opm Schutter-Arendt nw vs :58 Pagina 3 Het ketterse begin Arendt over de filosofie van het actieve leven Dirk De Schutter

Transcriptie

1 opm Schutter-Arendt nw vs :58 Pagina 3 Het ketterse begin Arendt over de filosofie van het actieve leven Dirk De Schutter

2 opm Schutter-Arendt nw vs :58 Pagina 5 Inhoud Woord vooraf 7 Sigla 11 Geboortes, omwentelingen 13 Een aarzeling voor de geboorte 32 Niet zonder verhaal 52 Door de woestijn 71 Een abc van de grap 87 De gekwelde woordenares 95 Samenleving en Philia 106 Een halszaak? 128 Bibliografie 142

3 opm Schutter-Arendt nw vs :58 Pagina 7 Woord vooraf Wat hier voorligt, is geen monografische studie over de filosofie van Hannah Arendt. Het is veeleer een getuigenis, en zoals vele getuigenissen, gaat het terug op een verre, nauwelijks te achterhalen aanspraak. Die allereerste aanspraak, dat allerbeginnendste begin, heeft zich herhaald en verdubbeld, is gaandeweg gekristalliseerd tot twee momenten, een actief en een passief. De voorbije jaren heeft het leven en werk van Hannah Arendt mij existentieel geraakt en mijn hele wezen aangesproken: haar studie in Marburg en Heidelberg bij Heidegger en Jaspers, haar heel aparte verhouding met Heidegger, haar proefschrift over het liefdesbegrip van Augustinus, (haar eerste huwelijk met Günther Stern, alias Anders, de latere auteur van Die Antiquiertheit des Menschen), haar verbittering bij het verraad van de Duitse intellectuelen, haar ballingschap naar een ander land en een andere taal, haar overtuiging dat zich met het nazisme en het stalinisme iets ongehoords heeft voorgedaan een fenomeen zonder precedenten dat om nieuwe politiek-maatschappelijke begrippen vraagt, haar fenomenologie van de menselijke activiteiten, haar vergevingsgezindheid die haar toestaat Heidegger na jaren opnieuw op te zoeken en de grootheid van zijn onontbeerlijk denken te erkennen, haar vriendschap met Jaspers, haar bewondering voor de Amerikaanse revolutie, haar nuchtere, hoewel door afschuw ingegeven analyse van de Shoah, haar aandacht voor de subtiele verzen van Auden en Brecht, haar oproep om te oordelen, haar liefde voor de shlemihl, voor Billy Budd van Melville en de zwerver van Chaplin, haar briljante essays over de Grieken, maar ook over Benjamin of over burgerlijke ongehoorzaamheid, haar vermoeden dat de tijd uit zijn voegen is en dat verzet een plicht geworden is... Laat mij dat het passieve moment noemen. De hier verzamelde teksten doen niets anders dan de zojuist vermelde bewogenheid en begeestering articuleren. Ze doen dat evenwel niet zonder met Arendt in discussie te treden en haar op hun beurt (als het ware) aan te spreken. Die uiteenzetting kan het actieve moment genoemd worden. Veel van wat hierboven vermeld is, komt in de hierna gebundelde teksten aan bod. Die teksten kunnen apart gelezen worden, maar worden alle aangetrokken door de focus in Arendts oeuvre: politiek=macht=handelen in overleg=vrijheid=beginnen. Om de samenhang tussen deze feno- 7

4 opm Schutter-Arendt nw vs :58 Pagina 8 menen ook voor zichzelf inzichtelijk te maken, heeft Arendt een heel nieuw conceptueel apparaat moeten ontwikkelen: de notie dat macht iets anders is als geweld, heerschappij of autoriteit, dat macht niet repressief is, maar mensen gezamenlijk laat handelen; een totaal onuitgegeven analyse van de vita activa, met de inspirerende driedeling arbeiden-werkenhandelen; een opvatting van vrijheid als het vermogen om iets nieuws te beginnen. Het geheel is geresulteerd in een onstuitbaar pleidooi voor waarachtige politiek, in de verkondiging van het sterke geloof dat beginnen of herbeginnen aan de mensen als mogelijkheid gegeven is. Vooral dat laatste, de mogelijkheid van het beginnen, zeg maar: van de revolutie, heeft mijn interesse gewekt, en geleid tot een reflectie over wat het betekent te handelen en een nieuw begin te maken. Vele vragen zijn daarbij gerezen: wat is de relatie tussen handelen en spreken? Hoe kan de temporaliteit van het beginnen gedacht worden? In hoeverre is handelen doortrokken van een passiviteit? Is lachen een vorm van handelen, en van beginnen? De schakel politiek=macht=handelen in overleg=vrijheid=beginnen wordt volgens Arendt gebroken door de totalitaire regimes. Zij beschouwt die dan ook als een pervertering van de politiek. Aan die demarcatie ontspringt het voorschrift dat de strijd tegen het totalitarisme een van de weinige criteria is om de hedendaagse politiek te meten. Daarom staan verschillende essays stil bij het vraagstuk Auschwitz ; de betekenis van literatuur wordt in die context eveneens besproken. Daar duikt ook de vraag op naar vergeving, of anders geformuleerd: hoe staat het met de categorie van het onvergeeflijke? Hier wordt een uitweiding ingelast over misdaden tegen de mensheid, over (de afschaffing van) de doodstraf, en over de Waarheids- en Verzoeningscommissie van Zuid-Afrika. Arendts geschriften hebben zich bevrijd van de drang om te weten. Ze zoeken integendeel naar zin en betekenis, ze spreken niet in naam van een absolute waarheid, maar beoefenen de bedachtzaamheid die bekommerd is om het lot van de wereld. Ze nodigen uit om die bedachtzaamheid en die bekommering te delen als een vriend. Misschien schuilt hier wel de ware grootheid van Hannah Arendt. Zij staat niet begrijpend in de wereld en durft het aan om dat onbegrip te articuleren. Om geen verklaring te hebben voor de moorddadige razernij van het totalitarisme, om niet te weten welke politiek vereist is in een wereld die bedreigd wordt door nucleaire conflicten en milieurampen, om de breuk met het verleden waarin traditie, autoriteit en religie een plaats hadden, ten volle te ervaren, om beangstigd te zijn voor een maatschappij waarin de mens dreigt overbodig te worden 8

5 opm Schutter-Arendt nw vs :58 Pagina 13 Geboortes, omwentelingen Initium ut esset, homo creatus est AUGUSTINUS Omwentelingen: misschien bevat dit woord, in al zijn meerduidigheid, de kortste samenvatting van Hannah Arendts politieke filosofie. De verwondering over en de bewondering voor de grote omwentelingen uit de politieke geschiedenis van de voorbije eeuwen hebben Arendt altijd opnieuw aan het denken gezet. De Amerikaanse, de Franse en de Russische revolutie - om slechts die drie te noemen - hebben een oeuvre geïnspireerd waaraan niemand, die zijn verplichtingen aan de wereld wil nakomen, zich mag onttrekken. In haar briljante studie On Revolution schetst Arendt niet alleen de gebeurtenissen die de Amerikaanse revolutie hebben getekend, maar ook de ontwikkeling die het woord revolutie heeft doorgemaakt. Aanvankelijk werd het woord gebruikt in de astronomie: het duidde de bewegingen van de sterren en de planeten aan, zoals de titel van Copernicus ophefmakende tractaat aangeeft. Deze beweging is cyclisch en onderhevig aan wetten, d.w.z. de beweging van de sterren is even berekenbaar als voorspelbaar, ze houdt een altijd herhaalde terugkeer in die niets met vernieuwing te maken heeft. Toch krijgt precies het element nieuw de bovenhand, als het woord revolutie plots een naam wordt voor politieke gebeurtenissen. Volgens Arendt is hier sprake van een metaforische overdracht: de politieke taal doet beroep op een woord uit de astronomie en geeft aan dat woord een overdrachtelijke betekenis. Ze legt uit dat het element vernieuwing weliswaar volledig ontbreekt in de astronomische of wetenschappelijke betekenis van het woord revolutie, maar dat de wetenschappers zelf hun ontdekkingen als vernieuwend bestempelden. Kants vaak geciteerde uitspraak over de Copernicaanse revolutie zinspeelt op deze betekenisverschuiving: Copernicus berekeningen die de voorspelbaarheid van de planetaire en stellaire bewegingen demonstreren, worden beschouwd als revolutionair en dus vernieuwend vanwege de nieuwe methode, de andere aanpak, het gewijzigde gezichtspunt. Arendt geeft nog een tweede verklaring voor de metaforisering van het woord revolutie. Zij vindt die in de notie onweer- 13