Stemstoornissen. Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 11

Transcriptie

1 Stemstoornissen

2 Stemstoornissen Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 11 Houten 2014

3 Ó 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Auteurs 1 Stemstoornissen: inleiding 5 Ontwikkeling van ideeën rondom stempathologie 9 Literatuur 11 Aspecten van de interactie functie orgaan in de stempathologie 13 Primaire disfunctie 13 Primaire organische verschijnselen 17 Conclusie 18 Literatuur 18 Trauma van de stemplooien, oorzaak en behandeling 21 Inleiding 21 De slijmdeken over de epidermis 23 Basale membraan 23 Lamina propria 24 Samenstelling van de extracellulaire matrix 26 Onderhoud van de extracellulaire matrix 27 Pathologische toestanden van de stemplooien 28 Samenvatting 29 Literatuur 30 Stemhygiëne 33 Inleiding 33 Adaptatie en compensatiegedrag 34 De vicieuze cirkel van stemforceringsgedrag 34 Emotionele invloeden 35 Stemrust 35

5 VI Stemstoornissen Preventieve informatie bij specifieke doelgroepen 35 Literatuur 36 Stempathologie als beroepsziekte 37 Inleiding 37 Epidemiologie 37 Kenmerken 38 Behandeling 39 Literatuur 39 Goedaardige stemplooiafwijkingen 41 Inleiding 41 Stemplooipoliepen 42 Reinkes oedeem 44 Stemplooiknobbeltjes 47 Stemplooicysten 49 Sulcus glottidis, vergeture, stemplooibrug 53 Samenvatting 57 Literatuur 57 Chronische laryngitis en premaligne stadia 59 Inleiding 59 Chronische laryngitis 60 diagnose 62 Premaligne stadia 68 diagnose 68 Specifieke vormen van chronische laryngitis 73 Literatuur 81 Neurologische stemstoornissen 83 Inleiding 83 Stoornissen in de neuromusculaire overgang 84 Meerdere neurologische oorzaken en locaties 84 Bulbaire stoornissen (afwijkingen in perifere zenuwen of hun motorische kernen) 85 Pseudobulbaire stoornissen (bilaterale afwijkingen in de corticobulbaire banen) 85 Extrapiramidale stoornissen 86 Cerebellum 87 Psychiatrische stemstoornissen 87 Corticaal 87 Stemplooistilstand 88 Literatuur 88

6 Inhoud VII Maligne larynxaandoeningen 91 Inleiding 91 Risicoverhogende factoren 92 Histopathologie 92 Anatomische lokalisatie en indeling van het larynxcarcinoom 93 Symptomen 94 Diagnostiek 94 Metastaseringspatroon 95 TNM classificatie van het larynxcarcinoom 96 Behandeling van het larynxcarcinoom en halskliermetastasen 96 Follow up 100 Literatuur 100 Stemstoornissen bij hormonale disfunctie 103 Samenvatting 103 Inleiding 104 Geslachtshormonen 104 Andere hormonen en hun invloed op de larynx en stem 111 Literatuur 114 Het larynxtrauma 115 Inleiding 115 Het uitwendige larynxtrauma 115 Het inwendige larynxtrauma 117 Diagnose 118 Onderzoek 119 Behandeling 119 Literatuur 120 Psychogene stemstoornissen 123 Inleiding 123 Kenmerkenendiagnostiek 124 Therapie 127 Praktische richtlijnen bij onderzoek en behandeling 129 Literatuur 130 Aanbevolen literatuur 132 Larynxpapillomen papillomatose 133 Algemeen 133 Epidemiologie 134 Symptomatologie 134 Diagnostiek 134 Behandeling 134

7 VIII Stemstoornissen Literatuur 135 De dorsaal onvolledige glottissluiting als oorzaak van stemstoornissen 137 Inleiding 137 Gevolgen van een slecht (onvolledig) sluitende glottis 139 Invloed van het strottenhoofd 142 De glottis 144 Stemvorming: adembeheersing en larynxbeheersing 145 Muscular tension dysphonia, bestaat het wel? 152 Conclusie 153 Literatuur 154 Spasmodische dysfonie 155 Inleiding 155 Pathogenese 156 Symptomatologie en diagnostiek 156 Therapie 158 Effectonderzoek 160 Literatuur 162 Stem en transsexualiteit 165 Inleiding; epidemologie van transseksualiteit 165 Beleid bij transseksualiteit 166 De stem bij transseksuelen 167 Stemdiagnostiek 167 Logopedie 168 Literatuur 170 Kinderdysfonie 171 Inleiding 171 Congenitale verworven en neonatale condities 171 Het jonge kind 172 Klinische diagnose 175 Besluit 177 Literatuur 177 Mutatiestoornis 179 Inleiding 179 Mutatiestoornis of puberphonia 181 Oorzaak en voorkomen van puberphonia 181 Diagnose 182 Behandeling 183 Literatuur 185

8 Inhoud IX Zangstemstoornissen 187 Inleiding 187 Epidemiologie 189 Acuut stemfalen 189 Chronisch stemfalen 191 De ouder wordende stem 193 Toekomst 193 Literatuur 194 Presbyfonie 195 Inleiding 195 Anatomische en fysiologische veranderingen 195 Perceptie van de oudere stem 197 Akoestiek van de oudere stem 198 Beïnvloedende factoren 198 Behandeling van presbyfonie 201 Literatuur 202 Medicamenteus geïnduceerde dysfonie 205 Inleiding 205 Lokaal toegediende medicatie 205 Systemisch toegediende medicatie 208 Literatuur 210 Etiologische diagnostiek: endoscopische technieken 213 Laryngoscopie 213 Laryngostroboscopie 215 Videokymografie 218 High-speed film 220 Literatuur 220 Klinische elektromyografie 221 Inleiding 221 Anatomie en klinische correlaties 222 Klinische indicaties voor EMG van larynx- en/of pharynxspieren 223 Technische aspecten 224 Resultaten 225 Neuromyografie en reflexmyografie 230 Re-educatie met behulp van EMG-feedback 231 Literatuur 231 Visueel perceptieve beoordeling van stemtechniek 235 Inleiding 235 Stemtechniek en verkeerde stemtechniek 236

9 X Stemstoornissen Perceptieve beoordeling van stemtechniek 237 Aanvullende stemproeven 238 Literatuur Functionele diagnostiek: stemkwaliteit auditief 243 Inleiding 243 Protocollen: betrouwbaarheid, reproduceerbaarheid, validiteit 244 Auditieve stemkwaliteit 245 Conclusie/discussie 247 Literatuur 248 Meting van frequentie en intensiteit 251 Inleiding 251 Fundamentele frequentie 252 Intensiteit 253 Literatuur 254 Spectrale analyse van stemkwaliteit 255 Inleiding 255 Akoestische analyse van stemkwaliteit 256 Kanttekeningen 258 Conclusie 259 Literatuur 259 Manueel: palpatie 261 Inleiding 261 Diagnostische aspecten 261 Therapeutische aspecten 263 Indicaties/contra-indicaties 264 Slotbemerkingen 264 Literatuur 265 Overige proeven 267 Inleiding 267 Proeven van de stem 267 Commentaar 270 Literatuur 270 Fonetografie 273 Inleiding 273 Afname 274 Analyse van de resultaten 275 Voorstelling van de normfonetogrammen 275

10 Inhoud XI Klinische relevantie van de normfonetogrammen 276 Literatuur 278 Stembelasting: meting en tests 279 Inleiding 279 Het meten van stembelasting 280 Stembelastingstests 282 Conclusie 284 Literatuur 284 Diagnostiek van stemstoornissen: onderzoek van nasale resonantie 287 Inleiding 287 Indirecte onderzoekstechnieken van nasaliteit 287 Directe onderzoekstechnieken van nasaliteit 288 Besluit 290 Referenties 291 Plasticiteit van de stemkwaliteit 293 Inleiding 293 Het begrip plasticiteit van de stemkwaliteit 294 De stemplasticiteitsindex 294 Conclusie 296 Literatuur 297 Glottografie 299 Inleiding 299 Elektroglottografie 299 Fotoglottografie 301 Flowglottografie 302 Literatuur 303 Aerodynamica en efficiëntie van de stemgeving 305 Inleiding 305 Luchtstroomsterkte (flow) 307 Gemiddelde subglottische druk 308 Gemiddelde geluidsdruk 309 Efficiëntie 309 Resultaten 309 Betekenis voor de diagnostiek van de larynxfunctie 311 Samenvatting 313 Literatuur 314 Logopedische behandeling van stemstoornissen: inleiding 317

11 XII Stemstoornissen Literatuur 319 Stemtechnische behandeling 321 Inleiding 321 Voorwaardelijke aspecten bij stemtherapie 322 Totale stemtherapie 329 Overige stemtherapeutische benaderingen 341 Literatuur 347 Effecten van logopedische stemtherapie: een literatuuronderzoek 351 Inleiding 351 Methoden 351 Multidimensioneel stemonderzoek 352 Therapie-effecten in de literatuur 354 Samenvatting en conclusies 358 Literatuur 358 Gedragstherapeutische aspecten bij stemstoornissen 363 Inleiding 363 Psychosociale factoren bij stemklachten 364 Diagnostische overwegingen 366 Psychologische behandeling 367 Gedragstherapie 369 Conclusie 371 Literatuur 371 Endolaryngeale microchirurgie 373 Inleiding 373 Suspensie microlaryngoscopie 375 Indirecte microlaryngoscopie 381 Preoperatieve en postoperatieve zorg 382 Samenvatting 383 Literatuur 383 Fonochirurgische correctie van onvolledige glottissluiting en inadequate stemplooispanning 385 Inleiding 385 Injectiemethoden om de glottissluiting te verbeteren 386 Classificatie van thyreoplastieken 390 Thyreoplastieken om de glottissluiting te verbeteren 393 Thyreoplastieken die de spanning van de stemplooien corrigeren 395 Larynxreïnnervatie 398 Literatuur 399

12 Inhoud XIII Aanbevolen literatuur 400 De medicamenteuze behandeling van stemstoornissen 401 Bovenste luchtweginfecties: laryngitis acuta 401 Gastro oesofageale refluxziekte (GORZ): laryngitis posterior 408 Plankenkoorts/Performance anxiety 411 Stemstoornis bij dysartrie: ziekte van Parkinson 416 Spasmodische dysfonie: de behandeling 419 Literatuur 428 De behandeling van problemen bij zangers 433 Inleiding 433 Het consult 434 Enkele aandoeningen 434 Stembandchirurgie 435 Oorzaken van de problemen 436 Literatuur 437 Maligne larynxpathologie de behandeling 439 Inleiding 439 Heelkunde 439 Radiotherapie 449 Chemotherapie 450 Literatuur 451 Aanbevolen literatuur 452 Oesofageale stem 453 Inleiding 453 Historisch overzicht 453 Factoren die bepalend zijn voor het totstandkomen en de kwaliteit van de oesophagusstem 455 Vergelijkende studies tussen oesophagusstem (IE) en tracheo-oesofageale stem (TE) 462 Klinische toepassing 468 Keuze tussen oesophagusstem en tracheo-oesofageale/- prothesestem 471 Literatuur 471 Spraakrevalidatie na totale laryngectomie door middel van stemprothesen 473 Inleiding 473 Stemprothesen 476 Chirurgie 478 Logopedie 480

13 XIV Stemstoornissen Nazorg 489 Literatuur 493 Elektrolarynx 497 Inleiding 497 Omschrijving van de moderne elektrolarynx 497 Het gebruik van de elektrolarynx 498 Voorwaarden voor optimaal gebruik 499 Contra-indicaties 499 Besluit 500 Literatuur 500 Stemversterkers 501 Inleiding 501 Vier groepen 501 Eisen 502 Voor- en nadelen 503 Besluit 504 Literatuur 504

14 Auteurs dr. C.J. van As Foneticus/logopedist, Nederlands Kanker Instituut/Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis, Amsterdam Dr. R. Buekers Capaciteitsgroep Keel, Neus en Oorheelkunde en Hoofd Halschirurgie, Academisch Ziekenhuis Maastricht Prof. dr. M.S. De Bodt Universitair Ziekenhuis Antwerpen; Universiteit Gent Dr. W. Decoster Logopedie en Audiologie, Universitair Ziekenhuis Leuven Prof. dr. P.H.O. Dejonckere Instituut voor Foniatrie, umc, Utrecht Dr. P.P. Devriese Onderzoeksinstiruut Neurologische en Psychiatrische Aandoeningen (npa) Academisch Medisch Centrum, Amsterdam, Afdeling Neus, Keel en Oorziekten, Hoofd Halsheelkunde, Universitair Ziekenhuis Antwerpen Dr.F.G.Dikkers Academisch Ziekenhuis Groningen, afdeling Keel-, Neus- en Oorheelkunde Drs. E.J. Gerritsma Afdeling kno Foniatrie, Academisch Ziekenhuis Rotterdam Drs. P.A.H.M. Goderie kno arts, Hilversum

15 2 Stemstoornissen Dr. A.J. Greven Afdeling Foniatrie/kno, vumc Amsterdam Dr. L. Heylen Universiteit Instelling Antwerpen (u.i.a.), Universitair Ziekenhuis Antwerpen (u.z.a.), Dienst Logopedie Turnhout Dr.F.J.M.Hilgers kno-arts/hoofd-hals chirurg, Nederlands Kanker Instituut/Antoni van Leeuwenhoek ziekenhuis, Amsterdam Prof. dr. F.I.C.R.S. de Jong Afdeling nko Gelaat- en Halschirurgie uz ku Leuven en afdeling knoheelkunde umc, Nijmegen Dr. W. Kersing Afdeling Foniatrie, Universitair Medisch Centrum, Utrecht Dr. P.G.C. Kooijman Afdeling kno Logopedie, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen J.H. Kuiper Logopedist, Hogeschool van Utrecht, afdeling Logopedie/post-hbo Logopedie D. Lembrechts lic.log.aud. modem, Communicatie- en computercentrum, Antwerpen Drs. A.F. Lieftink kno zorggroep stemstoornissen, umc Utrecht; kno-foniatrie, Erasmus mc, Rotterdam K.M. Van Lierde Centrum voor gehoor en spraakrevalidatie Ter sprake, Universitair Ziekenhuis, Gent Prof. Dr. H.F. Mahieu Afdeling kno van het Academisch Ziekenhuis der Vrije Universiteit, Amsterdam Prof. Dr. J.J. Manni Keel, neus en oorheelkunde, academisch ziekenhuis Maastricht Dr. K. Mervillie Universitair Ziekenhuis Gent, N. Goormaghtigh instituut voor pathologie anatomie

16 Auteurs 3 Dr. M.B.J. Moerman Universitair Medisch Centrum Utrecht, Afdeling foniatrie H.P.J. Moes Centrum voor Stem-, Spraak- en Taalstoornissen, Academisch Ziekenhuis Maastricht B.J.E. Mondelaers Logopedist, Fontys pabo, Eindhoven Prof. dr. H.K. Schutte Groningen Voice Research Lab Dr. R. Speyer Afdeling Audiologisch Centrum, Academisch Ziekenhuis Maastricht Dr. J. Vanderwegen Universitair Ziekenhuis Antwerpen Drs. G. Van Nuffelen Universitair Ziekenhuis Antwerpen Mw. dr. I.M. Verdonck-de Leeuw Afdeling kno, Vrije Universiteit medisch centrum Prof. Dr. H. Vermeersch Afdeling Hoofd- en Halschirurgie, Universitair Ziekenhuis Gent M. de Vetter Logopedist te Bavel Dr. G.H. Wieneke Afdeling Klinische Neurofysiologie en Foniatrie, amc Utrecht Dr. H.A. van Wijngaarden Afdeling Foniatrie, Universitair Medisch Centrum, Utrecht M.A. Zwitserlood-Nijenhuis M. SC. Logopediste

17 Stemstoornissen: inleiding september B.J.E. Mondelaers en P.H. Dejonckere: Handboek Stem-, Spraak- en Taalpathologie, september In het Handboek Stem-, Spraak- en Taalpathologie verscheen tussen 1997 en 2007 gefaseerd in losse afleveringen, alle kennis op het gebied van de stem-, spraak- en taalpathologie vanuit verschillende disciplines. Het stemmechanisme is een uiterst ingewikkelde functie, waarbij vele factoren hun invloed (kunnen) laten gelden. Het is dus logisch dat ook de stempathologie heel divers is, en dat multidimensionale analyse nodig is om een adequate zowel etiologische als functionele diagnose te kunnen stellen. Deze aspecten het ene meer specifiek medisch, het andere meer specifiek logopedisch komen uitgebreid aan de orde in dit hoofdstuk over stempathologie. Daarom hebben de auteurs ook zeer verschillende achtergronden. Eerst wordt een aantal algemene uitgangspunten genoemd, waarbij de ontwikkeling van recente inzichten rondom stempathologie benoemd worden, evenals aspecten van de interactie functie orgaan bij stemstoornissen, de discussie over de wisselwerking tussen de organische aspecten en de gedragscomponenten. De stemhygiënische aspecten worden besproken, met name adaptatie- en compensatiegedrag, de forcering van de stem, de emotionele invloeden en preventieve aspecten. Ook in de beschouwing van stempathologie als beroepsziekte krijgen stemhygiënische benaderingen een belangrijke plaats. In het onderdeel specifieke stemstoornissen wordt ingegaan op de goedaardige stemplooiafwijkingen, zoals stemplooipoliepen, Reinkes oedeem, stemplooiknobbeltjes, de stemplooicysten en de sulcus glottidis. Hierna worden de chronische laryngitis en de premaligne stadia besproken, met daarnaast een aantal specifieke vormen van chronische laryngitis. De neurologisch bepaalde stemstoornissen krijgen ook hier invulling met gelijk-

18 6 Stemstoornissen tijdige verwijzing naar het hoofdstuk over dysartrie in dit handboek. De maligne larynxaandoeningen worden geduid, zowel wat histopathologie en lokalisatie betreft als ook de symptomen en de diagnostiek en het daarop aansluitende metastaseringspatroon. De stemstoornissen bij hormonale disfunctie zijn gebaseerd op de geslachtshormonen maar ook op endocriene ziekten, alsmede de iatrogene stemstoornissen door hormonale therapie. In de bijdrage over het larynxtrauma wordt zowel het uitwendige als het inwendige trauma beschreven. Psychogene stemstoornissen vereisen een specifieke benadering, zowel bij het onderzoek als tijdens de therapie. Larynxpapillomen en papillomatose zijn weliswaar vrij zeldzaam, maar horen ook een plaats in dit hoofdstuk te krijgen. De dorsaal onvolledige glottissluiting als oorzaak van stemstoornissen is een frequent voorkomende problematiek, die geschetst wordt als een stoornis die niet in het gebruik van de larynx is gelegen, maar een anatomisch gegeven is met duidelijke consequenties voor de belastbaarheid van de stem. Daarnaast is er nog een aantal aparte entiteiten, waar onder andere aandacht wordt geschonken aan de spasmodische dysfonie, de relatie tussen stem en transseksualiteit, de onderscheidende kenmerken van kinderdysfonie, de stoornissen die kunnen optreden tijdens de periode van de mutatie of bij het gebruik van de zangstem, bij het ouder worden alsmede ten gevolge van lokaal of systemisch toegediende medicatie. In het gedeelte over diagnostiek wordt ingegaan op de verschillende endoscopische technieken, zoals laryngoscopie, laryngostroboscopie, videokymografie en high-speed film. In de bijdrage over klinische elektromyografie worden zowel de klinische indicaties als de technische aspecten besproken. Bij de visueel perceptieve beoordeling van de stemtechniek wordt het onderscheid tussen stemtechniek en verkeerde stemtechniek besproken, naast de perceptieve beoordeling van de stemtechniek. Voor wat betreft de auditieve beoordeling van de stemkwaliteit blijkt dat de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van de bekende protocollen nog te wensen overlaat. Over de palpatie is in de studie van de stempathologie nog weinig diagnostische betekenis bekend. Bij overige stemproeven stelt de auteur dat wanneer bij deze proeven de kwaliteit verbetert, men wellicht te maken heeft met een grotendeels usogene stemstoornis. De meting van frequentie en intensiteit biedt ook mogelijkheden wanneer deze afgezet worden tegen de referentiewaarden. Spectrale analyses van de stemkwaliteit blijken vooral nuttig in een multidimensionaal onderzoeksprotocol. De fonetografie wordt reeds lange tijd toegepast bij onderzoek en behandeling. De normfonetogrammen blijken in de klinische praktijk een hulp te zijn voor de beoordeling van de individuele stemmogelijkheden. Studie van de aerodynamica en van de efficiëntie van de stemgeving leverde een aantal interessante aerodynamische gegevens op. Bij de bespreking van traumata van de stemplooien, oorzaak en behandeling, stelt de auteur dat het duidelijk is dat de ingebouwde reparatiefunctie van de stemplooien het voortdurend moet opnemen tegen de traumatische invloeden van buitenaf. Bij meting en tests van stembelasting blijkt dat er altijd een relatie moet worden gelegd tussen de stemeisen van het beroep en de stembelastbaarheid van de persoon. Onderzoek van nasale

19 Stemstoornissen: inleiding 7 resonantie kent directe en indirecte methoden. Om de plasticiteit van de stemkwaliteit te beoordelen wordt gebruikgemaakt van perceptie, akoestische analyse en videostroboscopie. Glottografie kan uitgevoerd worden met elektroglottografie, fotoglottografie dan wel met flowglottografie. Steeds meer wordt gevraagd naar bewezen effectiviteit van therapie. Op het gebied van stemstoornissen is dit doel voor veel aspecten bereikt, maar nogmaals: een multidimensionale benadering is meestal nodig om de positieve effecten te objectiveren, en dit geldt zowel voor functionele logopedische stemtherapie, als voor fonochirurgie of medicamenteuze therapie. In dit onderdeel van het handboek vindt de lezer de best geschikte benaderingen met daarbij steeds een kritische blik voor het onderzoeken van effectiviteit.