zo n lage afvoer gemeten. Ook in de Rijn stond het water extreem laag. In het oosten van het land trad watertekort op. Hierdoor ontstond veel schade aan de landbouw en braken op veel plaatsen bosbranden uit. Ook het veevoer werd schaars. In het westen van het land drong het zoute zeewater ver het land in, waardoor het water voor de landbouw onbruikbaar werd. Iedereen werd gevraagd om zoveel mogelijk drinkwater te sparen en geen tuinen te sproeien of auto s te wassen. De drinkwatervoorziening was overigens niet direct in gevaar. In de drinkwaterbekkens in de Biesbosch stond veel water en het drinkwater werd in die tijd vooral uit het (diepe) grondwater gewonnen. Ook waren er in die tijd minder problemen met het lozen van koelwater, omdat er toen nog andere centrales waren die hun koelwater niet op de rivier, maar bijvoorbeeld op het IJsselmeer, loosden. Hierdoor Afvoer Maas bij Luik Afvoer (m 3 /s) Gemiddeld apr mei jun jul aug sep okt nov 16

56 Laagwater konden deze centrales de elektriciteitsproductie overnemen. Langs de Maas waren er wel problemen met de aanvoer van kolen naar de centrales doordat de schepen niet of nauwelijks konden varen. Er is toen overwogen om met vrachtwagens te gaan rijden, maar dat is uiteindelijk niet nodig geweest, De watertekorten in 1976 waren de aanleiding voor het opstellen van de Verdringingsreeks. De Verdringingsreeks geeft aan welke watergebruikers de hoogste prioriteit krijgen bij de waterverdeling in tijden van droogte. 4.4 Wat is het effect van klimaatveranderingen op laagwater? Het is de verwachting dat de zomers warmer worden door klimaatveranderingen. Hierdoor neemt de verdamping toe en zal de afvoer kleiner worden. Die ontwikkeling leidt ertoe dat vaker laagwater optreedt. In de Rijn wordt dit effect versterkt doordat de sneeuw in de Alpen vroeger in het jaar zal smelten en in de zomer dus voor minder afvoer zal zorgen. Maar daar tegenover staat dat in de winter meer neerslag zal vallen. Via het grondwater blijft de waterafvoer in de rivieren daardoor langer op peil. Díe ontwikkeling leidt er juist toe dat het minder vaak laagwater wordt. Het totaalbeeld is nog onzeker. De meeste voorspellingen laten echter lagere afvoeren in de zomer zien. Volgens de meest extreme voorspellingen zal in 2050 de afvoer bij Lobith gedurende enkele zomerweken ongeveer de helft lager zijn dan nu. 17