Gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn in Gelderland

Transcriptie

1 Gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn in Gelderland Rapport B. Leerpunten uit de analyse van vier Gelderse projecten Programma Ontgroening en Vergrijzing Auteur: Peter Hendrixen Junior onderzoeker wonen, zorg en welzijn Faculteit der Managementwetenschappen Onderzoeksgroep Governance and Places Radboud Universiteit Nijmegen December 2006

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding Vergrijzing Zelfstandig wonen Vermaatschappelijking, extramuralisering en scheiden van wonen en zorg Enkele voorbeelden van de uitwerking op lokaal niveau Gebiedsgericht samenwerken aan de realisatie van woonservicegebieden De weerbarstige werkelijkheid: aanleiding tot nader onderzoek Omschrijving onderzoek en leeswijzer 10 2 Opzet casestudies 13 3 Werken aan wonen, zorg en welzijn op het platteland: ervaringen uit Neerijnen (definitiefase) en Lochem (pre-realisatiefase) Totstandkoming van de plannen voor een woonservicegebied De plannen op het gebied van wonen, zorg en welzijn Organisatie Knel- en leerpunten 26 4 Herstructureren in de kern: ervaringen uit Didam (realisatiefase) Totstandkoming van de plannen voor een woonservicegebied Bouwen aan een multifunctioneel hart: Meulenvelden Organisatie Knel- en leerpunten 43 5 Multifunctioneel bouwen op een uitleglocatie: ervaringen uit 49 Harderwijk (beheer- en exploitatiefase) 5.1 Totstandkoming van de plannen voor een woonservicegebied Multifunctioneel gebouw De Bogen Organisatie Knel- en leerpunten 54 6 Aanbevelingen en reflectie 59 Geraadpleegde literatuur en internetsites 65 Gebruikte documenten casestudies 67 Geïnterviewde personen 68 Colofon 68

3 Voorwoord Veel gemeenten staan voor de opgave om woonservicegebieden te realiseren: goed toegankelijke wijken, met een aantrekkelijk leefklimaat en voorzieningen in de buurt. Deze complete wijken vormen het antwoord op de komst van steeds meer ouderen die bovendien langer thuis willen blijven wonen. De provincie Gelderland ondersteunt de missie op velerlei wijzen. Met een provinciale subsidie zijn 46 woonserviceprojecten, verspreid over Gelderland, ondersteund. In de jaren die volgen, is het zaak te leren van de projecten. Niet voor niets kregen ze het predikaat voorbeeldproject mee. Het leeuwendeel van de projecten betreft het ontwikkelen of een stap verder het realiseren van woonservicegebieden. De vraag is in hoeverre het lukt zulke gebieden van de grond te tillen. En ook: hoe ver kun je gaan met zorg op maat, ook in financiële zin? Hoe verloopt de samenwerking tussen partijen? Slagen zij erin ouderen te betrekken bij het maken van plannen? Vragen, vragen, vragen. Het is dan ook precies de bedoeling van voorbeeldprojecten om, naast hun eigen welslagen, met antwoorden te komen. Dat er ook projecten zijn die minder snel gaan dan verwacht, zegt op zichzelf niets. Het gaat er om te achterhalen waaróm dat zo is. Dat is immers het idee achter voorbeeldprojecten: inzichtelijk maken wat werkt én wat niet werkt. Alleen dan kunnen partijen elders er hun voordeel mee doen. 3 Mede om die reden is de Radboud Universiteit in 2005 een door de provincie gesubsidieerd promotieonderzoek begonnen naar Gelderse voorbeeldprojecten waarin woonservicegebieden worden gerealiseerd. Met als doel een wezenlijke bijdrage te leveren aan die ene centrale vraag: wat werkt en wat niet. Wat zijn nou de sleutelbegrippen en coördinatiemechanismen bij de totstandkoming van deze projecten? Deze eerste rapportage bevat een verkenning van mogelijke kansen en knelpunten bij de realisatie van woonserviceprojecten in Gelderland. En hoewel nog geen volledig beeld kan worden geschetst van de coördinatiemechanismen, komen al wel een aantal sleutelbegrippen aan de orde. Zo moet je met z n allen wel echt willen, anders gaat het niet lukken: zonder chemie geen magie. Dat lijkt een open deur, maar als u er de casebeschrijvingen of aanbevelingen op naslaat, zult u zien dat het minder vanzelfsprekend is dan het lijkt. Hopelijk biedt dit rapport aanknopingspunten voor reflectie op de eigen praktijk, levert het voeding voor discussies met samenwerkingspartners. Dat is de bedoeling van de leerpunten, die gebaseerd zijn op de ervaringen van de ondervraagde projectleiders. Ik vertrouw er op dat dit Leren van elkaar, ofwel het uitwisselen van kennis en ervaring, zo een wezenlijke bijdrage levert aan de totstandkoming van soortgelijke projecten elders in Gelderland (en daarbuiten). Walter Brouwer, Programmamanager Ontgroening en Vergrijzing, Provincie Gelderland Arnhem, december 2006

4 4

5 Dankwoord van de auteur Dit rapport is het resultaat van een verkennend empirisch onderzoek naar gebiedsgerichte samenwerkingsprojecten op het vlak van wonen, zorg en welzijn in Gelderland. Het verkennende onderzoek bestond uit een enquête en een viertal casestudies, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een tweetal rapportages. Dit onderzoeksrapport (deel B) bevat de resultaten van viertal casestudies: Gelderse projecten waar gemeenten, woningcorporaties, aanbieders van zorg- en welzijnsdiensten en andere partijen gezamenlijk werken aan de realisatie van woonservicegebieden. De samenwerkingservaringen van betrokken partijen bij projecten uit de gemeenten Neerijnen, Lochem, Montferland en Harderwijk komen aan de orde. 5 Het onderzoek is uitgevoerd in het eerste jaar van mijn promotieonderzoek aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Het onderzoek richt zich op het in kaart brengen en begrijpen van coördinatiemechanismen bij de totstandkoming van gebiedsgerichte arrangementen voor wonen, zorg en welzijn, zoals woonservicegebieden. Dit onderzoekstraject wordt gesubsidieerd vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing van de provincie Gelderland. Het onderzoek tracht naast een bijdrage aan wetenschappelijke kennisontwikkeling, ook bruikbare kennisproducten op te leveren voor partijen die (dagelijks) werkzaam zijn in het veld van wonen, zorg en welzijn. Een woord van dank gaat uit naar een aantal direct betrokkenen bij de bestudeerde projecten. Zij hebben mij de gelegenheid geboden om met hen een interview af te nemen. Ik raakte daarbij onder de indruk van hun openhartigheid, maar in veel gevallen ook van de bevlogenheid waarmee zij invulling geven aan hun werk en daarmee een maatschappelijke bijdrage leveren aan de maatschappelijke opgave op het vlak van wonen, zorg en welzijn. Een tweede woord van dank gaat uit naar een aantal mensen die in de begeleidende en ondersteunende zin een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van dit onderzoeksrapport: Paul Peters, Joke Hoogstraten en Walter Brouwer vanuit de provincie Gelderland en mijn promotor, professor George de Kam vanuit de Radboud Universiteit Nijmegen. Peter Hendrixen Nijmegen, december 2006

6 6

7 1 Inleiding In Gelderland werken gemeenten, woningcorporaties en zorg- en welzijnsaanbieders op tal van plaatsen samen aan de realisatie van zogenaamde woonservicegebieden. De realisatie van een integraal aanbod van voorzieningen op het vlak van wonen, zorg en welzijn in wijken en kernen staat daarbij centraal. Daarbij proberen zij gezamenlijk een antwoord te formuleren op de toenemende vraag naar toegankelijke zo veel mogelijk zelfstandige - woonruimten voor senioren en andere groepen mensen met een behoefte aan zorg en ondersteuning. Naast wonen gaat het ook om het realiseren van een vraaggericht aanbod van diensten op het gebied van zorg en welzijn, aan huis of nabij in de directe woonomgeving. Deze toenemende vraag naar wonen met zorg en welzijn is het gevolg van demografische, maatschappelijke en beleidsontwikkelingen, zoals de vergrijzing, de verandering in woonwensen van ouderen en andere mensen met een (potentiële) behoefte aan zorg en ondersteuning, en de extramuralisering van traditionele verzorgings- en verpleeghuizen. In deze inleiding zal kort worden ingegaan op deze ontwikkelingen en op het concept van woonservicegebieden. Verder zal de aanleiding tot het verkennende onderzoek, waarvan dit rapport de resultaten bevat, worden geschetst Vergrijzing Door de demografische trend van de vergrijzing zal het aantal ouderen in Gelderland in de komende jaren sterk toenemen. Het aantal ouderen neemt in absolute zin toe, maar ook percentueel als aandeel van de totale Gelderse bevolking. Verder is er sprake van een dubbele vergrijzing : niet alleen het aantal ouderen in de provincie zal toenemen, maar ook zullen de ouderen van de toekomst naar verwachting steeds ouder worden. Deze demografische ontwikkelingen hebben gevolgen op tal van maatschappelijke terreinen. Hierbij valt te denken aan de betaalbaarheid van de pensioenen, een stijgend beroep op de zorg (en de daarmee verbonden stijging van de publieke uitgaven aan die zorg), de omvang en samenstelling van de beroepsbevolking et cetera. In dit rapport ligt de focus op het maatschappelijke terrein van het wonen in combinatie met zorg en welzijn. In opdracht van het Ministerie van VROM, is in 2003 door ABF-research een inventarisatie gemaakt van de gevolgen van de vergrijzing voor de behoefte aan wonen met zorg en welzijn in Nederland. 1 Deze studie laat duidelijk zien dat de vergrijzing leidt tot een toenemende behoefte aan voor ouderen geschikte woningen in combinatie met diensten op het gebied van zorg en welzijn. 1.2 Zelfstandig wonen 1 Zie ABF-research, 2003; Ministerie van VROM, Zie o.a. Commissie Steen der Wijzen, 2002; VROM-raad, De (oudere) zorgbehoevende medemens van nu en in de toekomst wil zelf keuzevrijheid hebben ten aanzien van de woonsituatie en de wijze waarop diensten op het gebied van zorg en welzijn worden verleend. Belangrijk is de trend dat veel mensen steeds meer zelfstandig willen blijven wonen, ook als zij behoefte hebben aan enige vorm van zorg en/of (huishoudelijke) ondersteuning. Naast de verwachte groei van de vraag in kwantitatieve zin, ligt er ook een meer kwalitatieve oorzaak ten grondslag aan de toenemende en steeds meer diverse vraag naar goede voor ouderen geschikte woningen, al dan niet in combinatie met een aanbod van zorgvoorzieningen en welzijnsdiensten op maat. Met andere woorden: niet alleen het aantal ouderen neemt in de nabije toekomst sterk toe, maar ook de wensen van ouderen ten aanzien van wonen, zorg en welzijn veranderen. 2 Senioren willen immers wonen in een woning die past bij hun persoonlijke situatie, rekeninghoudend met hun speciale wensen en zorgbehoefte. Ouderen en andere doelgroepen met een behoefte aan zorg en ondersteu-

8 ning (bijvoorbeeld mensen met een verstandelijke en/of geestelijke beperking, of mensen die te maken hebben met psychosociale problematiek) vormen hierbij geen homogene doelgroepen, maar hebben diverse woonwensen, al dan niet samenhangend met bijvoorbeeld hun vermogenspositie Vermaatschappelijking, extramuralisering en scheiden van wonen en zorg 8 3 Zie Ministerie van VROM/SCP, 2004; Ministerie van VWS, Zie Koops en Kwekkeboom, Zie voor de beschrijving van een aantal voorbeelden Mandemaker en Christ, Zie bijvoorbeeld Arcares, Hierbij wordt overigens wel een inkomensafhankelijke eigen bijdrage van cliënten gevraagd. 8 Zie SCP, In vergelijking met de ons omringende landen verblijven in ons land toch nog bovengemiddeld veel ouderen in een intramurale setting. 9 Zie College bouw zorginstellingen, Het overheidsbeleid is al enkele decennia gericht op het zo lang mogelijk zelfstandig laten wonen van ouderen en andere doelgroepen met een zorgbehoefte. De kerngedachte achter dit beleid is het idee van vermaatschappelijking van de zorg, waarbij het streven naar integratie en het zelfstandig wonen in een normale woonomgeving, centraal staat. 4 De extramuralisering van verzorgings- en verpleeghuizen en de grote afgezonderde instituten op het terrein van de geestelijke gezondheidszorg past in deze trend. In de afgelopen jaren is bijvoorbeeld een groot aantal verzorgingshuisplaatsen vervangen door zelfstandige woonvormen voor ouderen in de wijk, waarbij diensten op het gebied van zorg en ondersteuning bij de mensen thuis worden geleverd (ofwel extramuraal, buiten de muren van de instelling). Het oude verzorgingshuis transformeert hierbij bijvoorbeeld tot een soort van wijkservicecentrum, met vaak nog een beperkt aantal intramurale zorgplaatsen voor ouderen met vaak een zwaardere zorgvraag (verpleeghuiszorg) en/of een cluster van zogenaamde aanleunwoningen. Vanuit een dergelijk centrum worden ook zorg- en welzijnsdiensten geleverd aan cliënten die zelfstandig wonen binnen het betreffende gebied. Extramuralisering is hiermee niet enkel een fysieke transformatie, maar heeft wezenlijke consequenties voor de wijze waarop zorg en welzijn worden geleverd: niet meer binnen de muren van de instelling, maar in de wijk. De realisatie van een extramurale zorg- en welzijnsinfrastructuur is daartoe noodzakelijk, zelfs 24-uurs onplanbare zorg moet geleverd kunnen worden. In de praktijk zien we minder vergaande vormen dan volledige extramuralisering 5 terug, bijvoorbeeld de modernisering van het bestaande verzorgings- en/of verpleeghuis, waarbij men bijvoorbeeld kan denken aan het vergroten van wooneenheden, renovatie, de ombouw van verzorgingshuisplaatsen in verpleeghuisplaatsen. 6 Bij het extramuraliseringsbeleid past het meer recente beleid van scheiden van wonen en zorg, waarbij het streven is dat de cliënt apart betaalt voor de woonfunctie (huur betalen). Dit in tegenstelling tot de bestaande intramurale zorg waar sprake is van een vanuit publieke middelen (AWBZ) betaald all-in-pakket. 7 Ondanks de nadruk op dit zelfstandig wonen in het overheidsbeleid, moeten we niet vergeten dat het merendeel van de Nederlandse ouderen nu ook al gewoon zelfstandig woont. Een relatief klein aantal ouderen woont in een intramurale, ofwel institutionele setting Enkele voorbeelden van de uitwerking op lokaal niveau Op lokaal niveau worden door vele partijen inspanningen gedaan om vorm te geven aan de opgave die de vergrijzing en de extramuralisering met zich meebrengen. Op het vlak van het wonen zijn veel woningcorporaties actief met het aanpassen/renoveren van het verouderde deel van hun bestaande voorraad tot toegankelijke (senioren)woningen ( opplussen ) en met nieuwbouw van voor ouderen geschikte woningen. Een deel van de huidige voorraad seniorenwoningen voldoet namelijk niet meer aan de eisen van deze tijd. En dat geldt ook voor de kamers in veel verzorgings- en verpleeghuizen. Het College bouw zorginstellingen toonde recentelijk nog aan dat bij een groot aantal verzorgings- en verpleeghuizen vaak sprake is van functionele veroudering van dit vastgoed. 9 Deze wooneenheden moeten worden vervangen of gerenoveerd/aangepast. Vaak slaan zorgaanbieders en corporaties hierbij

9 de handen in één om deze transformatieopgaven te realiseren. Ook zien we samenwerking tussen beide sectoren bij de realisatie van kleinschalige woonvormen voor mensen met een meer intensieve behoefte aan zorg en ondersteuning, zoals dementerenden, of mensen met (langdurige) psychiatrische en/of psychosociale problemen. Zo kunnen zij ondanks hun beperking - zo normaal mogelijk leven met de nodige begeleiding en ondersteuning in een relatief beschermde woonsituatie. Ook voor mensen met een lichamelijke en/of verstandelijke beperking zijn er dergelijke kleinschalige woonvormen. 10 Bij kleinschalig wonen staat het streven naar gewoon wonen van mensen met een intensieve zorgbehoefte in een wijk of dorp centraal. Deze mensen wonen dus niet in een institutionele setting, maar normaal tussen andere bewoners van een wijk of dorp. Zorg en ondersteuning zijn dus wel aanwezig, maar de nadruk ligt op een zo normaal mogelijke zelfstandige woonsituatie. Op het vlak van zorg en welzijn zien we de realisatie van steunpunten voor zorg- en dienstverlening in de wijk/het dorp. Het betreft de realisatie van een infrastructuur voor het in de nabije omgeving (op afroep) leveren van zorg- en welzijnsdiensten aan mensen met een behoefte aan zorg en ondersteuning, die zelfstandig (willen blijven) wonen. Onderdeel hiervan vormt het leveren van 24-uurs onplanbare zorg aan huis, bij mensen met een zware zorgbehoefte Gebiedsgericht samenwerken aan de realisatie van woonservicegebieden 10 Voor meer informatie over kleinschalig wonen zie de website van het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg: 11 Zie bijvoorbeeld Sanders, Jansen en De Groot, Zie bijvoorbeeld Sanders, Zie bijvoorbeeld Heuvelink 2002; Sanders, Provincie Gelderland, 2004, p Zie o.a. Glaser, Harkes en Singelenberg, 2001; Nouws en Van der Linden, 2003; Singelenberg en Harkes, 2004; Van Rossum, STAGG, 1995; zie ook STAGG, Het betreft hier (een door de auteur aangevulde) omschrijving van het begrip, gebaseerd op de definitie van het Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg, zie: We zien de laatste jaren dat in veel Gelderse gemeenten verschillende organisaties, zoals gemeenten, woningcorporaties, zorg en welzijnsaanbieders, en soms ook commerciële partijen, elkaar in toenemende mate opzoeken om samen (gebiedsgericht) te werken aan de realisatie van een aanbod van voorzieningen op het vlak van wonen, zorg en welzijn. 11 Het kan daarbij gaan om de bouw of transformatie van een woonzorgcomplex 12, de realisatie van een wijkservicecentrum of een andere vorm van een multifunctioneel steunpunt 13, of de bouw van één of meer groepswoningen voor bijvoorbeeld dementerenden of mensen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking. Vaak gaat het om concrete investeringen in een afgebakend gebied. In de stad bijvoorbeeld binnen een wijk, op het platteland voor een gebied met een aantal kleine kernen. Vaak slaan diverse partijen de handen in één om gezamenlijk te werken aan de realisatie van zogenoemde woonservicegebieden. Vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing van de provincie Gelderland wordt een woonservicegebied als volgt omschreven: Een woonservicegebied is een gewoon woongebied waar de zorg niet domineert, maar naast zelfstandige woningen één of meer woonvoorzieningen aanwezig zijn voor ouderen en/of mensen met een beperking die meer intensieve zorg behoeven. 14 In de praktijk komen we hiervoor ook andere benamingen tegen, zoals woonzorgzones, woonservicewijken, zorgvriendelijke wijken, of levensloopbestendige wijken. Er zijn dus heel wat verschillende omschrijvingen in omloop. 15 De basisgedachte vormt het concept van de woonzorgzone, welke in Nederland is geïntroduceerd door de Stichting Architectenonderzoek Gebouwen Gezondheidszorg. 16 Een woonzorgzone valt te omschrijven als [ ] een (deel van een) wijk of dorp waarin optimale condities zijn geschapen voor wonen met zorg en welzijn tot en met niet-planbare 24 uurs zorg. Kenmerken zijn: - gewoon woongebied waarin de zorg beslist niet domineert; - met een aanbod van integrale zorg- en dienstverlening [dus ook een extramurale zorg- en welzijnsinfrastructuur gericht op het leveren van zorg aan huis, vaak] georganiseerd in multifunctionele wijkcentra [of vanuit bestaande aanwezige zorg- en welzijnsinfrastructuur, zoals in de wijk reeds aanwezige steunpunten, of intramurale woonzorgcentra]; - [en voldoende aanwezigheid van] levensloopbestendige woningen en woonomgeving met een goed voorzieningenniveau. 17

10 10 STAGG ontwikkelde een tweetal scenario s voor het vormgeven van een dergelijke woonzorgzone. Eén scenario voor het schaalniveau van de wijk in een stedelijk gebied en een ander scenario voor het schaalniveau van een samenstel van kleine kernen/dorpen in een plattelandsgebied. In het programma Ontgroening & Vergrijzing van de provincie Gelderland spreekt men in het laatste geval over een meer-kernig servicegebied. 18 Daarbij wordt uitgegaan van een wijk of gebied met ongeveer inwoners, met als aanname dat zo n 500 inwoners (5%) behoefte hebben aan wonen met zorg en welzijn. Naast de aanwezigheid van voldoende geschikte woningen en kleinschalige woonvormen, gaat het om de realisatie van een zorg- en welzijnsinfrastructuur en het (op afroep) leveren van diensten op het gebied van zorg en welzijn. Daarbij gaat het om zogenaamde haal- en brengdiensten, geleverd vanuit zogenaamde steunpunten in de nabije omgeving. Voor de haalfuncties (zoals boodschappen, activiteiten, ontmoetingsruimten) is nabijheid van deze voorzieningen voor de doelgroep van belang. Voor de brengfuncties (zoals zorgverlening, boodschappen- en/of maaltijdservice, klussendienst en alarmering) is een goede bereikbaarheid van de doelgroep voor de aanbiedende organisaties van belang. Wat betreft deze zorg- en welzijnsinfrastructuur zijn de kernelementen in dit STAGG-model: - activiteitencentra, voor bijvoorbeeld recreatieve functies, dagbesteding en sociale contacten; - zorgkruispunten van waaruit zorg- en welzijnsdiensten daadwerkelijk geleverd worden, soms gecombineerd met een eerstelijnszorgcentrum en of een tweedelijnsvoorziening met plaatsen voor bijvoorbeeld kortdurende verpleeghuisopname, en - coördinatiepunten, bijvoorbeeld een centraal informatie- en adviesloket op het gebied van wonen, zorg en welzijn dat fungeert als schakel tussen (potentiële) cliënten en aanbieders en van waaruit de levering van zorg- en welzijnsdiensten aan mensen wordt gecoördineerd. 1.6 De weerbarstige werkelijkheid: aanleiding tot nader onderzoek 18 Provincie Gelderland, 2004, p Singelenberg en Harkes, 2004, p Van Rossum, Idem, p Idem, p. 8. Het idee van de woonzorgzone is een ruimtelijk inrichtingsconcept, gebaseerd op een normatief uitgangspunt over de huisvesting van mensen met een (intensieve) zorgbehoefte. Het ideaal is zoveel en zolang mogelijk zelfstandig wonen, geïntegreerd in een normale woonomgeving. In de praktijk lijkt het volledig doorvoeren van de door de STAGG bepleitte inrichtingsconcepten echter moeilijk van de grond te komen. Singelenberg en Harkes spreken eerder van het oplossen van zorgklonten : zo gezien is er in het huidige stadium van ontwikkeling allang geen sprake meer van een homogene woonzorgzone, maar van een woonzone met daarbinnen kleinere gebieden rond zorgsteunpunten, waarin de zorggarantie verder gaat en de cliëntendichtheid hoger is. 19 Een dergelijk beeld komt ook naar voren uit het rapport Idealen in aanbouw van adviesbureau RIGO. 20 Volgens de auteur moet het concept van de woonzorgzone niet gezien worden als een blauwdruk, maar vooral als [ ] een denkmodel om te bepalen onder welke voorwaarden mensen die afhankelijk zijn van zorg, in gewone wijken met anderen kunnen wonen. 21 Volgens de auteur moet het idee van de woonzorgzone zich als het ware nestelen binnen wijkontwikkelingsprocessen. Hij ziet het gebiedsgerichte ideaal dan op een pragmatische of incrementele wijze tot stand komen, als een groeimodel. 22 De praktijk is weerbarstig: volledig extramuraliseren van de bestaande intramurale zorgcapaciteit in het gebied is soms geen haalbare kaart. Zo speelt bij de deconcentratie van de intramurale verzorgings- en verpleeghuiscapaciteit het zogenaamde boekwaardeprobleem vaak een belangrijke rol. Dit houdt in dat veel verzorgings- en verpleeghuizen functioneel zijn verouderd, terwijl de afschrijvingstermijn voor deze gebouwen nog lang niet is verlopen. Hierdoor worden veel initiatieven (in financiële zin) belemmerd. Ook het creëren van een nieuwe extramurale zorginfrastructuur is een complexe opgave, zowel in bestaande

11 23 Met omgekeerde integratie wordt bedoeld dat op (delen van) bestaande (intramurale) instellingsterreinen gewone woningen worden gerealiseerd. Deze locaties worden dus (her)ontwikkeld, waardoor mensen zonder zorgbehoefte in de omgeving van mensen met een zorgbehoefte komen te wonen. 24 Zie bijvoorbeeld Weekers, 2002; Putters, Van Hout en Cardoso Ribeiro, 2006; Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, wijken als in nieuwe wijken. Ten eerste is het verwerven van goede centraal gelegen locaties (nabij voorzieningen, zoals winkels, bestaande zorg- en welzijnscentra) problematisch. Vaak is de grond in handen van externe partijen en heeft men te maken met een bestaande fysieke structuur, of - in het geval van nog te realiseren (delen van) nieuwbouwwijken - een reeds geplande ruimtelijke structuur. Start from scratch situaties zijn er nauwelijks. Er is doorgaans geen sprake van blauwdrukplanning. Daarom moet het spel goed gespeeld worden door de betrokken partijen, met name door de gemeente met de inzet van haar ruimtelijk instrumentarium. Wonen, zorg en welzijn is slechts één van de ruimtelijke claims, waarmee vaak hoge (onrendabele) investeringskosten zijn gemoeid. Een clustering met rendabele functies is vaak noodzakelijk om de gebiedsexploitatie van woon-zorg-welzijnlocaties sluitend te krijgen. Voorbeelden van deze rendabele functies, zijn winstgevende bestemmingen als commercieel verhuurbare ruimten (o.a. winkels, kantoren) en de bouw van duurdere huur- of koopappartementen of woningen. Deze investeringen leveren doorgaans geld op en kunnen verliezen op investeringen in zorg- en welzijnsfuncties dekken. De combinatie van hiervoor genoemde functies past overigens goed bij het idee van ( omgekeerde ) integratie van mensen met een zorgbehoefte in een normale woonomgeving. 23 Vanuit een bedrijfseconomisch oogpunt van zorgaanbieders, is vaak ook een minimale omvang nodig voor een sluitende bedrijfsexploitatie. Bijvoorbeeld waar het gaat om het verlenen van (voornamelijk zwaardere en/of onplanbare) zorg aan huis, of om het verlenen van zorg en ondersteuning in kleinschalige vormen van beschermd of begeleid wonen. Enige vorm van nabijheid van het zorgsteunpunt of clustering is doorgaans nodig voor een rendabele bedrijfsexploitatie bij het leveren van extramurale zorg. Wanneer cliënten erg verspreid wonen, of het woonservicegebied qua oppervlakte een groot gebied bestrijkt (bijvoorbeeld in het buitengebied) gaat dit gepaard met hoge logistieke kosten. Het veld van wonen, zorg en welzijn is sterk in beweging door recente beleidsontwikkelingen. Met de nieuwe Wet maatschappelijke ondersteuning krijgen gemeenten nog nadrukkelijker een sturende rol op het gebied van (vooralsnog huishoudelijke) zorg en welzijn. Een regisserende rol die zij op verschillende wijzen kan invullen. 24 Daarnaast krijgen veel zorgaanbieders te maken met meer marktwerking sinds de invoering van de Wet Toelating Zorginstellingen (WTZi), waarbij zij steeds meer verantwoordelijk zullen worden voor de exploitatie- en beheersrisico s met betrekking tot hun (in sommige gevallen functioneel verouderde) vastgoed. Terwijl de realisatie van een woonservicegebied en een integraal aanbod van zorg- en dienstverlening op lokaal niveau samenwerking tussen betrokken partijen vereist, lijken deze ontwikkelingen te leiden tot onzekerheid over de nabije toekomst en een meer concurrerende houding tussen aanbieders van zorg- en welzijnsdiensten. Door deze ontwikkelingen lijken lokale samenwerkingsprocessen enigszins onder druk te komen staan en dit zou effect kunnen hebben op de realisatie van woonservicegebieden (zie Hendrixen, De Kam en De Jongh, 2007). Ook deze van buitenaf geïntroduceerde ontwikkelingen op het vlak van wet- en regelgeving en financiering maken de lokale praktijk van gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn tot een weerbarstige praktijk. Een praktijk die vraagt om nader onderzoek. 1.7 Omschrijving onderzoek en leeswijzer In het kader van het eerste jaar van een promotieonderzoek naar coördinatiemechanismen bij de totstandkoming van gebiedsgerichte arrangementen voor wonen, zorg en welzijn, is een verkennend onderzoek uitgevoerd om knelpunten in kaart te brengen, die betrokken partijen tegenkomen in projecten waarin zij met anderen gebiedsgericht samenwerken 11

12 12 aan combinaties van wonen, zorg en welzijn. Veelal gaat het daarbij om de realisatie van woonservicegebieden. Hiertoe is een enquête uitgezet onder een 35-tal van dergelijke projecten in Gelderland, die worden ondersteund met provinciale subsidiegelden, vanuit het programma Ontgroening & Vergrijzing. In deze enquête is de betrokkenen ook gevraagd naar de oplossingsrichtingen die zij zien voor de genoemde knelpunten en naar de positieve factoren die volgens hen bijdragen aan de totstandkoming van hun project. De onderzoeksresultaten van de enquête zijn opgenomen in onderzoeksrapport A. Naast de enquêtes is een viertal Gelderse projecten meer diepgaand bestudeerd, middels een exploratieve casestudy. De vier casestudies betreffen analyses van de samenwerkingsprocessen uit de gemeenten Neerijnen, Lochem, Montferland en Harderwijk. In het kader van deze casestudies is een aantal interviews afgenomen met betrokken partijen. Ook in deze interviews is ingezoomd op de knelpunten die men tegenkomt, voornamelijk daar waar het gaat om onderlinge samenwerking. Ook is nadrukkelijk geprobeerd om binnen deze casestudies op zoek te gaan naar leerpunten voor andere partijen in het veld die (willen gaan) werken aan soortgelijke projecten. In dit onderzoeksrapport (rapport B) vindt u de resultaten van de casestudies. Het volgende hoofdstuk (hoofdstuk 2) gaat kort in op de opzet van de casestudies. Hoofdstuk 3 bevat de projectbeschrijvingen uit de gemeenten Neerijnen en Lochem. De hoofdstukken 4 en 5 gaan over het geanalyseerde project uit respectievelijk de gemeente Montferland en Harderwijk. In hoofdstuk 6 worden, tenslotte, aanbevelingen gedaan op basis van de vier casestudies. Ook omvat het een kritische reflectie op de onderzoeksaanpak.

13 2 Opzet casestudies In het kader van dit verkennende onderzoek zijn in de periode medio maart medio juli 2006 een drietal casestudies uitgevoerd van drie lokale projecten in Gelderland waar gebiedsgericht wordt samengewerkt op het vlak van wonen, zorg en welzijn. De realisatie van woonservicegebieden staan in deze projecten centraal. Middels deze casestudies is getracht om een meer diepgaand beeld te krijgen van de knelpunten en de uitdagingen waar partijen, die in de praktijk bezig zijn met de realisatie van dergelijke projecten, zoal tegenaan lopen in hun samenwerkingsprocessen. Hiertoe zijn per case een beperkt aantal gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van een aantal betrokken partijen en zijn een aantal (beschikbaar gestelde) documenten geanalyseerd. Tevens biedt de beschrijving van deze casestudies de lezer van dit rapport een meer levendige illustratie van de praktijk, middels een beschrijving van ervaringen die diverse partijen hebben opgedaan in drietal concrete Gelderse voorbeeldprojecten? Hiermee hoopt de auteur een spiegel aan te bieden voor partijen die elders werken of aan de slag willen met soortgelijke projecten. Herkent men zaken uit de eigen projecten in deze drie cases? Wat kan men leren van de ervaringen die de betrokkenen bij deze projecten hebben opgedaan en de daarop gebaseerde leerpunten die deze betrokkenen meegeven? 13 De keuze voor de drie bestudeerde projecten is gemaakt op basis verschillen in de ontwikkelingsfase van de projecten. Ook is gekeken naar verschillen in de soort opgave die men realiseert, mede afhankelijk van het type locatie waarop het project gerealiseerd wordt. De volgende projecten zijn bestudeerd: - Werken aan de realisatie van woonservicegebieden in een plattelandsgemeente: hiertoe is een project in de gemeente Neerijnen geanalyseerd. Het project bevindt zich op het einde van de definitiefase/aan het begin van de pre-realisatiefase. De ervaringen uit Neerijnen zijn op beknopte wijze aangevuld met ervaringen die men in de gemeente Lochem heeft op gedaan op dit punt. De gemeente Lochem hanteert een kerngerichte aanpak en het project bevindt zich in de pre-realisatiefase en besteedt ook aandacht aan de invloed van gemeentelijke herindeling. Hoe kunnen plannen op het gebied van wonen, zorg en welzijn uit de voormalige gemeenten Lochem en Gorssel, na een recente herindeling worden afgestemd en met elkaar worden vervlecht? - Het realiseren van een woonzorgzone op een herstructureringslocatie: hiertoe is het project Meulenvelden in het hart van de kern Didam (gemeente Montferland) geanalyseerd. Het project bevindt zich in de uitvoeringsfase. - De totstandkoming en exploitatie van een multifunctioneel centrum op een nieuwbouwlocatie: hiertoe is het project De Bogen in de nieuwbouwwijk Drielanden in Harderwijk geanalyseerd. Het multifunctionele complex De Bogen omvat een scala van functies op het gebied van wonen, zorg, welzijn, onderwijs, kinderopvang en sport. Het complex is in 2006 officieel geopend en partijen staan nu voor de gezamenlijke taak van het exploiteren van dit centrum en het aanbieden en verder afstemmen van hun dienstenaanbod. Dit project is dus in fysieke zin reeds gerealiseerd en bevindt zich in de beheer- en exploitatiefase. Deze projecten weerspiegelen de diversiteit van projecten binnen de provincie Gelderland, waarin partijen samenwerken aan een integraal gebiedsgericht aanbod op het gebied van wonen, zorg en welzijn. In deze projecten neemt het concept van woonservicegebieden vaak een centrale plaats in. De beschrijvingen van de cases zullen zich niet zozeer richten op de inhoud van deze projecten (deze zal slechts summier aan de orde komen), maar zich voornamelijk richten op de inventarisatie van knelpunten en leerpunten die uit de analyse van deze projecten naar voren komen.

14 14

15 3 Werken aan wonen, zorg en welzijn op het platteland: ervaringen uit Neerijnen (definitiefase) en Lochem (pre-realisatiefase) Het realiseren van woonservicegebieden op het platteland hangt vaak samen met het leefbaarheidsvraagstuk van kleine kernen. Daarbij komt ook vaak het vraagstuk van de (minimale) schaalgrootte voor het rendabel exploiteren van bepaalde voorzieningen om de hoek kijken. De STAGG (1995) ontwikkelde midden jaren negentig een apart scenario voor de realisatie van woonservicegebieden (toen nog woonzorgzones genaamd) op het platteland : een woonservicegebied in gebieden met een lage bebouwings- en bevolkingsdichtheid, bestaande uit samenstel van kleine kernen en woningen in het buitengebied. De grootste (centrale) kern zou een centrumfunctie vervullen in het woonservicegebied met een concentratie van voorzieningen ( haaldiensten ) en het coördinatiepunt waar vanuit brengdiensten in het gebied worden verzorgd. Verder is het kernidee hetzelfde als bij de gedachte om woonservicegebieden te realiseren op het schaalniveau van de wijk in een stedelijke omgeving (in beide gevallen rekende de STAGG met een gebied van ongeveer inwoners als uitgangspunt). Namelijk het streven naar zelfstandig (kunnen blijven) wonen van mensen met een behoefte aan zorg en ondersteuning in hun eigen woonomgeving: in het plattelandsscenario het eigen dorp, met een voldoende gegarandeerd aanbod van voorzieningen op dit vlak. Vanwege de schaalgroottediscussie zullen bepaalde voorzieningen doorgaans enkel in de wat grotere kernen (kunnen) worden aangeboden, alhoewel het streven vaak blijft om een zo integraal mogelijk aanbod te kunnen leveren, ongeacht de locatie waar mensen wonen. Soms is dat vanwege bedrijfseconomische of logistieke redenen echter niet altijd mogelijk. Dit terwijl de vergrijzingsproblematiek op zichzelf niet zozeer verschilt van de problematiek in stedelijke gebieden (en in veel plattelandsgemeenten zelfs sterker is). In deze paragraaf wordt een beschrijving gegeven van twee plattelandsgemeenten die binnen hun gemeente het aanbod van zorg- en dienstverlening in combinatie met voldoende geschikte woonvormen willen verbeteren. Allereerst geven wij een beschrijving van een project in de gemeente Neerijnen. De ervaringen uit Neerijnen zullen summier worden aangevuld met een projectbeschrijving van de activiteiten, knel- en leerpunten op het gebied van het gebiedsgericht samenwerken aan wonen, zorg en welzijn in de gemeente Lochem (zie donkerblauwe tekstkaders). De gemeente Neerijnen is een uitgestrekte gemeente in de Tielerwaard, gelegen tussen Geldermalsen en Tiel, een gebied gelegen tussen de rivieren De Linge en De Waal en doorsneden door de A2. De gemeente Neerijnen telt ongeveer ruim inwoners en bestaat uit tien dorpen, de van west naar oost verspreid gelegen kernen Hellouw (ongeveer 900 inwoners), Haaften (ongeveer 2600 inwoners), Tuil (ongeveer 650 inwoners), Waardenburg (ongeveer 2300 inwoners), Neerijnen (ongeveer 500 inwoners), Est (ongeveer 600 inwoners), Opijnen (ongeveer 1000 inwoners), Heesselt (ongeveer 450 inwoners), Varik (ongeveer 1000 inwoners) en Ophemert (ongeveer 1650 inwoners). De gemeente Lochem ligt in het uiterste noordwesten van de Achterhoek. In het westen wordt de gemeente begrensd door de rivier de IJssel. De gemeente omvat de in januari 2005 gefuseerde voormalige gemeenten Gorssel en Lochem. De gemeente participeert in het regionale verband Stedendriehoek (het gebied rond Apeldoorn, Zutphen en Deventer). De gemeente telt in totaal zo n inwoners en bestaat een qua omvang gevarieerd aantal kernen. Lochem is met zo n dikke inwoners veruit de grootste kern, gevolgd door een drietal middelgrote kernen (Gorssel, Laren en Eefde) met zo n 4000 inwoners. Daarnaast zijn er nog de wat kleinere plaatsen Epse, Barchem, Harfsen en Almen, allen met een inwonertal van tussen de 1000 en 2000 inwoners. De kleinste kernen in de gemeente zijn 15

16 Joppe en Kring van Dorth met respectievelijk zo n 450 en 300 inwoners. De Lochemse ervaringen zijn als aanvulling op de ervaringen uit de gemeente Neerijnen opgenomen in een donkerblauw kader. 3.1 Totstandkoming van de plannen voor een woonservicegebied 16 Sinds begin 2000 hebben aanwezige aanbieders op het vlak van wonen, zorg en dienstverlening in de gemeente Neerijnen elkaar geleidelijk opgezocht om op dit terrein een toekomstvisie te ontwikkelen voor hun gemeente. Zorgcentrum de Wittenberg (in Haaften, de enige intramurale zorgaanbieder in de gemeente) en de gemeentelijke Stichting Welzijn Ouderen (SWON) kregen beiden een nieuwe directeur. Beide partijen hadden frequent overleg en de SWON had veel contacten met andere partijen die actief waren op het vlak van wonen, zorg en welzijn. Bijvoorbeeld de stichting Thuiszorg en Maatschappelijk Werk Rivierenland (regionale speler) en de woningcorporaties De Goede Woning Neerijnen (gemeentelijk werkgebied) en Woningstichting Rivierengebied (regionaal werkgebied). Zorgcentrum de Wittenberg werkte samen met de Stichting Zorgcentra Rivierenland uit Tiel op het vlak van de verpleeghuiszorg. Op de tweede verdieping van Zorgcentrum de Wittenberg is enige tijd geleden ook een verpleeghuisafdeling gerealiseerd. Op initiatief van de directeuren van de SWON en de Wittenberg zijn deze samenwerkingspartners bij elkaar gekomen om te kijken naar de mogelijkheden voor lokale afstemming en samenwerking op het vlak van wonen, zorg en welzijn. Uiteindelijk is hieruit de Werkgroep wonen, zorg en welzijn Neerijnen voortgekomen, waarin alle hiervoor genoemde partijen participeerden. Het initiatief kwam dus vanuit de particuliere organisaties zelf. Het doel was om gezamenlijk met deze partijen voor de gemeente een breed beleid uit te stippelen voor zowel de huisvestings- welzijns- en zorgcomponent. Daarbij werd als uitgangspunt genomen om mensen met een behoefte aan zorg en/of ondersteuning zoveel mogelijk te helpen, dáár waar mensen die hulpvraag stellen en/of gerealiseerd willen zien: thuis, al dan niet gecombineerd met dagopvang en -activiteiten elders, óf in een intramurale setting. Hoe tot een afgestemd vraaggericht aanbod te komen in de gemeente? Destijds was er nauwelijks sprake van actieve gemeentelijke regie op het vlak van het welzijnsbeleid. Een respondent van de gemeente stelt: Eigenlijk was er tot medio 2003 weinig coördinatie en initiatief vanuit de gemeente om te komen tot afstemming tussen allerlei welzijnsinstellingen, laat staan een visie. De gemeente had vooral een subsidierelatie met deze organisaties, maar voerde geen actief beleid. Deze organisaties formuleerden zelf het beleid over de inzet van deze middelen. Dat leidde halverwege 2003 tot een bestuurlijke crisis, omdat de betrokken wethouder geen initiatieven nam voor het werkveld. In 2004 is, na een verandering in de samenstelling van het college, een portefeuillehouder aangetreden met nieuw elan. De gemeente probeerde haar subsidierelaties met de betrokken partijen beter inhoudelijk vorm te geven en meer samenwerking te zoeken met deze partijen uit het veld. Maar deze partijen hadden in de tussenliggende periode niet stilgezeten. Zij kwamen bij elkaar in de werkgroep en probeerden ook de gemeente als participant aan tafel te krijgen. De gemeente was slechts ambtelijk vertegenwoordigd in de werkgroep, politiek-bestuurlijke betrokkenheid ontbrak vooralsnog. De directeur van de Wittenberg heeft namens de werkgroep een subsidieaanvraag ingediend bij de provincie Gelderland in het kader van

17 de Tijdelijke subsidieregeling Ontgroening & Vergrijzing (de voorloper van het huidige programma Ontgroening & Vergrijzing). Doel was om ondersteuning te krijgen voor het formuleren van een samenhangend beleid en een gezamenlijke visie op het gebied van wonen, zorg en welzijn in de gemeente Neerijnen. De partijen kregen een provinciale subsidie en deze werd aangewend voor het aantrekken van een extern adviseur. Medio 2003 spraken de partijen de intentie uit om tot zo n gezamenlijke visie te komen. In maart 2004 werd de rapportage Visie op woonservicezone Neerijnen afgerond. Het document bevat een toekomstperspectief en biedt verder een eerste inventarisatie van wat er is op het vlak van wonen, zorg en welzijn. Daarnaast bevat het een analyse van knelpunten en oplossingsrichtingen met daaraan gekoppeld een aantal actieplannen ( wat moet er komen en wie gaat dat doen?). Ook wordt in dit visiedocument aandacht besteed aan de wijze waarop men deze plannen wil realiseren, ofwel het organisatorische aspect ( hoe gaan we het doen?). Op basis van dit visiedocument tekenden de partijen medio 2004 een intentieverklaring om - op basis van de geformuleerde visie - een haalbaarheidsonderzoek uit te voeren naar de realisatie van een woonservicezone in de gemeente. In eerste instantie werd deze visie niet ondertekend door de gemeente. Zij is daarmee in een later stadium akkoord gegaan en heeft zich na het stellen van enkele voorwaarden toen toch nog gecommitteerd. Aangespoord door een nieuwe bestuurder aan het roer en de eerste contouren van een op de gemeente afkomende Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) werd het de gemeente duidelijk dat een meer actieve en sturende of beter gezegd regisserende rol van haar verwacht werd, ook door de partijen uit het veld, die immers zelf al het initiatief ter hand hadden genomen. Een reflectie op de verwachte en te voeren gemeentelijke rol met bijbehorende verantwoordelijkheden werd geformuleerd in de gemeentelijke nota Inventarisatie Dienstverlening aan ouderen. Deze nota kan tevens beschouwd worden als een eerste verkenning van de gemeente ten behoeve van het destijds verder vorm te geven en uit te voeren implementatieproces van de WMO (wettelijke invoeringsdatum: 1 januari 2007). De gemeente laat in deze nota zien dat zij zich bevindt in een krachtenveld van autonome aanbieders. Met de welzijnsinstellingen heeft de gemeente een subsidierelatie. De gemeentelijke rol is in termen van de nota een drieledige: 17 - De gemeente als uitvoerder en dienstverlener (bijvoorbeeld als het gaat om de WVG, bijstand, toegankelijkheid van de fysieke woonomgeving/openbare ruimte et cetera); - De gemeente als budgethouder (subsidierelatie met welzijnsinstellingen en de taken en verantwoordelijkheden die zij op dit vlak heeft in het kader van de WMO); - De gemeente als regisseur (de gemeente is een van de partijen die opereert in een veld van verschillende zelfstandige instellingen met verschillende, soms tegengestelde, belangen. Hoe kan de gemeente als één der partijen sturing geven aan een integraal beleid en afstemming tussen deze partijen vanuit het algemeen belang?). De gemeente probeert na het tekenen van de intentieverklaring nader invulling te geven aan deze regierol. De regie verschoof nadien min of meer van het particuliere initiatief naar de gemeente. De gemeente heeft haar rol en verantwoordelijkheden dus op zich genomen. Of in de optiek van de participerende partijen misschien eerder gezegd naar zich toegetrokken. Zo werd de werkgroep eerst afwisselend voorgezeten door de directeuren van respectievelijk de Wittenberg en de SWON. Nu is het voorzitterschap in handen van de wethouder van (onder meer) zorg en welzijn. Gezamenlijk met de andere partijen werkt de gemeente nu aan de uitwerking van de actieplannen die zijn geformuleerd in het visiedocument. Het is daarbij soms nog zoeken naar de juiste verhoudingen (zie paragraaf 4.1.4). Hierna gaan we inhoudelijk in op deze plannen.

18 Totstandkoming van een masterplan Wonen, Zorg en Welzijn in Lochem: jarenlange samenwerkingservaringen als een solide basis?! 18 In de oude gemeente Lochem is eind jaren tachtig op initiatief van de gemeente het Zorgnetwerk Lochem tot stand gekomen. Het netwerk functioneert als een gemeentelijk coördinatieorgaan tussen de belangrijkste organisaties die betrokken zijn bij de provisie van wonen, zorg en welzijn in de gemeente Lochem. In het zorgnetwerk participeren naast de gemeente, de volgende partijen: de Stichting Welzijn Ouderen Lochem, thuiszorgorganisatie Sensire de Berkel, de Stichting Verpleging en Verzorging De Hoge Weide, Stichting Huize Noord-Deurningen/Huize Gurdula, Stichting Pro Senectute Tusselerhof, Stichting Spectrum Wonen en Stichting Berkelhof Woningen. Destijds is tussen de betrokken partijen in dit Zorgnetwerk een convenant getekend, waarin deze partijen de afspraak maakten om samenwerking met elkaar te zoeken en kennis met elkaar te delen ten aanzien van relevante knelpunten op het vlak van wonen, zorg en welzijn in de gemeente. Eén van de belangrijke initiatieven waar het Zorgnetwerk een aantal jaar geleden aan werkte, was de realisatie van een centraal gemeentelijk informatiepunt of zorgloket, dat zou worden ondergebracht bij de Stichting Welzijn Ouderen als uitvoerende organisatie. Deze discussie heeft lang gelopen en ten tijde van de vorming van de Regionale Indicatieorganen (RIO s), eind jaren negentig, is geprobeerd een dergelijk decentraal gemeentelijk loket van de grond te krijgen. In de oude gemeente Lochem was er voor dit streven uiteindelijk geen politiek draagvlak: de meerwaarde van een centraal gemeentelijk zorgloket lag juist in een verbinding met de dossiervorming van cliënten bij de RIO s (het streven naar één-dossiervorming). Deze integratie bleek helaas niet mogelijk, waardoor de loketfunctie zich enkel zou beperken tot de functie van een (door de gemeente betaald) informatieloket. In de oude gemeente Gorssel werd uiteindelijk wel een dergelijk zorgloket gerealiseerd. De samenwerking tussen de actieve zorg- en welzijnsaanbieders, vertegenwoordigende organisaties van cliënten en de gemeenten kennen dus in beide oude gemeenten een langere historie. Al ver voor de ideeën voor het vormen van een centraal gemeentelijk informatieloket in het kader van de WMO, zijn er in deze twee oude gemeenten dus al initiatieven ontplooid op dit vlak. In tegenstelling tot het project in de gemeente Neerijnen, was er in deze gemeenten een actieve rol voor de lokale overheid in de bestaande zorgnetwerken aanwezig. We blijven even bij de oude gemeente Lochem, waar de ontwikkeling van een masterplan voor wonen, zorg en welzijn in eerste instantie zijn oorsprong vond. Nadat de discussie over de vorming van een zorgloket in de oude gemeente Lochem stuk liep, heeft de gemeente een verkennende startnotitie geschreven over de problematiek van de (toekomstige) ontgroening en vergrijzing in de gemeente. De oude gemeente Lochem had al sinds jaar en dag een tekort aan intramurale zorgcapaciteit binnen haar gemeentegrenzen. Ten tijde van de WBO rekende de provincie als verantwoordelijk orgaan de capaciteit van een intramurale instelling uit de gemeente Lochem voor 100% mee voor de lokaal beschikbare capaciteit. Dit terwijl deze instelling voornamelijk (welgestelde) cliënten van buiten de gemeente bediende. De instelling had nauwelijks een lokale functie. Voor haar eigen bewoners had de gemeente Lochem te kampen met een wachtlijst van zo n vijftig plaatsen. De gemeente en zorginstellingen werkten samen om een uitbreiding van de intramurale plaatsen in de gemeente te bewerkstelligen. Ook na het stuklopen van de hiervoor genoemde loketdiscussie bleven de lokale overheid en partijen dus samenwerken, met als uiteindelijk resultaat een uitbreiding van de intramurale zorgcapaciteit in de gemeente. Tegelijkertijd nam de discussie over extramuralisering in den lande de overhand. Dat betekende natuurlijk niet dat de plannen in een keer drastisch wijzigden (zie citaat hieronder), maar de deelnemende partijen in het zorgnetwerk wilde wel aan de slag met die ontwikkeling.

19 In de hiervoor genoemde gemeentelijke startnotitie stond de vraag centraal hoe de gemeente Lochem er over zo n 15 jaar uit zou (moeten) zien. De betrokken partijen erkenden allemaal dat de gemeente in het kader van de vergrijzing, in de nabije toekomst weer te kampen zou krijgen met problemen. Er zou sprake zijn van een tekort in het zorg- en welzijnsaanbod en een tekort aan geschikte (toegankelijke) woningen. Een verkennende behoefteraming was door de gemeente neergelegd in de startnotitie (op basis van landelijke demografische ontwikkelingsscenario s van het CBS). Maar de gemeente zelf, noch het zorgnetwerk had de capaciteit en kennis ( tijd, ruimte en mankracht ) om een doorwrochte lokale analyse te maken en een op de eigen gemeente gericht toekomstscenario te ontwikkelen. Volgens de respondent bevinden we ons dan de periode Men had behoefte aan ondersteuning en de gemeente deed namens het Zorgnetwerk een beroep op financiële ondersteuning vanuit de provincie Gelderland. Het projectplan werd vastgesteld door alle partijen in het Zorgnetwerk. De gemeente Lochem kende dus al een lange traditie van samenwerking op het vlak van wonen, zorg en welzijn, en er was commitment bij partijen om op dit vlak toekomstplannen te ontwikkelen, waarbij partijen beseften dat men elkaar in de toekomst nodig had. Dat was uiteindelijk het begin van het ontwikkelen van een gezamenlijk masterplan. De gemeente zette sterk in op het voorkomen van vrijblijvendheid van de samenwerking: partijen moesten allen bijdragen in de vorm van inzet van eigen personele capaciteit en middelen. De geïnterviewde gemeentelijke respondent stelt hierover: 19 Dus op het moment dat iemand de samenwerking frustreert, dan betekent het dat je in de samenwerking elkaar bij de les moet houden. Dat is de laatste jaren eigenlijk de stelregel geweest in allerlei aanpakken. Alle partijen dragen bij. We hanteren de voorwaarde dat men tijd vrij maakt en tijd beschikbaar stelt om samen dat projectplan in te vullen. Met behulp van provinciale subsidiemiddelen is een extern bureau ingeschakeld voor de ondersteuning bij de ontwikkeling en uitwerking van dit plan. In de zomer van 2004 is het masterplan in de oude gemeente Lochem vastgesteld (in september 2004 goedgekeurd door de gemeenteraad). De inhoud van dit masterplan komt in de volgende paragraaf aan de orde. Uiteindelijk behelst het ontwikkelde masterplan voor de huidige gemeente Lochem een integratie van de masterplannen uit de twee oude gemeenten Lochem en Gorssel (in Gorssel startte men later met het ontwikkelen van een masterplan, waarbij vooruitlopend op de fusie tussen beide gemeenten het Lochemse plan min of meer als uitgangspunt is genomen). De inhoud van het geïntegreerde masterplan zal kort aan de orde komen in de hiernavolgende paragraaf (zie kader). 3.2 De plannen op het gebied van wonen, zorg en welzijn Het visiedocument start met de analyse van enkele demografische, maatschappelijke en beleidsontwikkelingen. Allereerst is er de toenemende vergrijzing, waarmee de gemeente in de komende decennia zal worden geconfronteerd. Zo zal het aantal 55-plussers in de gemeente de komende jaren aanzienlijk toenemen. Ten opzichte van het jaar 2000 wordt voor het jaar 2015 een stijging van het aantal 55-plussers verwacht met 38%. Voor het jaar 2025 wordt respectievelijk een stijging van 68% verwacht ten opzichte van datzelfde jaar. Daarnaast signaleert het document de ontwikkeling een belangrijke ontwikkeling aan de vraagkant: het toenemende aantal ouderen zal in belangrijke mate leiden tot een toe-

20 20 nemend beroep op zorg- en dienstverlening aan huis. Ouderen willen zo veel mogelijk en zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen. Ten opzichte van de huidige situatie zal een kleiner deel van de ouderen wonen in een traditioneel verzorgings- of verpleeghuis. Hoe zorg- en dienstverlening vraaggericht te organiseren in de eigen woon- en leefomgeving? Om aan deze wens te voldoen moeten voldoende geschikte woningen beschikbaar zijn, niet alleen voor ouderen, maar ook voor andere bijzondere doelgroepen met een behoefte aan zorg- en ondersteuning. Ook schenkt men aandacht aan de verantwoordelijkheden die op de gemeente afkomen in het kader van de komst van de WMO, alsmede aan veranderingen in het kader van de modernisering van de AWBZ. In de gemeentelijke nota Inventarisatie Dienstverlening Ouderen worden deze ontwikkelingen breder geanalyseerd. Het centrale doel van het gemeentelijke ouderenbeleid wordt hierin als volgt geformuleerd: Het stimuleren en bevorderen van de zelfredzaamheid van ouderen, zodat zij zo lang als mogelijk en wenselijk is zelfstandig kunnen blijven functioneren. Deze centrale doelstelling wordt uitgewerkt in een aantal concrete doelstellingen, zoals de realisatie van voldoende passende woningen en een toegankelijke woonomgeving; een toegankelijk, betaalbaar en vraaggericht en gedifferentieerd aanbod van wonen, zorg en welzijn; het bevorderen van ketenzorg en samenhang tussen voorzieningen et cetera. Daarmee neemt de gemeente de centrale doelstelling uit het visiedocument min of meer over. Deze doelstelling op basis van de gesignaleerde problematiek luidt: Een toenemend aantal bijzondere doelgroepen hebben behoefte aan wonen, zorg en dienstverlening op maat. Hoe kunnen de huidige instellingen op het gebied van wonen, zorg en dienstverlening in de gemeente Neerijnen hun organisaties, beleid en activiteiten nu zodanig op elkaar afstemmen dat op termijn een integraal pakket van wonen, zorg en welzijn geleverd kan worden, gestuurd door de vraag van de klant? Het grootste knelpunt in de zeer uitgestrekte gemeente is dat de huidige voorzieningen op het vlak van wonen, zorg en welzijn voornamelijk geconcentreerd zijn in twee kernen: Waardenburg (ongeveer in het midden van de gemeente gelegen) en Haaften (in het westen van de gemeente gelegen). Aan de oostelijke kant van de gemeente bevindt zich de grootste witte vlek in het aanbod. Bewoners zijn voornamelijk georiënteerd of aangewezen op voorzieningen in de naastgelegen gemeente Tiel. In de gemeente is slechts één intramurale zorgvoorziening aanwezig (de Wittenberg in Haaften). Bewoners die zijn aangewezen op verblijf in een verzorgings- of verpleeghuis vertrekken vaak naar voorzieningen in omliggende gemeenten (zo komen de cliënten van de Wittenberg voornamelijk uit Haaften en omgeving, de A2 vormt bijvoorbeeld een sterke fysieke barrière). In het visiedocument (en ook in de hiervoor genoemde gemeentelijke nota) wordt de woonservicezone-benadering, of de woonzorgzone omhelst als nuttig hulpmiddel bij het (re)organiseren van wonen, zorg en welzijn. In het visiedocument (pagina 6) wordt het concept gezien als een instrument voor onderlinge samenwerking van organisaties als het gaat om het realiseren van voorzieningen op het vlak van wonen, zorg en welzijn in een landelijk gebied, waarin men te maken heeft met een aantal specifieke knelpunten: - De (relatief) grote geografische afstand tussen de kernen maakt het voor instellingen moeilijk om voorzieningen aan te bieden in deze kernen en voor inwoners om deze voorzieningen binnen bereik te hebben.