Samen werken aan een betere Raad

Transcriptie

1 Samen werken aan een betere Raad Jaarverslag 2009

2

3 Samen werken aan een betere Raad Jaarverslag 2009

4 4 Jaarverslag 2009

5 Inhoudsopgave Voorwoord... 7 De bezuinigingen zijn ook een kans... 9 Achterstand slonk gestaag Partners werken aan één doel Asielprocedure: fair, efficiënt en flexibel Transparante en ambitieuze organisatie Schuldhulpverlening stagneert toestroom naar Wsnp Wbtv na een jaar op de rails Arrest Salduz Verhoogde dijkbewaking tijdens de fusie Snellere doorlooptijd door webportaal De grenzen van een bewerkelijke zaak Alle regio s op één lijn Klant tevreden met het Juridisch Loket Rechtwijzer groeit nog steeds Cijfers, balans en rekening van baten en lasten Adressen Raad Samenstelling Raad voor Rechtsbijstand

6 6 Jaarverslag 2009 Pieter Jan Biesheuvel: We hadden met de fusie een duidelijk doel voor ogen: een slagvaardige Raad creëren

7 Voorwoord Een nieuwe lente, een nieuw geluid. Meldden wij in ons vorige jaarverslag nog dat de fusie wat stof zou doen opwaaien, inmiddels is het stof alweer gaan liggen. De contouren van een nieuwe, gecentraliseerde Raad worden zichtbaar was voor ons een belangrijk jaar. Het eerste volle jaar dat we als één organisatie hebben gewerkt. We hadden met de fusie een duidelijk doel voor ogen: een slagvaardige Raad creëren. Een Raad die efficiënter werkt, de klant centraal stelt en relaties nauw betrekt bij verbeterprocessen. Inmiddels kunnen we voorzichtig kijken of dat gelukt is. Sommige processen hebben meer tijd nodig, dat realiseer ik me, maar toch ben ik alvast blij met wat ik zie. Ik zie bijvoorbeeld een grotere bereidheid om voor elkaar in te springen. Om onderling capaciteit uit te wisselen. De centralisering heeft verschillen tussen regiokantoren blootgelegd. Knelpunten zijn scherper zichtbaar geworden. Welk kantoor heeft meer ondersteuning nodig om de overflow van zaken weg te werken, of de doorlooptijd te verbeteren? Personeel van het ene kantoor vertrok naar het andere om te helpen. Een mooi resultaat. Met het inspelen op actuele zaken als Cevat en Salduz toonden we bovendien aan dat we slagvaardiger zijn geworden. We konden resoluut ingrijpen en eensgezind een standpunt formuleren. Dat is ook een resultaat waar ik trots op ben. Net als op de digitalisering, die in 2009 een belangrijke sprong heeft gemaakt. Hoe eerder we de inkomensgegevens van rechtsbehoevenden invoeren, hoe sneller advocaten, mediators en cliënten weten waar ze aan toe zijn. En juist dat is een belangrijke wens van onze partners. U merkt, hier spreekt een tevreden voorzitter. Ook al zijn we er nog niet - en brengt 2010 misschien zwaar weer wat betreft bezuinigingen - ik heb vertrouwen in het nieuwe jaar. Raad voor Rechtsbijstand, Mr. Pieter Jan Biesheuvel Voorzitter 7

8 Peter van den Biggelaar: Wetgeving kan zoveel logischer en duidelijker 8 Jaarverslag 2009

9 De bezuinigingen zijn ook een kans Je zou hem een rasoptimist kunnen noemen. Feit is dat Peter van den Biggelaar, directeur Stelsel, de Haagse bezuinigingen ziet als een kans. Onder druk wordt alles vloeibaar. Er zijn nu dingen bespreekbaar die dat anders nooit waren geweest. Met minder geld betere rechtsbijstand verlenen. Het kan, vindt Van den Biggelaar. Door kritisch naar de eigen organisatie te kijken. Wat kan er sneller, beter, effectiever? Veel winst is bijvoorbeeld te behalen in het duidelijker en toegankelijker maken van het rechtssysteem. Juridische vaktaal Uit focusgroepen van de Raad blijkt dat burgers vaak niets begrijpen van juridische vaktaal. Van den Biggelaar: Dat vind ik logisch. De politiek heeft ook een juridisch systeem gecreëerd dat veel te ingewikkeld is. In ons streven naar rechtvaardige oplossingen zijn er zo veel regels, criteria en uitzonderingen ontstaan, dat we de burger steeds afhankelijker maken. Hij kan bijvoorbeeld niet zelf uitrekenen hoeveel alimentatie hij moet betalen als hij gaat scheiden. Terwijl echtscheidingen toch echt aan de orde van de dag zijn. Duidelijke regels Wetgeving kan veel logischer en duidelijker, vindt de directeur Stelsel. Wetten zijn niets meer dan vertalingen van normen. Als de kaders en spelregels voor het juridisch verkeer duidelijk en toegankelijk zijn, komt de meerderheid van de burgers er zelf wel uit. Dan weet je waar je aan toe bent, wanneer je over de schreef gaat en gedraag je je ook meer naar die normen. Dan is er niet altijd rechtsbijstand nodig. Ik mis die duidelijkheid en transparantie in ons huidige rechtsstelsel. Rechtwijzer Om die reden stimuleert de Raad voorzieningen als Rechtwijzer en het Juridisch Loket. De stukken op Rechtwijzer worden steeds eenvoudiger, zegt Van den Biggelaar. Daardoor zijn ze juridisch misschien iets minder dichtgetimmerd, maar de burger heeft er wel meer aan. Hij kan vanuit zijn eigen huis zelfstandig een oplossing vinden voor een juridisch geschil. Rechtwijzer is daarmee een soort nuldelijnsvoorziening geworden. Zoals het Juridisch Loket een eerstelijnsvoorziening is. En advocaten en mediators - en wat mij betreft ook schuldsaneerders - een tweedelijnsvoorziening vormen. Hoe eerder we mensen in dit rechtsbijstandtraject kunnen bijstaan, hoe beter. >> 9

10 >> Vroeger interveniëren Vroeger interveniëren, daar draait het dus allemaal om. Vroege interventie voorkomt escalatie. Het voorkomt dat de problemen zo hoog zijn opgelopen dat iemand door woede en frustratie inactief is geworden, daarmee de maatschappij geld kost, en bovendien aan het eind van de rit minder juridische keuzes over heeft. Als iemand bijvoorbeeld ontslagen is en meteen advies krijgt om ofwel met zijn baas te praten, ofwel een andere baan te zoeken, omdat uit eerdere uitspraken blijkt dat de kans groot is dat zijn zaak wordt afgewezen, heeft hij meteen duidelijkheid. Dit bespaart hem ergernis, zorgen en conflicten. Kritische blik Het mooiste resultaat van 2009 is wat Van den Biggelaar betreft de kritische blik naar de eigen organisatie. We hebben in het eerste fusiejaar veel in onze organisatie geïnvesteerd. Dat is nodig om als gesprekspartner serieus te worden genomen. Vervolgens zijn we structureel met onze partners om tafel gegaan om te kijken hoe we de keten kunnen veranderen en de samenwerking kunnen verbeteren. Daaruit blijkt voor mij dat goede plannen wel degelijk kunnen oplopen met bezuinigingen. n Achterstand slonk gestaag Klaas Kamphuis is regiomanager van de Raad voor Rechtsbijstand in Amsterdam. Daar zijn de doorlooptijden het afgelopen jaar flink verbeterd. De achterstand in toevoegingsaanvragen en declaraties was te hoog. Op Hemelvaart 2009 stond de teller op in totaal toevoegingsaanvragen en declaraties. We besloten bewust prioriteit te geven aan het wegwerken van de achterstanden. Dat is met name gelukt door het invoeren van een aantal overwerkzaterdagen. Daarbij was het uitgangspunt dat er voldoende medewerkers aanwezig waren zodat het overwerk er ook daadwerkelijk toe deed. Vervolgens hebben we een beperkt aantal maatregelen ingevoerd die ervoor moesten zorgen dat wij stabiel zouden blijven. Belangrijk in dit proces was dat iedereen gemotiveerd meedeed en goed op de hoogte was van de stand van zaken. Uiteindelijk stonden we met hard werken op een acceptabele toevoegingsaanvragen en declaraties. Uit de controles daarna blijkt overigens dat dit niet ten koste is gegaan van de kwaliteit. Wel moeten we hier aandacht aan blijven schenken. Voortdurend belangrijk maken wat belangrijk is. Bovendien moeten we scherp zijn op verdere verbeteringen die in het productieproces zijn aan te brengen. n 10 Jaarverslag 2009

11 Klaas Kamphuis: Doorlooptijden zijn verbeterd door er samen voor te gaan. 11

12 12 Jaarverslag 2009 Jan Wijkstra: We hebben de luiken opengegooid in 2009

13 Partners werken aan één doel De relatie met advocaten en mediators is essentieel voor de Raad voor Rechtsbijstand. Alleen samen kunnen we kwalitatief goede rechtsbijstand verlenen. Na het meest recente klanttevredenheidsonderzoek kregen deze strategische partners dan ook een centrale rol in het verbeteren van een aantal knelpunten. Om effectief samen te werken is een goede band essentieel. En dus stelt de Raad veel in het werk om de relatie met deze strategische partners te optimaliseren. Ook in 2009 is dat gebeurd, aldus directeur Bedrijfsvoering Jan Wijkstra. Laten we eerlijk zijn, dat moest ook, want de resultaten van het klanttevredenheidsonderzoek uit 2007 stemden niet vrolijk. Rode draad is dat we ons open opstellen. We kunnen het niet alleen. Daarom hebben we onze partners, en dan met name de advocaten, nauw betrokken bij de verbeteringen. >> Jan Wijkstra, Rena Bosma en Frits Haarlemmer 13

14 >> Eenduidigheid Het relatiemanagement van de Raad in 2009 valt uiteen in drie hoofdpunten, legt Frits Haarlemmer, adviseur Kwaliteitsmanagement, uit. Heel belangrijk is de uniformering van de werkprocessen. Dat lijkt misschien een interne kwestie, maar is essentieel voor advocaten. Uniformering leidt tot eenduidigheid. Tot transparantie. We hebben de advocaten, in de vorm van een klankbordgroep, dan ook uitvoerig bij deze operatie betrokken. Als het traject straks afgerond is, weet iedereen waar hij of zij aan toe is. Persoonlijk Punt twee is niet minder belangrijk en heeft alles te maken met communicatie. De Raad is een bureaucratie in de eigenlijke zin, stelt Wijkstra. Dat wil zeggen: we passen regels op eerlijke wijze toe, maar we zijn geen eenkennige organisatie die zich arrogant opstelt en zich niet bekommert om klanten en partners. Een bureaucratie met een hart dus. Dan vind ik het ook belangrijk om op een persoonlijke wijze te communiceren met onze partners. Dat betekent: niet alleen formele brieven de deur uitdoen vol juridisch jargon, maar ook geregeld de telefoon We liggen op volle zee, maar we weten waar de haven is pakken en iemand in klare taal uitleggen waarom een bepaald besluit genomen is. Dat kweekt meer begrip. Kwalitatief onderzoek Het derde punt in het relatiemanagement is het tevredenheidsonderzoek onder de partners. Waar het KTO in 2007 voornamelijk uitmondde in kwantitatieve conclusies (rapportcijfers), is deze keer als follow-up ook een kwalitatieve rondvraag gedaan. Een aantal focusgroepen, bestaande uit advocaten en mediators uit de vijf ressorten, heeft zich gebogen over de dienstverlening van de Raad. Kernvragen waren wat gaat er goed, wat kan beter en wat moeten we daarvoor doen? Lange tijd beschouwde ik de Raad als een bijna noodzakelijk kwaad, zegt de Drentse strafrechtadvocate Rena Bosma. Ik ben voor 95 procent van mijn inkomen afhankelijk van de Raad. Dan is het niet prettig als de onderlinge verhouding niet altijd even goed is. Eerste stappen Bosma had en heeft er moeite mee dat ze niet alle uren vergoed krijgt. Niet al mijn tijd zit in de zaak zelf. Ik ben vaak ook hulpverlener 14 Jaarverslag 2009

15 voor de cliënt en zijn naasten. Dat hoort mijns inziens bij mijn werk, maar als ik die tijd niet vergoed krijg, ben ik gedwongen me zakelijker op te stellen. Ander kritiekpunt van haar zijn de bureaucratische verplichtingen. We moeten bijna alles verantwoorden. Soms vragen ze me zelfs vertrouwelijke stukken mee te sturen. Maar hoe kritisch ze ook is, Bosma ziet ook verbeteringen. Ik waardeer de inspanningen om de dienstverlening te verbeteren. Het is goed dat de Raad ons daar als partners bij betrekt. De eerste stappen worden gezet. Sinds december merk ik bijvoorbeeld dat de doorlooptijd sterk verkort is. Samen werken Ook Jan Wijkstra is kritisch, maar optimistisch gestemd. We zijn er nog niet. We liggen op volle zee; onderweg zullen we nog wel wat stormen tegenkomen. Maar we weten waar de haven is. Alles draait om openheid en vertrouwen. We laten zien wie we zijn, wat we doen en waarom we dat doen. We investeren in de relatie met partners. We hebben hun perspectief een belangrijke plaats gegeven in de werkprocessen van de organisatie, dat is onomkeerbaar. Samen werken we aan één en hetzelfde product: kwalitatief hoogstaande, faire rechtsbijstandverlening. n Rena Bosma: Ik merk dat de doorlooptijden verbeterd zijn 15

16 Jeroen Brouwer: We moeten de schaarse middelen zo goed mogelijk verdelen 16 Jaarverslag 2009 Jo Alberts (l) en Jeroen Brouwer

17 Asielprocedure: fair, efficiënt en flexibel Rechtsbijstand speelt een cruciale rol in de asielprocedure. Dus won staatssecretaris Albayrak, die verbeteringen in de asielprocedure voorstond, ook advies in bij de Raad. Belangrijkste vragen: hoeveel uur rechtsbijstand is nodig? En hoe bevorder je de continuïteit van de rechtsbijstand in de eerste fase? Het Programma Invoering Verbeterde Asielprocedure (PIVA) is onderverdeeld in acht deelprojecten. De Raad voor Rechtsbijstand heeft zich over twee van deze projecten ontfermd. Jeroen Brouwer, advocaat en lid van de Raad, leidde de werkgroep die staatssecretaris Albayrak van Justitie adviseerde. Omdat je een slager niet moet vragen z n eigen vlees te keuren, aldus Brouwer, zijn ook andere partijen betrokken bij de werkgroep, zoals Justitie en wetenschappers. Schaarse middelen Bij het beantwoorden van de vragen moest de werkgroep rekening houden met financiële begrenzingen. Brouwer: Zaak dus om de schaarse middelen zo goed mogelijk te verdelen. Bovendien zal ook de huidige bezuinigingsoperatie niet aan Justitie voorbijgaan. Dus worden de middelen wellicht nog schaarser. Maar zelfs met dat uitgangspunt blijft het doel een faire, efficiënte en flexibele asielprocedure. Zowel de asielzoeker als de advocaat moet straks tevreden zijn over de kwaliteit van de rechtsbijstand. Knipkaart Deel één van de oplossing is een soort knipkaartarrangement, zoals Brouwer het noemt. Op vier momenten besteedt de advocaat een aantal uren aan de asielzoeker. Tijdens de rust- en voorbereidingstijd en op de tweede, vierde en zesde dag van de nieuwe achtdaagse asielprocedure. Een volle knipkaart bevat twaalf uur rechtsbijstand. Die uren krijgt de advocaat, verdeeld over vier momenten, vergoed. >> Wat verandert er in 2010? De nieuwe algemene asielprocedure, die per 1 juli 2010 van kracht moet zijn, is verlengd van 48 procesuren tot 8 procesdagen. Daaraan voorafgaand wordt de asielzoeker ten minste zes dagen rust gegund (rust- en voorbereidingstijd). De advocaat krijgt maximaal twaalf uur vergoed als rechtsbijstand is verleend tot en met het indienen van de zienswijze van de asielzoeker. In de rust- en voorbereidingstijd mag de asielzoeker één bezoek brengen aan het kantoor van de advocaat. Het beroep tegen een afwijzing van de asielaanvraag in de algemene asielprocedure krijgt een schorsende werking van maximaal vier weken, zodat de asielzoeker het beroep in de opvang kan afwachten. 17

18 >> Vertrouwen Over de continuïteit van de rechtsbijstand kan Brouwer kort zijn: Die is cruciaal voor het vertrouwen van de cliënt in zijn advocaat en in het rechtsstelsel. Dus hebben we geadviseerd dat het essentieel is dat een asielzoeker één en dezelfde advocaat heeft van begin tot eind van de procedure. En dat de asielzoeker ten minste eenmaal naar het kantoor van de advocaat moet kunnen reizen. Onderling begrip Ook over de logistieke inrichting van de verbeterde asielprocedure vroeg de staatssecretaris advies aan de Raad. Rob Wagenaar van ASI Consulting hield zich in 2009 samen met manager Asiel Jo Alberts intensief bezig met het ketenproces. Essentieel in een goed functionerende keten is onderling begrip voor elkaars positie en knelpunten, weet Wagenaar. Jo Alberts is tevreden met het voorlopige resultaat: Al met al is het een stevige organisatorische puzzel, om samen met alle partners een goede kwaliteit van de rechtsbijstand te garanderen. Nu ligt er een roostermodel. Als de advocatuur zich hierin kan vinden, is invoering per 1 juli 2010 haalbaar. n Transparante en ambitieuze organisatie Geert Bary is sinds 1 november 2009 regiomanager van de Raad voor Rechtsbijstand in Leeuwarden. Hiervoor was hij jarenlang werkzaam bij het UWV en IBG. De Raad voor Rechtsbijstand durft zich kwetsbaar op te stellen, dat vind ik mooi. Het is bijzonder hoe de vijf regiokantoren van elkaars best practices willen leren en elkaar ondersteunen. Zo zijn er medewerkers van andere kantoren hier geweest om ons te helpen de achterstanden terug te dringen. De collegiale contacten leiden tot meer synergie en bieden een mooi platform om elkaar te helpen de dienstverlening te verbeteren. Ik heb de Raad leren kennen als een transparante en ambitieuze organisatie. Sinds de fusie in februari 2009 die na inwerkingtreding van de wetswijziging ook formeel zijn beslag zal krijgen is er veel gebeurd in een kort tijdsbestek. Bijvoorbeeld het uniformeren van werkinstructies, het inrichten van stafafdelingen en het centraliseren van de uitvoering van bepaalde processen. Wel merk ik dat de veranderingen bij sommige medewerkers nog moeten beklijven. En dat heeft tijd nodig. Uit het klanttevredenheidsonderzoek bleek dat de Raad in zijn geheel een 6+ scoorde en Leeuwarden een 6-. We zijn hard bezig om dit cijfer te verbeteren. Dat doen we bijvoorbeeld door te werken aan het verkorten van de doorlooptijden. n 18 Jaarverslag 2009

19 Geert Bary: De Raad durft zich kwetsbaar op te stellen 19

20 20 Jaarverslag 2009 Nelly van den Berg: Mensen staan te lang in de wacht

21 Schuldhulpverlening stagneert toestroom naar Wsnp Het aantal mensen in de schuldhulpverlening is enorm gestegen, zegt manager Wsnp Han von den Hoff. Maar het aantal mensen dat toestroomt tot de Wsnp is gedaald doordat ze te lang blijven hangen in het minnelijke traject. Bewindvoerder van het eerste uur Nelly van den Berg merkt hetzelfde: In 2008 kregen we veel minder Wsnp-zaken toegewezen door de rechtbank. Inmiddels begint het een beetje aan te trekken, maar zekerheid hebben we niet. Daarom kiest Van den Berg - net als veel collegabewindvoerders - ervoor haar bedrijfsrisico te spreiden. We voeren nu ook opdrachten uit op het gebied van beschermingsbewind en gaan ons toeleggen op schuldhulpverlening. In de wacht Te veel schuldenaren zitten onnodig lang in de stabilisatiefase, vindt Van den Berg. Von den Hoff beaamt dat. De schuldhulpverlening werkt hard om de grote toestroom te behandelen en te verwerken. Toch staan mensen te lang in de wacht. Het doel van de wetswijziging, meer mensen in het minnelijke traject helpen, wordt niet gehaald. Het duurt langer voor ze in de Wsnp belanden. Moratorium Steeds meer mensen proberen dat te omzeilen door via een faillissement uiteindelijk de Wsnp te bereiken. Von den Hoff: Ging het in het verleden nog om enkele gevallen per jaar, in 2009 zijn het er ruim zeshonderd. Riskant, omdat deze mensen het risico lopen toch met een levenslange schuld achter te blijven. Garanties op omzetting krijg je vooraf niet. Daarnaast wordt er te weinig gebruik gemaakt van het moratorium (een tijdelijke wachtstand voor schuldeisers) en het dwangakkoord. Jammer, want van de ingediende verzoeken werd meer dan de helft toegekend. n Wsnp Wsnp staat voor Wet schuldsanering natuurlijke personen. Deze wet is begin 2008 vernieuwd met als doel meer mensen in het minnelijke traject te helpen. 21

22 Han von den Hoff: Niet voor iedere taal bestaat een hbo-opleiding 22 Jaarverslag 2009

23 Wbtv na een jaar op de rails De Wbtv moet garant staan voor kwalitatief hoogstaande tolken en vertalers, zeker in het justitiedomein. De wet ging in per 1 januari Manager Wbtv Han von den Hoff: Eigenlijk waren we toen nog niet klaar om van start te gaan. Ja, er was een register met zo n 500 tolken en vertalers. Maar we moesten ook nog veel op de rails zetten. Het oude register voor tolken en vertalers dat de Raad voor Rechtsbijstand beheerde, kende geen eenduidige kwaliteitseisen. Het had bovendien een te vrijblijvend karakter. Politie, Rechtbank, IND, OM en Marechaussee waren niet verplicht om het Register te raadplegen. Met deze tekortkomingen moest de wet korte metten maken. Hbo-diploma Tolken en vertalers moeten volgens de Wbtv aantonen op hbo-niveau te werken. Dat kan door het behalen van een hbo-diploma in de betreffende taal. Maar niet voor iedere taal is er zo n opleiding. Frans, Engels, Duits; dat is duidelijk toetsbaar. Maar hoe meet je of een Mongoolse tolk zijn werk op kwalitatief hoog niveau doet? Daar voorzag de wet nog niet in. Beleid maken De opdracht aan de Raad voor Rechtsbijstand was om hiervoor beleid te maken. En dat kost veel tijd. We moesten bedenken hoe we de tolken die buiten de boot vielen konden toetsen. Daarbij werden allerlei mensen uit het werkveld betrokken. We stelden een commissie samen en lieten onderzoek doen. Maar ondertussen stroomden de aanvragen massaal binnen. Uitwijklijst Voor de mensen zonder opleiding was er de hoop om op een uitwijklijst te komen. Maar lang niet iedereen werd daarop toegelaten. Wegens de vele aanvragen duurde het bovendien lang voordat tolken en vertalers duidelijkheid kregen. Velen dienden daarop een bezwaar in en moesten wederom lang wachten op een antwoord. Door de hoge werkdruk werden er bovendien fouten gemaakt. Voor de direct betrokkenen was dat heel vervelend. >> Wbtv De oude wet voor tolken en vertalers stamde uit Doel van de Wbtv (Wet beëdigde tolken en vertalers) is de kwaliteit van tolken en vertalers aantoonbaar te maken en op hoog niveau te borgen. De wet is per 1 januari 2009 ingevoerd. 23

24 Inge Biermans: Je moet erop kunnen vertrouwen dat een tolk goed werk aflevert >> Opleiding genoten Coördinator tolken IND Inge Biermans zag het gebeuren. De IND maakt in ongeveer de helft van de gevallen gebruik van een tolk uit het Register. In de andere gevallen gaat het om een tolk die nog niet geregistreerd is omdat hij geen erkende tolkopleiding heeft genoten. Bijvoorbeeld iemand die al twintig jaar tolkt voor Somalische asielzoekers. Het is erg vervelend dat zo iemand opeens niet meer in het Register staat. Gelukkig belooft de toekomst - met de nieuwe toetsingsmogelijkheden - beterschap. 24 Jaarverslag 2009

25 Goed werk Bovendien vind ik de nieuwe wet een goede zaak, vervolgt Biermans. Je moet erop kunnen vertrouwen dat een tolk goed werk aflevert. Al blijft een opleiding geen garantie voor kwaliteit. Net zomin dat een rijbewijs bewijst dat iemand goed rijdt. Von den Hoff vindt dat er naast de strubbelingen veel bereikt is in een jaar tijd. We hebben op diverse onderdelen aanvullend beleid vastgesteld, een werkend Register gemaakt, brochures uitgegeven, procedures, formulieren en standaarddocumenten ontwikkeld, pasjes uitgegeven, veel voorlichting verzorgd, vier commissies opgetuigd en duizenden inschrijvingsverzoeken behandeld. Maar het belangrijkste resultaat is dat er allerlei partijen constructief met elkaar en met ons samenwerken, die dat eerst niet deden. n Arrest Salduz De zaak Salduz deed in 2009 veel stof opwaaien. Het Europees Hof overwoog in deze zaak dat een verdachte recht kan hebben op bijstand van een advocaat voorafgaand aan zijn eerste politieverhoor. Ook de Hoge Raad heeft hierover een aantal uitspraken gedaan. Naar aanleiding hiervan hebben het ministerie van Justitie, de Nederlandse Orde van Advocaten, het Openbaar Ministerie, de politie en de Raad voor Rechtsbijstand met elkaar overlegd over noodzakelijke aanpassingen van beleid en piketregelingen. Voorlopige hechtenis Besloten is dat verdachten van strafbare feiten waarvoor voorlopige hechtenis is toegestaan, voortaan recht hebben op consult van een advocaat vóór het politieverhoor. Minderjarigen kunnen ook bijstand krijgen bij het politieverhoor. Dit is geregeld in een voorlopig standpunt van het OM. De Raad stelde een interimbeleidsregel vast voor de piketvergoedingen. Hiermee is een voorlopige, praktische oplossing gevonden. Eind 2009 startte in Utrecht al een pilot waar advocaten tussen 8.00 en uur dienst hebben op het politiebureau. Ook in Rotterdam startte in 2010 een pilot. Doel is dat rechtsbijstand sneller en efficiënter geboden wordt. In 2010 treedt de formele OM-beleidsregel in werking. n 25

26 Verhoogde dijkbewaking tijdens fusie Leden van de Raad voor Rechtsbijstand houden toezicht op de directie. Zo staat het in het bestuursreglement van de Raad. Maar wat betekent dit in de praktijk? Hoe is dat toezicht georganiseerd? En: wat waren de hete hangijzers in 2009? Twee bestuursleden geven tekst en uitleg. Van links naar rechts: prof. mr. J.M. (Maurits) Barendrecht, lid; mr. J.H. (Jeroen) Brouwer, lid; drs. R. (Rob) de Rooij RA, penningmeester; mw. mr. W.M.C (Wil) de Vrey-Vringer, vicevoorzitter; mw. dr. S. (Sandra) van Thiel, lid; J.A. (Arnold) Gerritsen, lid; drs. L.J. (Ren) Sluis, secretaris; mr. J. C. (Joost) van Dijk, lid. 26 Jaarverslag 2009

27 Ren Sluis, secretaris Voor mij telden vooral twee zaken: loopt het fusieproces soepel en heeft het bestuur daar voldoende zicht op? Beide vragen kan ik met ja beantwoorden. Natuurlijk was 2009 een spannend jaar. Zo n fusie is geen kinderspel. De kwaliteit van de dienstverlening mag niet onder de fusie lijden. Dat was duidelijk niet het geval. Natuurlijk blijft er een hoop werk te verrichten, maar de resultaten van het tevredenheidsonderzoek onder klanten en partners zijn beter dan twee jaar geleden. De directie verricht haar taak naar behoren, we hebben de vorderingen op de voet kunnen volgen. Ook dat hoort bij de ambitie om een transparante organisatie te zijn. Rob de Rooij, penningmeester De fusie en de centralisatie van ondersteunende diensten brengen enerzijds frictiekosten en anderzijds financiële risico s met zich mee. Daarom hebben wij als bestuur een soort verhoogde dijkbewaking uitgevoerd over Samen met de externe accountant hebben directie en Raad verbeterplannen doorgevoerd en is zeer nauwgezet in de gaten gehouden of de organisatie tijdens de fusie in control bleef. Dat was een intensief proces, waarover de directie periodiek heeft gerapporteerd aan de Raad. Alles is volgens plan verlopen, de kosten zijn binnen de begroting gebleven en de Raad is geen moment out of control geweest. De Raad voor Rechtsbijstand staat er nu beter voor dan vóór de fusie. 27

28 Toine Segers: Nieuw backoffice systeem wordt gefaseerd ingevoerd 28 Jaarverslag 2009 Janny Lubbers (l) en Toine Segers

29 Snellere doorlooptijd door webportaal De Raad voor Rechtsbijstand werkt aan een webportaal voor advocaten en mediators. Daarmee kunnen toevoegingsaanvragen en declaraties gemakkelijker ingediend worden en wordt de doorlooptijd verkort. Maar daar was eerst een perfect functionerende backoffice voor nodig. Projectleider Digitalisering Toine Segers is er duidelijk over: Voordat je informatie digitaal in een beveiligd portaal kunt aanbieden, moet je een perfect functionerende backoffice hebben. Dus startte de Raad met het digitaliseren van informatie. Pas na het gefaseerd invoeren hiervan, introduceren we het webportaal voor advocaten. Een beveiligde, afgesloten website waar alle aangesloten advocaten digitaal de aanvraag voor een toevoeging en declaratie in kunnen dienen. Ook de vervolgcorrespondentie over een aanvraag loopt via het webportaal. Het portaal voor mediators volgt later. Gefaseerd De digitalisering wordt bewust gefaseerd en eerst op één locatie, Arnhem, ingevoerd. Dat doen we om kinderziektes snel te detecteren en te verwijderen, zegt Segers. Regiomanager Janny Lubbers van de Raad voor Rechtsbijstand in Arnhem: We zijn begonnen met een cursus over workflow- en documentmanagement. In november zijn we gestart met het digitaal invoeren van de inkomensverklaringen (IKV). Twee systemen De Raad gebruikt hiervoor twee systemen: Gras, het oude verwerkingssysteem, waarbij alles handmatig wordt ingevoerd en met papieren dossiers gewerkt wordt, en het nieuwe systeem dat de digitale werkwijze ondersteunt: Segers: We hebben er bewust voor gekozen het oude systeem te handhaven en er een schil omheen te bouwen. Dat vonden we een veiligere keuze dan een geheel nieuw systeem neerzetten, dat vaak kinderziektes, grotere risico s en andere opstartproblemen met zich meebrengt. Verwachting Lubbers vindt de digitalisering een goede zaak. Als modern bestuursorgaan moet je met je tijd meegaan. Mediators en advocaten verwachten van ons dat we snel kunnen reageren als ze bellen met de vraag even iets op te zoeken. Inmiddels zijn naast Arnhem de andere vier locaties over wat betreft de eerste fase en is in december gestart met de acceptatietesten voor de tweede fase. Volgens de huidige verwachting moet het digitaliseringsproces eind 2010 volledig afgerond zijn. n 29

30 De grenzen van een bewerkelijke zaak De ene rechtszaak kost een advocaat meer tijd dan de andere. Omdat de juridische problemen complexer zijn, of omdat de cliënt veel begeleiding nodig heeft. Maar hoe ga je om met het vergoeden van die extra uren? De grenzen van bewerkelijke zaken staan ter discussie. Mag er relatief veel gemeenschapsgeld opgaan aan relatief weinig zaken? Dat is de vraag die Peter van den Biggelaar, directeur Stelsel van de Raad voor Rechtsbijstand, meteen aan het begin van het gesprek opwerpt. De Raad voor Rechtsbijstand vergoedt advocaten een gemiddeld aantal uren per rechtszaak. Uitzondering op die regel zijn de zogenaamde bewerkelijke zaken; dossiers waaraan een advocaat aantoonbaar meer tijd kwijt is. De advocaat vraagt dan toestemming aan de Raad om, steeds binnen blokken van vijftig uur, extra uren te schrijven. Gevoeligheid Er zit geen maximum aantal uren aan die constructie, zegt van den Biggelaar. En daar zit meteen de gevoeligheid van het systeem. Want wat is een bewerkelijke zaak? Is dat een levensdelict? Of kan een echtscheidingszaak ook ingewikkeld zijn? En mag je oneindig doorgaan met procederen en dus oneindig veel belastinggeld in één zaak stoppen? Ik heb liever dat we voor dat geld meer mensen toegang verlenen tot de rechtsbijstand. In betalende zaken vindt bovendien ook altijd een gesprek plaats met de cliënt over kostenafweging. >> Peter van den Biggelaar: Mag je oneindig doorgaan met procederen? 30 Jaarverslag 2009

31 Peter van den Biggelaar (l) en Germ Kemper 31

32 >> Aantal zaken In 2009 hebben bewerkelijke zaken samen 40 miljoen euro gekost. Dat komt gemiddeld neer op euro per zaak. Voor 350 miljoen euro werden normale zaken afgerond. Dat is 805 euro per zaak. Is dat verschil in kosten te rechtvaardigen? De deken van Amsterdam, Germ Kemper, reageert met een volmondige ja. Je kunt niet van tevoren inschatten hoeveel tijd met een zaak gemoeid is. Soms lijkt een zaak eerst overzichtelijk, maar zijn er halverwege procedurele complicaties. Of zegt een cliënt ineens iets waar je een verweer in ziet. Moet je dat dan niet uitzoeken, omdat je weet dat het bewerkelijk wordt? Amsterdam Kemper bevindt zich, als Deken van de Amsterdamse Orde van Advocaten, in een lastig parket. In Amsterdam werden tot voor kort meer bewerkelijke zaken geregistreerd dan elders in het land. De regio liep uit de pas. En bij een uniformering van de regiokantoren, hoort ook een uniformering van het uitvoeringsbeleid van bewerkelijke zaken, benadrukte staatssecretaris van Justitie Nebahat Albayrak. Onvrede Ik proef veel onvrede hier in Amsterdam, zegt Kemper. Verontruste advocaten mailen mij dat ze voor een zaak bijvoorbeeld tien ordners van elk vijfhonderd pagina s aan achtergrondinformatie moeten doornemen, maar volgens het boekje wordt hun zaak toch als overzichtelijk bestempeld. Dan weet je bij voorbaat dat je je uren nooit volledig vergoed krijgt. Ook kan het zijn dat je lang moet wachten op het predicaat bewerkelijk, terwijl de behandeling van de zaak ondertussen gewoon doorloopt. Grotere strafzaken Volgens de Deken is het logisch dat het aantal bewerkelijke zaken in Amsterdam hoger ligt dan elders in het land. In Amsterdam spelen aanzienlijk grotere en complexere strafzaken. Bovendien hebben wij meer op het strafrecht gespecialiseerde advocaten. Dus bij zaken die elders spelen, zijn vaak alsnog Amsterdamse advocaten betrokken. Hij neemt een adempauze en vervolgt: Ik heb er begrip voor dat de Raad voor Rechtsbijstand bepaalde kosten in een model wil vangen. Maar ik kan me een meer bevredigend systeem voorstellen. Van toetsing achteraf bijvoorbeeld. Dan ga je in eerste instantie uit van vertrouwen. Striktere definitie Ook de directeur Stelsel van de Raad voor Rechtsbijstand kan zich een bevredigender 32 Jaarverslag 2009

33 systeem voorstellen. Van den Biggelaar: Ik denk dat we een striktere definitie van bewerkelijk moeten hanteren. Een echtscheidingszaak is in beginsel niet ingewikkeld. Die máák je ingewikkeld. Een andere optie is een bovengrens stellen. Boven een aantal uren krijg je geen volledige vergoeding meer. Of je gaat dan contributie bij de klant heffen. In betalende zaken komt het ook niet voor dat er duizend advocatenuren in één zaak gaan. Waarom bij de gesubsidieerde rechtsbijstand wel? Plezierig contact Kemper sluit zich daar bij aan. Er is een plezierig contact. Ik merk dat de gecentraliseerde Raad voor Rechtsbijstand ook oog begint te krijgen voor de specifieke situatie van Amsterdam. De oplossing voor het urenprobleem moeten we samen vinden. De Raad gaat dat gesprek niet uit de weg. Dat waardeer ik. n Grenzen aftasten Beide heren zijn het erover eens dat de grenzen van bewerkelijke zaken nog verder afgetast moeten worden. Van den Biggelaar: Advocaten staan in de eerste plaats voor het belang van hun cliënt. Dat begrijp ik. En ik snap ook dat een zaak er beter op kan worden naarmate er meer uren in gestoken worden. Maar op een gegeven moment is het geld gewoon op. Of zijn we belastinggeld oneigenlijk aan het verdelen. Gelukkig kunnen we daar wel goed over praten met de Nederlandse Orde van Advocaten. Germ Kemper: In Amsterdam spelen aanzienlijk grotere en complexere strafzaken 33

34 Alle regio s op één lijn Voor de fusie opereerde iedere regio met een zekere beleidsvrijheid. Aan die verwarrende situatie moest voor klanten en partners een einde komen. Stap één, de fusie, is nu goeddeels achter de rug. Stap twee, de uniformering van de werkinstructies, is in volle gang. Begin 2009 neemt een werkgroep Interne kwaliteit de handschoen op. Projectleider Ricardo Eeuwes buigt zich met vier andere medewerkers van de Raad over de vraag: hoe kunnen we zo efficiënt én nauwkeurig en volledig mogelijk de werkinstructies binnen de regiokantoren op één lijn brengen? Om antwoord te geven op die vraag, moesten we eerst in kaart brengen welke instructies er al op de diverse plekken lagen, vertelt Eeuwes. En we moesten boven water krijgen wat voor de gebruikers zelf de beste werkwijze is. Geen eenvoudige klus. Draagvlak Een klus bovendien waarvoor draagvlak onder de medewerkers essentieel is, weet Ella Schepel, lid van de werkgroep en werkzaam voor het Haagse regiokantoor. Wij bepalen de werkinstructies niet voor de mensen die er iedere dag mee aan de slag zijn. Nee, we bepalen de werkwijze met hen. We hebben binnen de werkgroep duo s gevormd en de regio s onderling verdeeld. En vervolgens hebben we veel, heel veel overlegd op de werkvloer. Met mensen uit alle lagen van de organisatie. Handvatten Strafrecht is het eerste rechtsgebied waarop de uniforme instructies zijn geïmplementeerd. Aan de hand van een voorbeeld schetst Schepel hoe de nieuwe aanpak eruit ziet: Voor het toevoegen van strafzaken vereiste de ene regio een dagvaarding, de ander niet. Voortaan hoeft een dagvaarding niet meegezonden te worden als de aanvraag voldoende gegevens bevat. In de instructie staat welke informatie De uniformering in 10 stappen 1. Inventarisatie: wat ligt er? 2. Analyse en interviews regiokantoren. 3. Vaststellen voornaamste issues en verschillen. 4. Discussie met medewerkers per regio (aan de hand van stellingen/casussen). 5. Schrijven instructies. 6. Schriftelijke reactie vanuit regio s. 7. Vaststellen advies vanuit werkgroep. 8. Directie en regiomanagers nemen besluit. 9. Advies klankbordgroep (en zo nodig aanpassingen verwerken). 10. Implementatie per regiokantoor. 34 Jaarverslag 2009

35 in dat geval verstrekt moet worden. Verder hebben we, op verzoek van de medewerkers, handvatten toegevoegd over de werkwijze als de rechtzoekende nog niet is gedagvaard: in welke situatie verstrek je wel een toevoeging en wanneer niet? Samenwerken Niet alleen medewerkers moeten zich kunnen vinden in de uniforme aanpak. Ook de steun van de belangrijkste partners advocaten, mediators is onmisbaar. Dus hebben we een aantal mensen uit het veld, in een klankbordgroep, gevraagd hun licht te laten schijnen over de diverse instructies, legt Eeuwes uit. Dat verzoek om mee te denken is met groot enthousiasme ontvangen. Ik vind het logisch: als je iemand als partner betitelt, moet je ook echt samenwerken. n Ella Schepel: We bepalen de instructies niet voor, maar met de medewerkers Ricardo Eeuwes (l) en Ella Schepel 35

36 Klant tevreden met het Juridisch Loket Per 1 juli 2009 is de wijziging van de Wet op de rechtsbijstand in werking getreden die de instelling van het Juridisch Loket regelt. Het Loket functioneert in de praktijk al sinds 2005 en viert in 2010 dan ook het eerste lustrum als organisatie die voor burgers met juridische vragen een goede wegwijzer in het recht is. Toegankelijk Met zijn dertig vestigingen, goede telefonische bereikbaarheid en uitgebreide internet- en chatvoorziening is het Loket een gemakkelijk toegankelijke en daarmee goed bereikbare voorziening voor burgers. Met ruim driehonderd medewerkers verstrekt het Loket hen gratis hoogwaardige juridische informatie en advies. Klanttevredenheid De klanttevredenheid over het Juridisch Loket is onverminderd hoog; het Loket scoort dit jaar een 8,2 op een schaal van 10. In 2009 werden klantcontacten gerealiseerd (in 2008: ). Daarvan werden cliënten naar de advocatuur verwezen en cliënten naar bij de Raad ingeschreven mediators. 36 Jaarverslag 2009

37 Goede diagnose Het Loket participeert tevens actief in het traject van beleidsontwikkeling. Bij het zoeken naar methoden om de uitgaven voor gefinancierde rechtsbijstand te beheersen, worden het belang van een goede diagnose en verwijzing én een brede blik naar meerdere oplossingsrichtingen en de positie die het Juridisch Loket daarbij kan innemen, verkend. Website Het Loket wil de website ontwikkelen tot een middel voor volwaardige dienstverlening: het aanbieden van praktische juridische informatie en hulpmiddelen, het leiden van mensen met juridische vragen naar het Loket en hulp bij de voorbereiding van een bezoek aan het Loket. Contacten Juridisch Loket 2009 totaal Balie Telefoon Spreekuur Totaal (incl. spreekuur) Rechtwijzer groeit nog steeds Steeds meer Nederlanders gebruiken de online applicatie Rechtwijzer ( om conflicten op te lossen. In 2009 had de site unieke bezoekers. Rechtwijzer wordt samen met de Universiteit van Tilburg ontwikkeld en wijst burgers de weg bij conflicten in wonen, werken, familie en relatie, consumentenzaken en overheid. Ook kan de bezoeker er (klachten-) brieven en bezwaarschriften opstellen. Echtscheiding In 2009 is een online Mediation bij echtscheiding toegevoegd. De resultaten van deze applicatie zijn zo positief, dat de Raad deze in 2010 uitbreidt met een echtscheidings- en ouderschapsplan. Daarin is ook een rekentool voor kinderalimentatie opgenomen. Rechtwijzer sluit daarmee aan bij het beleid van overheid en Raad om de zelfredzaamheid van burgers te stimuleren en de kosten van rechtsbijstand te beheersen. n 37

38 38 Jaarverslag 2009

39 Cijfers, balans en rekening van baten en lasten

40 40 Jaarverslag 2009

41 Ontwikkeling afgegeven toevoegingen Ontwikkeling afgegeven toevoegingen in aantallen Amsterdam Arnhem s-hertogenbosch Den Haag Leeuwarden Ontwikkeling afgegeven toevoegingen (jaar 2006 = 100%) 160% 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% Amsterdam Arnhem s-hertogenbosch Den Haag Leeuwarden Totaal landelijk

42 Rechtsgebieden waarop toevoegingen zijn afgegeven (jaar 2006 = 100%) Rechtsterrein Aantal Index Aantal Index Aantal Index Straf (ambtshalve + overige) Personen- en familierecht Verbintenissenrecht Asiel Vreemdelingenrecht Sociale voorzieningen Arbeidsrecht Sociale verzekeringen Huurrecht Bestuursrecht Fiscaal recht Woonrecht Erfrecht Faillissementsrecht Ambtenarenrecht Goederenrecht Onbekend of foutief ingevuld Totaal Afgewezen aanvragen Aantallen In procenten van totaal aantal aanvragen 11,5% 11,4% 11,7% 42 Jaarverslag 2009

43 Verdeling van de afgegeven toevoegingen per rechtsterrein Woonrecht <1% Onbekend of foutief ingevuld <1% Bestuursrecht 1% Huurrecht 2% Sociale verzekeringen 3% Fiscaal recht <1% Faillissementsrecht <1% Ambtenarenrecht <1% Erfrecht <1% Goederenrecht <1% Arbeidsrecht 5% Sociale voorzieningen 5% Straf (ambtshalve + overige) 36% Vreemdelingenrecht 6% Asiel 6% Verbintenissenrecht 9% Personen- en familierecht 24% 43

44 Gemiddelde doorlooptijd toevoegproces Gemiddelde doorlooptijd toevoegen (in dagen) 20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 Amsterdam Arnhem s-hertogenbosch Den Haag Leeuwarden Totaal landelijk Gemiddelde doorlooptijd vaststellen (in dagen) 20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 Amsterdam Arnhem s-hertogenbosch Den Haag Leeuwarden Totaal landelijk Jaarverslag 2009

45 Prijzen per toevoeging afgegeven in Lasten Raad Eigen Bijdrage Lasten Raad Eigen Bijdrage Lasten Raad Eigen Bijdrage per toevoeging* Client ** per toevoeging* Client ** per toevoeging* Client ** Ambtsh Asiel Civiel Straf * Het gemiddelde van de in de jaarrekeningen opgenomen lasten gedeeld door het aantal afgegeven toevoegingen. Dit is exclusief de eigen bijdrage van cliënten. ** Aan de cliënt in rekening gebrachte eigen bijdrage. Bron: Jaarrekeningen Raad voor Rechtsbijstand Aantal betaalde piketdiensten Landelijk Strafpiket Psychiatrisch piket Vreemdelingenpiket Totaal

46 Balans per 31 december 2009 Na resultaatbestemming (in euro s) Na resultaatbestemming (in euro s) ACTIVA PASSIVA Vaste activa Immateriële vaste activa Investeringen (in ontwikkeling) Egalisatiereserves Wrb Wsnp Wbtv Materiële vaste activa Gebouwen/verbouwingen Inventaris Financieel vaste activa Vordering Ministerie van Justitie Voorschotten advocatuur Vlottende activa Vorderingen op rechtsbijstandverleners Overige vorderingen en overlopende activa Liquide middelen Bestemmingsreserves Wrb Stimuleringsbijdrage Landelijke automatisering Adr Asiel Vervangingsreserve materiele vaste activa Tegenrekening immateriële vaste activa Langlopende schulden Toevoegingsverplichtingen op lange termijn Kortlopende schulden Rekening-courant rechtsbijstandverleners Verplichtingen Wsnp Toevoegingsverplichtingen op korte termijn Ministerie van Justitie Verplichtingen project Gras Grondig Crediteuren Overige schulden en overlopende passiva Jaarverslag 2009

47 Rekening van baten en lasten 2009 (in euro s) baten lasten Resultaat Wrb Civiele toevoegingen Asieltoevoegingen Straftoevoegingen Ambtshalve straftoevoegingen Lichte advies toevoegingen Inverzekeringstellingen Subsidie Het Juridisch Loket Vernieuwingen / projecten Frictiekosten centralisering Beheerslasten Rentebaten Overige baten Wrb - totaal Wsnp Programmakosten Beheerslasten Rentebaten Wsnp - totaal Wbtv Beheerslasten Rentebaten Wbtv - totaal Stimuleringsbijdrage Mediation Landelijke automatisering Lasten Rentebaten Landelijke automatisering - totaal Adr / Mediation Asiel Lasten Asiel Beheerslasten Asiel - totaal Totaal generaal

48 Adressen Raad Centraal kantoor Utrecht Bezoekadres: Jaarbeursplein AM Utrecht Postadres: Postbus 24080, 3502 MB Utrecht Tel Directeur Stelsel: dhr. mr. P.J.M. van den Biggelaar Directeur Bedrijfsvoering: dhr. drs. J. Wijkstra Hoofd staf/directiesecretaris: dhr. mr. H.J. Schilperoort Office manager: mw. M.Y.H. Regenboog Regiokantoor Amsterdam Bezoekadres: Naritaweg CB Amsterdam Postadres: Postbus 58132, 1040 HC Amsterdam Tel Regiomanager: dhr. drs. K. Kamphuis Regiokantoor Arnhem Bezoekadres: Koningstraat DG Arnhem Postadres: Postbus 900, 6800 AX Arnhem Tel Regiokantoor s-hertogenbosch Bezoekadres: Eerste Straatje van Best SK s-hertogenbosch Postadres: Postbus 70503, 5201 CD s-hertogenbosch Tel Regiomanager: dhr. mr. H.F.H Peters Regiokantoor Den Haag Bezoekadres: Laan van Meerdervoort AE Den Haag Postadres: Postbus 450, 2501 CL Den Haag Tel Regiomanager: dhr. P. Buijs Regiokantoor Leeuwarden Bezoekadres: St. Jacobsstraat HV Leeuwarden Postadres: Postbus 211, 8901 BA Leeuwarden Tel Regiomanager: dhr. G.J.C. Bary Regiomanager: mw. mr. J. Lubbers 48 Jaarverslag 2009

49 Samenstelling Raad Dhr. mr. P.J. Biesheuvel, voorzitter Mw. mr. W.M.C. de Vrey-Vringer, vicevoorzitter Dhr. drs. L.J. Sluis, secretaris Dhr. drs. R. de Rooij, RA, penningmeester Mw dr. S. van Thiel Dhr. prof. mr. J.M. Barendrecht Dhr. mr. J.H. Brouwer Dhr. mr. J.C. van Dijk Dhr. J.A. Gerritsen Colofon Dit is een uitgave van de Raad voor Rechtsbijstand Redactie jaarverslag: Raad voor Rechtsbijstand DamenRomijn, s-hertogenbosch Sander Peters Coördinatie: Raad voor Rechtsbijstand DamenRomijn, s-hertogenbosch Vormgeving: DamenRomijn, s-hertogenbosch Fotografie: Willem Jan Ritman, Zeist (cover, p. 6 en 26) Dirk Kreijkamp, s-hertogenbosch (cover, p. 11, 12, 15, 19, 28 en 34) Fren Nabuurs, Eindhoven (cover, p. 4, 8, 16, 20, 22, 24, 31 en 33) Drukwerk:... 49

50 Centraal kantoor Utrecht Bezoekadres Jaarbeursplein AM Utrecht Regiokantoor Amsterdam Bezoekadres Naritaweg CB Amsterdam Regiokantoor Arnhem Bezoekadres Koningstraat DG Arnhem Regiokantoor Leeuwarden Bezoekadres St. Jacobsstraat HV Leeuwarden Regiokantoor s-hertogenbosch Bezoekadres Eerste Straatje van Best SK s-hertogenbosch Regiokantoor Den Haag Bezoekadres Laan van Meerdervoort AE Den Haag