Beleidsvisie Landgoederen Hilvarenbeek Februari 2013

Transcriptie

1 Beleidsvisie Landgoederen Hilvarenbeek Februari 2013 ABO-HVB03-01/02

2 Inhoud 1. Inleiding Aanleiding Projectomschrijving en afbakening Definitie landgoed Leeswijzer Geschiedenis van en ruimtelijke ontwikkelingen op de landgoederen Gorp & Roovert/Gorp de Leij Geschiedenis Gorp & Roovert/Gorp de Leij Ruimtelijke ontwikkelingen Gorp & Roovert/Gorp de Leij Annanina s Rust Geschiedenis Annanina s Rust Ruimtelijke ontwikkelingen Annanina s Rust Groenendael Geschiedenis Groenendael Ruimtelijke ontwikkelingen Groenendael De Utrecht Geschiedenis De Utrecht Ruimtelijke ontwikkelingen De Utrecht Geschiedenis Rustoord en Golfbaan/Verblijfsaccommodatie De Utrecht Ruimtelijke ontwikkelingen Rustoord en Golfbaan/Verblijfsaccommodatie De Utrecht Overzicht bestaand beleid Europees en Rijksbeleid Modernisering Monumentenzorg Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte en Visie erfgoed en ruimte Natuurschoonwet Aanvullende relevante landelijke wet- en regelgeving Provinciaal en waterschapsbeleid Structuurvisie Ruimtelijk Ordening De transitie van het Brabantse Stadteland Verordening ruimte Aanvullende relevante provinciale regelgeving Waterbeheerplan De Kempische Landgoederen: Samen aan zet! Doelstellingen Stichting Kempische Landgoederen Visiekaart Kempische Landgoederen

3 Economische dragers Kempische landgoederen Programma Grootschalige Erfgoedcomplexen Vaststelling visie Kempische Landgoederen Gemeentelijk beleid Structuurvisie Hilvarenbeek Structuurvisie Plus Reusel De Mierden Bestemmingsplannen Buitengebied Aanvullende relevante gemeentelijke regelgeving Analyse huidige situatie landgoederen Doelstellingen instandhouding landgoedeigenaren Analyse Gorp & Roovert en Gorp de Leij Analyse Landgoed Gorp & Roovert Analyse Landgoed Gorp de Leij Analyse Landgoed Annanina s Rust Analyse Landgoed Groenendael Analyse Landgoed De Utrecht Analyse exploitatie ASR Analyse exploitatie CRA Vastgoed Beleidskeuzes bestaande landgoederen Beleidsdoelen Cultuurhistorische toets (effectrapportage) Evenwichtige ontwikkeling functies en bebouwing Samenhangend behoud en herstel Richtinggevende landschappelijke structuur Ruimte voor een nieuwe hedendaagse ontwikkelingslaag Toeristisch-recreatieve en cultuurhistorische waarde landgoed Gemeentelijk instrumentarium Bestemmingsplan Beschrijving historische gebiedskarakteristiek Beeldkwaliteitplan en welstandscriteria (aanvullend op de generieke welstandsnota) Exploitatieovereenkomst (anterieure overeenkomst) met de eigenaren en/of rechthebbenden Vergunningen Maatwerk Specifieke afweging per landgoed Specifieke afweging Gorp & Roovert/Gorp de Leij Beschrijving cultuurhistorische waarden Gorp & Roovert/Gorp de Leij Voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen Gorp & Roovert

4 Beoordeling herbouw langgevelboerderij Roovertse Schuur tot twee wooneenheden Beoordeling herbouw langgevelboerderij Biehal tot twee wooneenheden Aanvaardbaarheid ruimtelijke ontwikkelingen Gorp en Roovert Specifieke afweging Annanina s Rust Specifieke afweging Groenendael Specifieke afweging De Utrecht Beschrijving cultuurhistorische waarden De Utrecht Voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen De Utrecht Beschikbare locaties voor woningen op De Utrecht Beoordeling locatie Berkensingel ten behoeve van 5 woningen Beoordeling locatie Lange Gracht ten behoeve van 6 woningen Beoordeling locatie Dunsedijk ten behoeve van 2 woningen Wijze van invulling bouwlocaties De Utrecht Omzetting kapschuur Roovertsebaan 1b naar een permanente woning Aanvaardbaarheid ruimtelijke ontwikkelingen De Utrecht Specifieke afweging en aanvaardbaarheid Verblijfsaccommodatie De Utrecht (CRA locatie) Bronnen Bijlagen: Bijlage 1 Matrix randvoorwaarden specifieke afweging ruimtelijke ontwikkelingen op complexen van cultuurhistorisch belang Bijlage 2 Matrix vergelijkende beoordeling bouwlocaties, bestemmingsplan landgoed De Utrecht 4

5 1. Inleiding 1.1. Aanleiding In de gemeente Hilvarenbeek liggen meerdere landgoederen, die door de provincie Noord-Brabant zijn aangeduid als complexen van cultuurhistorisch belang. De landgoederen Gorp & Roovert / Gorp de Leij en De Utrecht -gedeeltelijk gelegen op het grondgebied van respectievelijk de gemeenten Goirle, Reusel De Mierden en Bladel- behoren qua afmeting tot de grootste van Nederland. Ook het landgoedbos Annanina s Rust en het conferentieoord Groenendael zijn aangemerkt als complexen van cultuurhistorisch belang. Elk hebben ze hun eigen geschiedenis en identiteit. Deels zijn ze particulier bezit (landgoed bv s) of ondergebracht in een stichting. Het doel waarvoor deze Beleidsvisie Landgoederen Hilvarenbeek (hierna: beleidsvisie) is gemaakt, is omdat we het als gemeente noodzakelijk vinden een bijdrage te leveren aan de instandhouding van de landgoederen op de lange termijn. De landgoederen zijn beeldbepalend voor Hilvarenbeek en voor zover ze vrij toegankelijk zijn, hebben ze een grote aantrekkingskracht op recreanten en toeristen. Bovendien dragen ze bij aan de kwaliteit van ons woon- en vestigingsklimaat. In de beleidsvisie komt tot uitdrukking welke waarden in stand moeten worden gehouden en waarom deze waarden vanuit ruimtelijk, functioneel (programmatisch) en economisch (financieel) perspectief behoudenswaardig zijn. Tevens wordt geschetst hoe de aanwezige waarden zich in de komende decennia verder zouden kunnen ontwikkelen. De totstandkoming van de beleidsvisie is een rechtstreeks gevolg van de gesprekken die wij zijn aangegaan met de eigenaren van de landgoederen Gorp & Roovert en De Utrecht over hun zorgen en wensen omtrent het behoud en onderhoud van zowel het gebouwde als het groene erfgoed. Dit brengt hoge kosten met zich mee en daar staan over het algemeen onvoldoende baten en beperkte subsidiemogelijkheden tegenover. Vanwege de beperkte beschikbaarheid van financiële middelen is het voor de gemeente Hilvarenbeek echter niet mogelijk om een bijdrage te leveren in de jaarlijkse exploitatie. Wel kunnen we helpen om toekomstgerichte ontwikkelingen op landgoederen mogelijk te maken in beleid en bestemmingsplannen. Daarnaast ondersteunt de provincie Noord-Brabant de ruimtelijke ontwikkeling van cultuurhistorisch waardevolle complexen in haar Verordening ruimte. Ruimtelijke ontwikkelingen worden volgens de provincie mogelijk geacht na een specifieke afweging door de gemeente, waarbij een verantwoording wordt gegeven ten aanzien van het behoud en de versterking van de aanwezige karakteristieke kwaliteiten. Maatwerk is daarbij het sleutelbegrip. Dit veronderstelt goede samenspraak tussen de gemeente, de provincie en de landgoedeigenaren. Op basis van deze samenspraak en in afstemming met alle bewoners en organisaties die belang hebben bij de instandhouding van de landgoederen, zijn in 2011 het Instandhoudingsplan voor Landgoed De Utrecht en in 2012 het Ontwikkelingsplan voor Landgoed Gorp & Roovert tot stand gekomen. Deze plannen zijn (unaniem) vastgesteld door de gemeenteraad van Hilvarenbeek op 29 maart 2012 en 20 december Door middel van deze beleidsvisie geeft de gemeente Hilvarenbeek verder invulling aan de specifieke afweging ten aanzien van voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen. De beleidsvisie vormt de onderlegger en het toetsingskader voor te ontwikkelen bestemmingsplannen voor de landgoederen en het aangaan van exploitatieovereenkomsten tussen eigenaren (exploitanten) en de gemeente. De specifieke afweging van ruimtelijke ontwikkelingen heeft ook een integraal karakter. Vanuit tal van (sectorale) wet- en regelgeving en beleidsambities kunnen de voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen worden afgewogen, om zodoende de meerwaarde te benutten die de landgoederen als complexen van cultuurhistorisch belang de gemeente Hilvarenbeek (en de regio en de provincie) biedt. 5

6 1.2. Projectomschrijving en afbakening De Beleidsvisie Landgoederen Hilvarenbeek heeft betrekking op de bestaande historische landgoederen ofwel complexen van cultuurhistorisch belang, zoals die zijn aangewezen in artikel 7.8 van de Verordening ruimte van de provincie Noord-Brabant. Daarbij is specifiek gekeken naar de instandhoudingsproblematiek en gewenste ruimtelijke ontwikkelingen. De beleidsvisie bevat geen beleid ten aanzien van nieuw te vestigen landgoederen. Op het grondgebied van de gemeente Hilvarenbeek betreft dit de complexen Gorp & Roovert/Gorp de Leij, Annanina s Rust, Groenendael en De Utrecht, waarvan ten behoeve van deze beleidsvisie een omschrijving, een aanduiding van aanwezige waardevolle objecten, de huidige bestemmingen en gebruik, de eigendomssituatie en (eventuele) ruimtelijke ontwikkelingen worden vermeld. Het merendeel van de landgoederen binnen de gemeente Hilvarenbeek beschikt over een status op basis van de Natuurschoonwet (NSW). Hoewel de gemeente erkent dat er problemen zijn met de instandhouding van bestaande natuur, staat in deze beleidsvisie de instandhouding van cultuurhistorische waarden voorop. Daar waar de natuurwaarden deel uitmaken van de cultuurhistorische waarden komen ze in de beleidsvisie tot uitdrukking Definitie landgoed Met het perspectief van toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen op de landgoederen is het van belang om het begrip landgoed, zoals bedoeld wordt in deze beleidsvisie, duidelijk te definiëren. Volgens de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is landgoed een begrip dat gehanteerd wordt in relatie tot het samenstel huis en omringende gronden, maar ook wel een groter terrein omvat, namelijk: een buitenplaats en de daarbij behorende bossen en/of landbouwgronden met de daarbij behorende opstallen. Met buitenplaats wordt dan een eenheid van een landhuis, soms een kasteel (met zijn grachtenstelsel), zijn tuin of park en bijbehorende bouwwerken bedoeld. De provincie Noord-Brabant rangschikt een aantal bestaande landgoederen, waaronder die in Hilvarenbeek, onder complexen van cultuurhistorisch belang (artikel 7.8 Verordening ruimte). Het gaat daarbij om ensembles bestaande uit één gebouw of een verzameling van gebouwen in samenhang met de directe omgeving, afzonderlijk indicatief aangewezen op een kaart. Het betreft naast landgoederen eveneens oude kloostercomplexen en industriële complexen. Deze complexen zijn opgenomen en beschreven in de provinciale Cultuurhistorische Waardenkaart. Voor zover een complex van cultuurhistorisch belang aangemerkt kan worden als landgoed, zijn de regels voor nieuwe landgoederen als bedoeld in artikel 11.5 van de Verordening ruimte niet van toepassing Leeswijzer De beleidsvisie heeft de volgende opbouw. Na de inleiding (hoofdstuk 1) wordt in hoofdstuk 2 de ontstaansgeschiedenis van de landgoederen en (eventuele) ruimtelijke ontwikkelingen weergegeven. Hoofdstuk 3 biedt een overzicht van de huidige regelgeving en beleidskaders ten aanzien van landgoederen. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 per landgoed een analyse gemaakt van de huidige situatie en de (gewenste) ruimtelijke ontwikkelingen in relatie tot de doelstellingen met betrekking tot instandhouding van landgoedeigenaar. In hoofdstuk 5 wordt een gemeente beleidskader voor instandhouding van de landgoederen geformuleerd. Tot slot worden in hoofdstuk 6 specifieke afwegingen gemaakt ten aanzien van gewenste ruimtelijke ontwikkelingen op de landgoederen. 6

7 2. Geschiedenis van en ruimtelijke ontwikkelingen op de landgoederen 2.1. Gorp & Roovert/Gorp de Leij Figuur 1 Impressies van Landgoed Gorp & Roovert/Gorp de Leij Toegang Oppervlakte Eigenaar(s) Gorp en Roovert vrij toegankelijk hectare Familie Van Puijenbroek c.q. Gorp & Rovert BV Gorp de Leij vrij toegankelijk 43 hectare Brabants Landschap Figuur 2 Gegevens Landgoed Gorp & Roovert en Landgoed Gorp de Leij Geschiedenis Gorp & Roovert/Gorp de Leij Het landgoed is een licht golvend dekzandgebied, doorsneden door de meanders en het drassige beekdal van de Rovertsche Leij. Wat de wordingsgeschiedenis betreft zijn verschillende tijdlagen aan te wijzen. In de eerste plaats het natuurlijke landschap dat door verschillen in reliëf, waterhuishouding en bodemvruchtbaarheid de basis vormde voor de latere landschappelijke ontwikkelingen. In de tweede plaats is het middeleeuwse agrarische landschap van belang. In deze periode zijn de buurtschappen Gorp en Rovert ontstaan met hun akkercomplexen aan de rand van het beekdal, de graslanden (beemden) langs de beek en de uitgestrekte heidevelden op de hogere gronden. De vorming van het landgoed voegde nieuwe elementen aan dit landschap toe: De Warande, een sterrenbos met een centraal gelegen vijver (1758), Het Kasteel en Het Jagershuis (1868), lanen en bossen. Het gebied Gorp en Roovert/Gorp de Leij is vanaf het midden van de achttiende eeuw als landgoed te kwalificeren. De adellijke familie De Zerezo de Tejada kreeg het rond die tijd in handen en wist het aanzienlijk uit te breiden. In 1894 is het landgoed opgesplitst. Gorp kwam in handen van Hubert van Beusekom en Rovert werd eigendom van notaris Emile Huijsmans. Diens weduwe verkocht Rovert in 1920 door aan de Goirlese textielfabrikant Eduard van Puijenbroek. In de loop van de tijd breidde de familie Van Puijenbroek Gorp en Roovert uit tot het landgoed zoals wij dat nu kennen. De enclave Gorp de Leij bleef echter eigendom van de familie Van Beusekom, totdat deze het goed in 1962 verkocht aan Brabants Landschap. 7

8 Op Gorp de Leij ligt De Nieuwe Hoef (tiendhoeve) uit Op Landgoed Gorp & Roovert bevinden zich enkele boerderijen (Kleine Hoef, Grote Hoef, De Fruithof, De Rook en De Leenhof) uit de periode De Leenhof (herenboerderij) op Gorp is de -vermoedelijke- geboorteplaats van Johannes Goropius Becanus ( ), lijfarts van de zussen van Karel V en de eerste vergelijkende taalwetenschapper uit de geschiedenis. In 1890 is een boswachtershuis opgericht en in 1929 een jachthuis met een zeer hoge bakstenen brandtoren uit Opvallend zijn de deels behouden onderdelen van de in 1942 opgetrokken Modelboerderij, de Mansholt-boerderij. Een heel bijzonder samenhangend gebied is het noord-zuid lopende beekdal van de Rovertsche Leij. Hier worden loof- en naaldbossen afgewisseld met heideveldjes en kleine beemdgronden. Opvallend zijn ook de diverse stroomdalvennen en het microreliëf in het beekdal. Een bijzonderheid is de relatie van het landgoed met de textielfabriek van de familie Van Puijenbroek. In het noorden van het landgoed (op het grondgebied van de gemeente Goirle) bevindt zich het vervallen pomphuis met de beluchtingssloot waardoor water van het landgoed naar de textielfabriek in Goirle stroomde. Uit de Tweede Wereldoorlog stammen twee bakstenen schuilkelders en de fusilladeplaats ten westen van de Rovertsche Leij. Langs de Belgisch/Nederlandse grens bevinden zich diverse gietijzeren en hardstenen grenspalen uit Cultuurhistorisch waardevolle ensembles op het landgoed zijn: de wegen- en padenstructuur, die teruggaat op de bochtige middeleeuwse zandwegen en veedriften en contrasteert met de rechte ontginningswegen en -paden op de voormalige heidevelden; de grensovergang, in de zin van de brug over de Rovertsche Leij, de oude verbindingsweg, de grenspaal en de net over de grens gelegen kapel; de modelboerderij met dienstwoningen en ontginningsblok De Bunt, als uiting van moderne landbouw vanaf 1940; het pomphuis met stroomgoot; het bebouwingspatroon van de buurtschappen Gorp en Rovert. Wat het bebouwingspatroon betreft is Rovert sinds het einde van de achttiende eeuw niet veranderd: de drie boerderijen die er toen stonden zijn er nu nog steeds, zij het dat de gebouwen geen van drieën meer als boerderij in gebruik zijn en alle drie verbouwd zijn. In Gorp zijn drie van de zeven boerderijen uit 1845 in de loop van de negentiende en twintigste eeuw verdwenen. Eén boerderij is vervangen door de dienstwoningen bij de modelboerderij. Bij De Leenhof zijn Het Kasteel en het er tegenoverliggende Jagershuis gebouwd. Ten slotte is ten noordwesten van den Kleine Hoef het herenhuis Het Paradijs gebouwd. Het karakter van de oorspronkelijke losse bebouwingsstructuur van Gorp is bewaard gebleven Ruimtelijke ontwikkelingen Gorp & Roovert/Gorp de Leij Op dit moment bestaat de exploitatie van Gorp de Leij uit bosbouw en inkomsten uit de aanwezige woningen en horeca; uitbreiding van deze exploitatie met dezelfde c.q. andere functies is niet te verwachten. In het gebied Gorp de Leij worden nu geen (verdere) ruimtelijke ontwikkelingen voorzien. In het Ontwikkelingsplan Landgoed Gorp & Roovert wordt bij Rovert de herbouw voorgenomen van de Roovertsche schuur in de vorm van twee nieuwe wooneenheden en wordt bij Gorp nieuwbouw op de plek van de verdwenen boerderij Biehal (ten zuiden van de Kleine Hoef) voorgesteld. Rovert kent in ieder geval al sinds het einde van de achttiende eeuw drie woonplekken: De Rook, de huidige Fruithoef en de Roovertse schuur. Door de Roovertse schuur te herbouwen wordt de woonfunctie, die in 1929 door brand verloren ging, weer hersteld en krijgt het buurtschap haar oorspronkelijke bewoningsstructuur weer terug. Gorp wordt vanouds gekenmerkt door de losse bebouwingsstructuur ( hoevenzwerm ) van dit akkergehucht. Van de zeven boerderijen zijn De Grote Hoef, De Kleine Hoef en De Leenhof bewaard gebleven. Zoals gezegd zijn drie boerderijen ten zuiden en zuidwesten van De Kleine Hoef verdwenen. Nieuwbouw van een dubbele woning op de plaats van één van de verdwenen boerderijplaatsen (Biehal) betekent dat de oude bebouwingsstructuur gedeeltelijk wordt hersteld. 8

9 Tot de brand in 1929 stond ter plaats van de Roovertse schuur een langgevelboerderij, die al is aangegeven op de kadasterkaart van omstreeks Op de kadasterkaart staan geen bijgebouwen ingetekend, op latere kaarten is te zien dat er ten zuiden van de boerderij een schuur aanwezig was. Deze schuur is waarschijnlijk na de brand van de boerderij afgebroken. Het huidige gebouw is geheel of grotendeels opnieuw opgebouwd met stenen van het oude huis en mogelijk van de bijbehorende schuur. De boerderij Biehal ten zuidwesten van De Kleine Hoef is al aangegeven op kaarten uit 1794 (Verhees) en 1830 (kadasterkaart). Op de kadasterkaart staat een langgevelboerderij met een vierkante schuur ingetekend. In 1845 was de boerderij ontsloten door een laantje in zuidelijke richting, naar Rovert. De boerderij is afgebroken tussen 1919 en Wat nu nog rest, is een hoop stenen bedekt met aarde en blad, een grote kastanje aan de huidige bosrand en de overblijfselen van een put ten zuiden van de stenenhoop. Binnen het landgoed, maar op het grondgebied van de gemeente Goirle, is reeds planologisch voorzien in het realiseren van bebouwing ten behoeve van een recreatieve poort aan de noordzijde van het Gorps Baantje, nabij de Turnhoutsebaan. Aan de overzijde (zuidzijde) van het Gorps Baantje, op het grondgebied van Hilvarenbeek is een klim- en speelbos in het bestaande bosgebied gepland. Daarnaast zijn verschillende fietspaden (in halfverharding) in de planvorming opgenomen. Deze fietspaden vormen de ontbrekende schakels in de routestructuur op het landgoed en tussen de Kempische landgoederen en zijn gesitueerd in de bestaande bosgebieden, parallel aan bestaande wegen. In de planvorming wordt ten slotte voorzien in diverse natuur- en cultuurhistorieprojecten. Voor deze projecten is geen bestemmingsplanwijziging nodig. Het betreft onder andere deelprojecten die Waterschap De Dommel uitvoert in het kader van het project Natte Natuurparel Gorp & Roovert en Papschot. Op het grondgebied van Hilvarenbeek gaat het voorts om de omvorming van bospercelen langs de Leij naar historische akkernatuur, verhoging van natuurwaarden door de realisatie van een mantelvegetatie langs een aantal bosranden, opwaardering van 4,5 hectare gagelveld ten zuiden van de Roovertse Dijk en herstel van historische lanen en De Warande Annanina s Rust Figuur 3 Impressies van Landgoed Annanina's Rust Toegang Oppervlakte Eigenaar(s) Annanina s Rust vrij toegankelijk 151 hectare Brabants Landschap Figuur 4 Gegevens Landgoed Annanina's Rust Geschiedenis Annanina s Rust 9

10 Het landgoed is ontstaan aan het einde van de negentiende eeuw, toen notaris Emile Huijsmans begon met het verwerven van percelen van wat nu de uitgestrekte landgoederen Gorp & Roovert en De Utrecht zijn. In de loop der jaren wist hij ook stukje bij beetje, als een puzzel, het latere Annanina s Rust bij elkaar te leggen. Het grootste deel, bestaande uit kleine landbouwperceeltjes van keuterboertjes, liet hij bebossen met grove den, beuk, Amerikaanse eik en zomereik. Dit met het oog op de jacht. Annanina is Russisch voor kleine Anna, naar verluidt de (koos)naam van Huijsmans maîtresse die zou zijn ondergebracht in een zomerverblijf op het landgoed. Na Huijsmans overlijden verkocht zijn weduwe alle in de loop der jaren verworven gronden. Zo kwam Annanina s Rust in handen van Emile Gimbrère, hoogleraar en later rector magnificus aan de Economische Hogeschool in Tilburg. Hij en zijn gezin brachten er veel tijd door in een vakantiehuisje. Gimbrère overleed in 1974, waarna zijn weduwe het landgoed verkocht aan Brabants Landschap. De beide woningen op het landgoed (gebouwd en verbouwd vanaf 1940) worden nu aangeduid als boswachterswoningen Ruimtelijke ontwikkelingen Annanina s Rust Op dit moment bestaat de exploitatie van Annanina s Rust uit bosbouw en inkomsten uit de aanwezige boswachterswoningen; uitbreiding van deze exploitatie met dezelfde c.q. andere functies is niet te verwachten. Op het landgoed worden nu dan ook geen (verdere) ruimtelijke ontwikkelingen voorzien Groenendael Figuur 5 Impressies van Landgoed Groenendael Toegang Oppervlakte Eigenaar(s) Groenendael niet toegankelijk 19 hectare Familie Van der Weegen Figuur 6 Gegevens Landgoed Groenendael Geschiedenis Groenendael Dit landgoed is genoemd naar Jan van Groenendael, een leenman van de hertog van Brabant die leefde omstreeks het midden van de veertiende eeuw. Er was sprake van een huis, omgeven door een gracht en een wal. In 1837 werd Groenendael overgenomen door de Franse luitenant-kolonel Jacques Joseph Majoie. Hij liet het kasteel herbouwen in empirestijl. Wel liet hij een van de gewelfkelders en de om het huis lopende gracht intact. Het park, de moestuin en de oprijlaan zijn aangelegd door de volgende eigenaar Hubert Swagemakers, heer van Hilvarenbeek, Riel en Westelbeers. 10

11 In 1956 kwam Groenendael in handen van de N.V. Philips Gloeilampenfabriek, welk concern midden jaren negentig een groot conferentieoord op het terrein liet neerzetten: het Philips Management Training Centre. Het grootste deel van het park wordt omgeven door grachten, waarvan de aftakkingen donkere vijvers vormen. Voor de teambuilding is in het park een outdoor parcours aangelegd. Momenteel is het landgoed in het bezit van de familie Van der Weegen. Het landgoed is als Historische Buitenplaats opgenomen in het Monumentenregister van het Rijk. Binnen de grenzen van een beschermde historische buitenplaats is elke wijziging vergunningplichtig. Dit betekent dat naast plannen voor expliciet als complexonderdeel beschermde onderdelen van de historische buitenplaats, óók plannen voor bijvoorbeeld sloop van niet als complexonderdeel beschermde bebouwing of het toevoegen van nieuwe bebouwing op het historische complex, vergunningplichtig is Ruimtelijke ontwikkelingen Groenendael Het landgoed Groenendael heeft grotendeels een horecabestemming. Binnen deze bestemming zijn specifieke vormen van horeca mogelijk, zoals congres- en trainingcentrum en vergaderlocatie met bijbehorende horecavoorzieningen. In de toekomst wordt in overleg met de eigenaar bezien of een verbreding van deze vormen van specifieke horeca wenselijk is. Op het landgoed worden nu geen (verdere) ruimtelijke ontwikkelingen voorzien De Utrecht Figuur 7 Impressies van Landgoed De Utrecht Toegang Oppervlakte Eigenaar(s) De Utrecht vrij toegankelijk 2650 hectare ASR Verzekeringen N.V. Figuur 8 Gegevens Landgoed De Utrecht Geschiedenis De Utrecht Levensverzekeringsmaatschappij De Utrecht besliste in 1899 tot de ontginning van uitgestrekte heidevelden onder Esbeek en Hooge en Lage Mierde. Het werk werd uitbesteed aan de Heidemaatschappij (Heidemij), die in 1888 speciaal was opgericht voor de ontginning en exploitatie van woeste gronden. De betere gronden werden geschikt gemaakt als cultuurland met een eigen centrale boerderij. Al snel werd het eigen bedrijf te groot en bouwde men boerderijen, met ieder 20 à 40 hectare bouw- en grasland, die werden verpacht. De boerderijen werden landschappelijk ingepast. Op het hoogtepunt in de jaren vijftig waren er ongeveer 20 in bedrijf. Het overige deel van het 11

12 landgoed werd ontgonnen ten behoeve van de bosbouw of bleef woeste grond. Daar waar sprake was van bosbouw, werd vooral grove den, douglas en lariks aangeplant. Naar verschijningsvorm kan het landgoed globaal in drie gebieden worden verdeeld: een westelijk deel, een noordelijk deel en een oostelijk deel. Het westelijk gedeelte van het landgoed is relatief eenvormig. Karakteristiek voor dit deel is het onregelmatig raster van ontsluitingswegen en brandgangen waarbinnen percelen productiebos zijn aangelegd. In de jaren 1910 en 20 werd De Utrecht hier aanzienlijk uitgebreid met de aankoop van eeuwenoude ontginningen/nederzettingen. Hier werd niet - zoals te doen gebruikelijk- heide ontgonnen, maar werd (kostbaar) cultuurland bebost. Het bos is over de oude ontginningspatronen als het ware heen gespreid, waardoor we er het landbouwverleden nog altijd van kunnen aflezen. Tulder is de oudste ontginning die is gesticht door de Norbertijnen van Averbode. De oudste verwijzing naar de Norbertijnen in Tulder gaat terug tot Het aanzien van het noordelijk gedeelte wordt gekenmerkt door een afwisseling van bossen, graslanden en akkercomplexen. De ontginning werd sinds 1906 geleid vanuit de Houtvesterswoning, waarin tevens het kantoor was gevestigd. Dit complex, met 32 meter hoge brandtoren, is ontworpen door de architecten Alexander Kropholler en Jan Staal. De sobere stijl is die van de Amsterdamse School. Bij de Houtvesterswoning is vanaf 1939 het Arnoldspark (Arboretum) aangelegd. Het park wordt vooral gedomineerd door een aantal sequoia s dat destijds is aangeplant. In 1919 nam men het initiatief tot de bouw van het vakantieverblijf Rustoord, voor het personeel van De Utrecht. Daarnaast was een groot gebouw als Rustoord nodig om het stijgende aantal excursies op het landgoed in goede banen te leiden. In 1936 werd besloten tot een uitbreiding en werden ook een tennisbaan en een klein sportterrein aangelegd. Rustoord functioneerde tot Tegenwoordig is er een hotel-restaurant en kunstgalerie gevestigd. Vanuit Rustoord vertrekt een uit rododendrons samengestelde berceau ( loofgang ten behoeve van wandelingen). In het noordelijk deel bevinden zich ook verschillende dienstwoningen van de loonarbeiders (in de ontginning, op de boerderijen en in de bosbouw), zoals onder meer de Zes Woningen en De Vier Winden. Met uitzondering van de boerderijen ligt de bebouwing direct aan of in de nabijheid van de provinciale of Lage Mierdseweg. In het oostelijk deel van het landgoed is een gedeelte van het oorspronkelijke heidelandschap bewaard gebleven. Het beeld van het landgoed wordt hier bepaald door het beekdal van de Reusel, De Hertgang en de vennen de Flaes, de Kleine Flaes en het Goor. Het eeuwen geleden al in cultuur gebrachte De Hertgang werd begin twintigste eeuw overgenomen van notaris Huijsmans. Al in de jaren twintig werd het woeste, weelderige loofbos aan de Reusel door De Utrecht bestemd als strikt bosreservaat. Hier werd en wordt niet aan houtexploitatie gedaan. Op Dun, een eeuwenoud bosgehucht en eveneens een middeleeuwse ontginning, bevindt zich een van de meest schilderachtig gelegen cafés van ons land, In den Bockenreyder. Vanaf de jaren dertig groeide In den Bockenreyder uit tot een drukke uitspanning. In 1890 bestond het gehucht nog uit acht huisgezinnen, in 1900 uit vijf. In 1891 brandden twee boerderijen af, die niet meer werden opgebouwd. De overige, op twee na, zijn afgebroken Ruimtelijke ontwikkelingen De Utrecht In het Instandhoudingsplan Landgoed De Utrecht wordt de bouw van 13 nieuwe woningen, verspreid over drie locaties voorgesteld, te weten aan Dunsedijk, Lange Gracht en Berkensingel. Tevens wordt nu in de planvorming voorzien in het omzetten van een tot recreatiewoning verbouwde kapschuur aan Roovertsebaan 1b naar een permanente woning. De Dunsedijk kent een lange ontwikkelingsgeschiedenis; al voor de ontginning van het landgoed lag er bebouwing langs de ader die Esbeek/Hilvarenbeek en Lage Mierde met elkaar verbindt. De realisatie van twee nieuwe woningen aldaar vormt een continuering van de bebouwingsgeschiedenis van de Dunsedijk. Nieuwbouw kan op deze locatie worden gezien als een op zichzelf staande ontwikkeling. De locatie Lange Gracht ligt in een overgangsgebied tussen het landgoed en het dorp Esbeek. Enerzijds kan nieuwbouw een vloeiende overgang naar de buitenwereld bewerkstelligen. Anderzijds vormt nieuwbouw juist een manier om het landgoed af te bakenen en de rafelige rand te versterken tot een echte grens. De locatie Berkensingel ligt aan de Tuldensedijk. Het betreft een open akkerperceel dat aan de randen door bospercelen wordt omsloten. De locatie ligt in de nabijheid van het ven Broekeling. De bestaande bebouwing betreft uitsluitend agrarische bebouwing. De boerderijen liggen verspreid in het landschap aan de lanen. Woningclusters komen hier niet voor. Bij nieuwbouw 12

13 van woningen is het van groot belang dat respectvol wordt omgegaan met de cultuurhistorische identiteit van Landgoed De Utrecht. De kapschuur aan Roovertsebaan 1b is in de jaren 1970 gebouwd als bosbouwloods, naar het voorbeeld van een oudere kapschuur. Bij de herbestemming van de bosbouwloods tot recreatiewoning is de hoofdvorm van de kapschuur op een aantal cruciale punten gewijzigd. De kapschuur is gebouwd op een betonnen fundering en heeft een lagere kap dan oorspronkelijk het geval is geweest. Bovendien zijn alle wanden dichtgezet, wat indruist tegen het karakter van een kapschuur. Opvallend is dat de schuur van de weg is afgekeerd. Er is geen sprake (meer) van een cultuurhistorische waarde. Voorts is in het Instandhoudingsplan op termijn een natuurbegraafplaats voorgesteld als economische drager. De locatie voor de natuurbegraafplaats betreft een bosperceel van 10 hectare langs de Scheidijk in de omgeving van de provinciale weg N269. De plannen zijn op dit moment nog niet ver genoeg om de natuurbegraafplaats direct planologisch mogelijk te maken. In de planvorming wordt ten slotte voorzien in diverse natuurontwikkelingsprojecten die bijdragen aan het herstel van het cultuurhistorische Kempenlandschap, te weten Broekeling, Moerbleek en De Flaes. De natuuronwikkelingsprojecten Broekeling en De Flaes betreffen het omzetten van landbouwgrond naar natuur, waardoor het gebied aanzienlijk natter wordt. De inrichtingsmaatregelen versterken de cultuurhistorische waarden van het gebied, doordat ze aansluiten bij de situatie rond 1900, waarin het gebied een nat karakter had. Het natuurontwikkelingsproject Moerbleek voorziet in de aanleg van tenminste 12 poelen. Ook deze inrichtingsmaatregelen sluiten aan bij de situatie rond In de planvorming is ook het natuurontwikkelingsproject Deppo opgenomen. Het project bestaat uit de omzetting van landbouwgrond naar natuur in de vorm van inlands bos. Een duidelijke relatie met de cultuurhistorische waarden van het landgoed is er niet. De natuurontwikkelingsprojecten bevinden zich grotendeels op het grondgebied van de gemeente Reusel De Mierden Ten slotte is in het Instandhoudingsplan een aantal ruimtelijke ontwikkelingen opgenomen die geen relatie hebben met de cultuurhistorische waarden van het landgoed, te weten de verbetering van de parkeerplaats bij In den Bockenreyder, de aanleg van twee blusvijvers nabij recreatieterrein Vogelenzang (grondgebied gemeente Reusel De Mierden) en groepsaccommodatie De Kiviet en de realisatie van de ontbrekende fietspaden (in halfverharding) in de routestructuur op het landgoed en tussen de Kempische Landgoederen Geschiedenis Rustoord en Golfbaan/Verblijfsaccommodatie De Utrecht Figuur 9 Impressies van de CRA locatie Naast het Instandhoudingshoudingsplan heeft CRA Vastgoed, de pachter van de gronden op Landgoed De Utrecht die onder meer in gebruik zijn als golfterrein, een verzoek om medewerking aan een ruimtelijke ontwikkeling bij de gemeente Hilvarenbeek ingediend. Het terrein dat ASR verpacht aan CRA Vastgoed betreft het gebied rondom Rustoord, ter grootte van ongeveer 80 hectare (grofweg begrensd door de Kinderlaan, de Lage Mierdseweg, De Vier Winden en het bos ten noorden van de Prins Hendriklaan). In het gebied zijn ook de voormalige boerderijen De Ekster, Kromschutten en de Spiehoeve aanwezig. Eerder is al aangegeven dat de met de realisatie van Rustoord rond 1920 een begin werd gemaakt met de recreatieve ontwikkeling van het landgoed. Al sinds begin jaren zeventig zijn er plannen gemaakt 13

14 voor een verdere recreatieve ontwikkeling. De aanleiding hiervoor was de zorgelijke exploitatie van het landgoed, toen na de mijnsluitingen in 1965 de levering van stuthout stilviel en een belangrijke inkomstenbron wegviel. Aanvankelijk leidde dit tot een plan voor de bouw van 100 vakantiewoningen nabij Rustoord, waarbij Rustoord zou gaan functioneren als centrale voorziening met onder meer horecavoorzieningen, sport- en ontspanningsruimten en logiesaccommodatie voor 70 personen. Hiervoor is een bestemmingsplan Rustoord opgesteld. In 1986 heeft de Provinciale Planologische Commissie (PPC), met een paar kanttekeningen, een positief advies gegeven over dit plan. Het plan is echter nooit in uitvoering genomen, omdat de formule waarop het plan was gebaseerd inmiddels achterhaald was. Eind jaren tachtig is een nieuw plan gemaakt dat uitging van de combinatie van een 18-holes golfbaan, een hotel met 50 kamers in Rustoord en de bouw van 180 vakantieappartementen op het terrein achter Rustoord. Het bestemmingsplan Golfbaan/Verblijfsaccommodatie De Utrecht is op 27 juni 1991 vastgesteld door de gemeenteraad van Hilvarenbeek. Gedeputeerde Staten heeft het plan grotendeels goedgekeurd. Bezwaren waren er tegen de intensiteit van de beoogde ontwikkeling en de omvang van de verblijfsaccommodatie. Om deze ontwikkeling in te perken is daarom in het besluit van Gedeputeerde Staten het bouwvlak verkleind. De afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State ging in haar besluit mee met dat van Gedeputeerde Staten. Op grond van dit besluit konden er circa 100 vakantieappartementen worden gebouwd. Door dit besluit kon het destijds gewenste plan geen doorgang vinden. Wel is de golfbaan grotendeels aangelegd. Het gebied tussen de Prins Hendriklaan, de Vier Winden en de Dunsedijk, dat ook de bestemming Golfterrein heeft gekregen, is in gebruik gebleven voor agrarische doeleinden. In 2001 is opnieuw een plan opgesteld. In dit plan wordt uitgegaan van bebouwing van veel beperktere omvang en gebruiksintensiteit. Aanvullend op de aangelegde golfbaan voorzag het plan in het realiseren van een restaurant en hotel in Rustoord met daarin ook een galerie en de bouw van 28 vakantieappartementen, verdeeld over vier vrijstaande panden, met halfverdiept parkeren (in totaal viereneenhalve bouwlaag). Het bestemmingsplan Partiële herziening bestemmingsplan Golfbaan/Verblijfsaccommodatie De Utrecht is op 28 februari 2002 vastgesteld door de gemeenteraad en op 11 juni 2002 goedgekeurd door Gedeputeerde Staten. Ten behoeve van de realisatie van de vakantieappartementen is vervolgens een bouwvergunning verleend, die nog steeds geldt. Ook zijn grondwerkzaamheden ten behoeve van de bouw verricht. Daarna is de realisatie en de verkoop van de vakantieappartementen stilgevallen. De bestemming voor Rustoord is wel gerealiseerd. 14

15 Figuur 10 Impressie van het plan voor Verblijfsaccommodatie De Utrecht Ruimtelijke ontwikkelingen Rustoord en Golfbaan/Verblijfsaccommodatie De Utrecht In het huidige voorstel van CRA Vastgoed wordt achter Rustoord, binnen het plangebied Partiële herziening Golfbaan/verblijfsaccommodatie de bouw van een aantal vrijstaande (permanente) woningen voorgesteld. Op het terrein is een aantal bijzondere cultuurhistorische waarden aanwezig. Het terrein rondom Rustoord is rond 1920 aangelegd naar een ontwerp van D.F. Tersteeg, een tuinarchitect uit Naarden. Hij ontwierp een park in landschapsstijl met een vijver, een ijskelder en verschillende paden en zichtlijnen. Later werd er op het terrein, tegen de Dunsedijk, een tennisbaan aangelegd. Het oorspronkelijke ontwerp van Tersteeg met een vijverpartij en verschillende paden en zichtlijnen is nog zichtbaar, maar is (deels) verwaarloosd. Gelet op de ambitie om tot behoud en versterking van de cultuurhistorische waarden van het landgoed te komen, vormt de bouw van 28 vakantieappartementen een grote aantasting van de historisch ruimtelijke structuur van het landgoed in het algemeen en van Rustoord in het bijzonder. De gestapelde appartementen zijn in typologie zeer afwijkend van de bestaande bebouwing en zullen volgens het onderzoek van Monumentenhuis Brabant het karakter van het landgoed ernstig aantasten. 15

16 3. Overzicht bestaand beleid 3.1. Europees en Rijksbeleid In deze paragraaf wordt ingegaan op voor de landgoederen als complexen van cultuurhistorisch belang relevante Europese en landelijke wet- en regelgeving. Daarnaast worden de beleidsambities ten aanzien van cultuurhistorie en landschappelijke en natuurwaarden op deze bestuurlijke niveaus weergegeven Modernisering Monumentenzorg Cultuurhistorie is de drager van veel ruimtelijke ontwikkelingen. Het meewegen van de cultuurhistorische belangen is dan ook één van de pijlers van de Modernisering Monumentenzorg (MoMo), het nieuw ingezette rijksbeleid ten aanzien van cultureel erfgoed. Er heeft een verschuiving plaatsgevonden in het denken van object naar gebied en van behoud naar ontwikkeling. Om hier op in te kunnen spelen, diende het systeem te worden aangepast. In 2009 stemde de Tweede Kamer in met de beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg. Het nieuwe beleid heeft een integrale benadering en focust op een gebiedsgerichte bescherming, waarbij ook de omgeving van monumenten wordt beschermd. Concreet heeft de modernisering geleid tot de aanpassing van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro) per 1 januari De wijziging van het Bro verplicht gemeenten om het aspect cultuurhistorie uitdrukkelijk mee te wegen bij het opstellen van bestemmingsplannen. Het bestemmingsplan is vooral een belangrijk instrument voor waardevolle elementen en structuren die geen monumentenstatus hebben. Rijks- en gemeentelijke monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten zijn reeds beschermd op basis van het bestaande monumentenstelsel. Voor objecten en structuren zonder status is het bestemmingsplan een belangrijk instrument. Voor waardevolle elementen kan een regeling worden opgenomen in het bestemmingsplan. Karakteristieke gebouwen zonder monumentenstatus kunnen worden aangeduid met een bouwaanduiding, maar er is geen verplichting. De karakteristieke hoofdvorm van gebouwen kan worden beschermd door het opnemen van bepaalde bouwregels, zoals kapvorm, hoogte en rooilijn, afgestemd op de karakteristieke hoofdvorm. Ook structuren en gebieden kunnen op deze manier worden beschermd, bijvoorbeeld door het vastleggen van ligging en bebouwingsstructuren. Een aantal onderdelen ten behoeve van de borging van cultuurhistorische waarden in bestemmingsplannen is verplicht. Zo moet er in de toelichting een beschrijving worden opgenomen van de manier waarop met de in het gebied aanwezige cultuurhistorische en archeologische waarden rekening is gehouden. Beschermde stads- en dorpsgezichten dienen in de plankaart, in de toelichting en in de planregels te worden opgenomen en beschreven. Indien daartoe noodzaak bestaat, dient een omgevingsvergunningstelsel voor aanlegactiviteiten in de planregels te worden opgenomen voor bodemingrepen. De provincies zijn in de gelegenheid gesteld door middel van een provinciale verordening aanvullende regels te stellen. De provincie Noord-Brabant heeft hier door middel van de Verordening ruimte nadere invulling aan gegeven. De eerste verantwoordelijkheid om te komen tot een selectie van meest waardevolle elementen die worden opgenomen in het bestemmingsplan ligt echter bij de gemeente. De selectie dient (vanzelfsprekend) een afspiegeling te zijn van de identiteit van het gebied Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte en Visie erfgoed en ruimte 16

17 De identiteit van de landgoedcomplexen wordt voor een groot deel bepaald door de aanwezigheid van bos en natuurterreinen. In de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (2012) is de beleidsambitie ten aanzien van de ecologische hoofdstructuur (ehs) bepaald. De ehs beslaat ook delen van de landgoederen. Daarnaast maken onderdelen van de landgoederen deel uit van de Natura gebieden, die tezamen het netwerk van de meest waardevolle natuurgebieden van de Europese Unie vormen. Dit Natura 2000-gebied Kempenland-West is aangewezen voor diverse habitats en soorten, zoals stuifzandheden met struikheide, zwakgebufferde vennen, beken en rivieren met waterplanten, vochtige heiden, pioniervegetaties en beekbegeleidende bossen. In de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte heeft het Rijk ook aangegeven waarvoor het zich verantwoordelijk voelt op het gebied van cultuurhistorie en wat zij van nationaal cultuurhistorisch belang acht. Het bepaalde in deze structuurvisie zal via het in de Wet ruimtelijke ordening beschikbare instrumentarium doorwerken in de gemeentelijke bestemmingsplannen en is een basis voor het Rijk om, indien een gemeente dergelijke waarden niet zorgvuldig in de overwegingen voor een bestemmingplan zou opnemen, reactief of proactief haar standpunt aan te geven. De beweging is, kort getypeerd, minder sectorale regelgeving achteraf en een meer generieke borging vooraf. Ook heeft het Rijk de Visie erfgoed en ruimte Kiezen voor karakter opgesteld, waarin de cultuurhistorische belangen van nationale betekenis in een gebieds- en ontwikkelingsgerichte context worden gezet. Deze visie is complementair aan de structuurvisie Infrastructuur en Ruimte, waarin het kabinet de unieke cultuurhistorische waarden van nationaal belang planologisch borgt. De Visie erfgoed en ruimte plaatst die waarden in een bredere context en geeft aan hoe de goede zorg voor die belangen ook via niet-juridische instrumenten wordt nagestreefd. Eén van de vijf prioriteiten die het Rijk voor de komende jaren kiest en die ook betrekking hebben op de landgoederen is Levend landschap: synergie tussen erfgoed, economie en ecologie. Daarnaast is de insteek van het Rijk dat er meer ruimte komt voor burgers en eigenaren van monumenten. Het Rijk wil de kennis van burgers beter gebruiken. Ook moeten hun waarden sterker door gaan klinken. Experts bewaken de authenticiteit en representativiteit van monumenten. Burgers vinden de vraag naar echt en onecht weliswaar vaak ook belangrijk, maar meestal zien ze andere zaken als belangrijker: de sociale of sociaaleconomische functie van een monument, hun beleving van het gebouw, de herinneringen die ze er hebben liggen. Dat perspectief verdient meer ruimte in een modern monumentenbeleid. In het nieuwe stelsel wil het Rijk burgers en maatschappelijke organisaties meer betrekken bij de monumentenzorg. Naast de burger krijgt ook de monumenteneigenaar meer ruimte, door hen meer vrijheden en keuzemogelijkheden te geven en hen optimaal te faciliteren. Hiertoe wordt de sectorale regelgeving in het moderne monumentenstelsel gerestyled, en eenvoudiger en doeltreffender gemaakt. In procedures die geen of geringe meerwaarde leveren voor het monument, maar wel een aanzienlijke last zijn voor de eigenaar, zal flink worden ingegrepen. Dit betekent dat er minder, kortere en eenvoudiger procedures komen. Meer energie zal gaan naar wat echt een meerwaarde kan leveren: transformaties van panden, complexen en landschappen, naoorlogse woonwijken, herbestemming. Experts worden daar ingezet waar hun kennis en ervaring het meest nodig is. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zal in dit geheel gaan functioneren als kenniscentrum. Monumentenzorg wordt zo meer een lust en minder een last. Bovendien wil het Rijk de herbestemming van erfgoed bevorderen. Door veranderingen in onze maatschappij ontwikkelt zich ook de manier waarop we onze historische omgeving gebruiken. Dit heeft gevolgen voor gebouwen, complexen, terreinen en landschappen, die hun functie en daarmee hun gebruik kunnen verliezen. Wanneer vervolgens het verval toeslaat, kunnen belangrijke cultuurhistorische waarden verloren gaan. Het is ruimtelijk, financieel en functioneel niet altijd mogelijk al die objecten onveranderd te behouden. Hier zullen beslissingen genomen moeten worden over hergebruik. Daarbij moet op een verantwoorde manier meebewogen worden met ontwikkelingen in de maatschappij. Historische gebouwen, complexen of terreinen horen ook vandaag de dag betekenis te hebben. Functieveranderingen moeten rekening houden met de cultuurhistorische waarden. Daarnaast moet er sprake zijn van passend gebruik om een historisch complex in stand te kunnen houden -ook als 17

18 daarvoor bepaalde ingrepen in de bestaande situatie nodig zijn. De ruimte voor aanpassing kan verschillen. Een nieuwe bestemming kan het gebruik en daarmee de mogelijkheden tot behoud vergroten. Belangrijk zijn ook de kansen die ontstaan in de omgeving van het betreffende project. Het beleid is er daarom op gericht de gebouwen in de planperiode tegen verloedering te beschermen, en rust, ruimte en tijd te bieden om plannen te ontwikkelen en financiers te vinden Natuurschoonwet In relatie tot de instandhouding van landgoederen is ook de Natuurschoonwet van belang. De Natuurschoonwet (NSW) is in 1928 tot stand gekomen. Het betreft een instrumentarium dat gecreëerd is ter bevordering en instandhouding van natuurschoon. Zowel de particuliere eigenaar, als de overheid ondervinden belangrijke voordelen van deze wet. De belangrijkste daarvan voor de landgoedeigenaar is de instandhouding van het landgoed als eenheid, waarbij de fiscale faciliteiten ofwel tegemoetkomingen wettelijk zijn geregeld. Voor de overheid bestaat de zekerheid dat er een wettelijke bescherming is voor het natuurschoon en dat dit tevens opengesteld is voor het publiek. Een landgoed of een historische buitenplaats op zichzelf voldoet niet aan het criterium van een landgoed onder de NSW, hoewel het er wel een belangrijk min of meer karakterbepalend onderdeel van kan uitmaken. Het belangrijkste criterium waaraan een landgoed dient te voldoen is de definitieve rangschikking onder de NSW. Op hoofdlijnen dient een onroerende zaak aan de volgende voorwaarden te voldoen om als een landgoed te kunnen worden aangemerkt: - het is een landgoed van minstens 5 hectare of een (deel van een) historische buitenplaats die minimaal één hectare groot is. Onder nadere voorwaarden kan een onroerende zaak van minder dan 5 hectare ook als een NSW-landgoed worden aangemerkt; - minimaal 30% van het terrein dient uit houtopstanden of natuurterreinen te bestaan; - terreinen en wateren behorende tot de onroerende zaak vormen een aaneengesloten gebied; - landbouwgronden kunnen onderdeel zijn van een NSW-gerangschikt landgoed, mits omzoomd door bos of beplantingen; - landgoederen mogen geen gebruik kennen dat inbreuk maakt op het natuurschoon. Landgoederen die zijn gerangschikt onder de NSW verkrijgen een aantal fiscale voordelen. De belangrijkste hebben betrekking op vennootschapsbelasting, onroerende zaakbelasting, vermogensrendementsheffing, overdrachtsbelasting en vrijstelling van successie- en schenkingsrecht. Om in aanmerking te kunnen komen voor deze faciliteiten dient de eigenaar van een onroerende zaak aan de Dienst regelingen van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie te verzoeken zijn onroerende zaak aan te merken als landgoed, ofwel te rangschikken onder de NSW. Landgoederen die opengesteld worden komen in aanmerking voor extra fiscale faciliteiten Aanvullende relevante landelijke wet- en regelgeving In zijn algemeenheid geldt nog, dat de gewenste ruimtelijke ontwikkelingen op de landgoederen in overeenstemming dienen te zijn met geldende (sectorale) wet- en regelgeving. In dit verband noemen we hier: - de Natuurbeschermingswet, die regels bevat ter bescherming van natuur en landschap; - de Boswet, die als doel heeft bestaande oppervlakte bos en houtopstanden in stand te houden; - de Flora- en Faunawet, ter bescherming van bijzondere soorten dieren en planten; - de voor ruimtelijke ontwikkelingen verplichte Watertoets uit het Besluit ruimtelijke ordening (Bro) en bepalingen uit de Waterwet; - de bepalingen omtrent bodemonderzoek uit de Wet bodembescherming en de Wet milieubeheer (Wm); 18

19 - de Wet geluidhinder, die bescherming biedt tegen (spoor)weglawaai en industrielawaai van inrichtingen; - de Wet geurhinder en veehouderij (Wgv), het toetsingskader als het gaat om geurhinder afkomstig van dierenverblijven en veehouderijen; - de richtafstanden uit de uitgave Bedrijven en Milieuzonering van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) voor ruimtelijke ontwikkelingen ten opzichte van omliggende bedrijven; - de Structuurvisie Buisleidingen , de nota Risiconormering vervoer gevaarlijke stoffen, 2 e kamer , de handreiking Externe veiligheid vervoer gevaarlijke stoffen, VNG 1998 en het Besluit externe veiligheid inrichtingen (Bevi); - de verplichtingen in het kader van het opstellen van een Plan-MER, ofwel milieueffectrapportage; - de Ontgrondingenwet, die bepaalt dat voor alle ontgrondingen een vergunning vereist is, tenzij anders is bepaald Provinciaal en waterschapsbeleid In deze paragraaf wordt ingegaan op voor de landgoederen als complexen van cultuurhistorisch belang relevante regelgeving van de provincie Noord-Brabant en Waterschap De Dommel. Daarnaast worden de beleidsambities ten aanzien van cultuurhistorie en landschappelijke en natuurwaarden op deze bestuurlijke niveaus weergegeven Structuurvisie Ruimtelijk Ordening Op 1 januari 2011 is de Structuurvisie Ruimtelijke Ordening voor de provincie Noord-Brabant in werking getreden. De structuurvisie geeft de hoofdlijnen van het provinciale ruimtelijke beleid tot 2025 weer, met een doorkijk naar het jaar De structuurvisie wordt nader uitgewerkt in de Verordening ruimte. Op de Visiekaart is aangegeven, dat de landgoederen Gorp & Roovert, Gorp de Leij, Annanina s Rust en De Utrecht de gebiedsaanduiding robuust water- en natuursysteem kennen. Op de structurenkaart zijn de landgoederen aangeduid als kerngebied groenblauw, delen als groenblauwe mantel en de beekdalen van de Rovertsche Leij en de Reusel als waterbergingsgebied. Onderdeel van de structuurvisie zijn de zogenaamde gebiedspaspoorten. Deze gebiedspaspoorten, die apart door Provinciale Staten zijn vastgesteld, bevatten de landschapskenmerken die bepalend zijn voor de kwaliteit van een gebied of een landschapstype. Deze laten zijn hoe ruimtelijke ontwikkelingen kunnen bijdragen aan het behoud en de versterking daarvan. De landgoederen zijn gelegen in het gebied Kempen op de oude zandontginningen. Het doel van de gebiedspaspoorten en het daarmee verbonden gebiedsgericht werken is om tot effectieve en efficiënte aansturing en realisatie van de gewenste ruimtelijke ontwikkelingen te komen. De ruimtelijke samenhang wordt versterkt door sectorale doelstellingen te integreren, projecten met elkaar te verbinden en naar nieuwe combinaties en integrale oplossingen te zoeken. Voor het gebied de Kempen en specifiek voor de landgoederen op het grondgebied van de gemeente Hilvarenbeek en aansluitende gemeenten zijn de volgende ambities geformuleerd: - het versterken van het groene mozaïeklandschap van de Kempen. Dit kan door: de dooradering van de Kempen met natte robuuste beekdalen te versterken; in de bron- en infiltratiegebieden en in de haarvaten van het watersysteem de mogelijkheden te benutten om het water langer vast te houden, alvorens het af te voeren naar de beken; de recreatieve verbindingen te verbeteren, met name tussen de bosgebieden en de omliggende dorpen; ontwikkelingsmogelijkheden te bieden in de oude zandontginningen voor nieuwe landgoederen en andere vormen van wonen; het stimuleren van het aanbieden van streekproducten, zorg en educatie; extra aandacht geven aan goede verbindingen met het omliggende buitengebied, zowel de bos- en natuurgebieden als het ontginningslandschap; de identiteitsdragers van het landschap van de Kempen terug te laten 19

20 komen in de vormgeving van de hoofdwegen, bijvoorbeeld door ontwikkeling van Kempische bermen met heide, naaldhout en berken; - het verder ontwikkelen, beschermen en toeristisch recreatief ontsluiten van de cultuurhistorische waarden van de Kempen in hun samenhang. Dit geldt in het bijzonder voor de cultuurhistorische landschappen: Landgoederen ten zuiden van Tilburg (Gorp & Roovert, De Utrecht, De Hoevens, Het Ooijvaarsnest, Wellenseind); - het versterken van de ecologische waarden van het landschap door te sturen op te behouden of te ontwikkelen kenmerken van het landschap, waarbij kenmerkende plant- en diersoorten van het kleinschalig besloten landschap, het half open landschap met bomenlanen en de waterlopen, slootkanten en perceelsranden goede indicatoren zijn. Denk daarbij aan struweelvogels en soorten als kamsalamander, grote lijster, rugstreeppad, korenbloem en heikikker. De landgoederenzone ten zuiden van Tilburg waarvan Landgoed De Utrecht, Gorp & Roovert en Gorp de Leij deel uitmaken, is aangeduid als cultuurhistorisch landschap van provinciaal belang. Het gebied is een ensemble van oude en jonge landgoederen met bijzondere oude buurtschappen en akkercomplexen. De beoogde ontwikkelingsstrategie bestaat uit: - het beter beleefbaar maken van sporen (deels) verdwenen hoeves, buurtschappen en akkercomplexen; - het versterken van het contrast tussen oude ontginningen met akkers enerzijds en voormalige woeste gronden anderzijds; - het versterken van het natte karakter van beekdalen en (voormalige) vennen; - de natuurontwikkeling, waterberging en economische dragers afstemmen op de cultuurhistorische identiteit; - het vergroten van de cultuurhistorische waardering door de vergroting van de beleving De transitie van het Brabantse Stadteland Op 9 december 2011 is door Provinciale Staten een nieuwe visie vastgesteld voor het Brabantse landelijk gebied, De transitie van het Brabantse stadteland, Een nieuwe koers. Deze visie zet in de eerste plaats in op wisselende mengverhoudingen van functies in het landelijk gebied. Vrijwel nergens is sprake van een unieke functie of kan een functie exclusiviteit claimen. Ook in de tijd zal er wisseling zijn. Deze multifunctionaliteit vraagt een andere beleidsmatige inbedding. Ook vraagt het een substantieel andere benadering van beleidsvelden als de ruimtelijke ordening, bescherming van natuur en landschap (een andere realisatiestrategie voor de ecologische hoofdstructuur -ehs) en leefbaarheid en gezondheid. In de tweede plaats zet de visie voor het landelijk gebied in op innovatie, kennisontwikkeling en het vermarkten ervan, vanwege de toenemende spanning tussen grootschaligheid in de landbouw en de maatschappelijke en ecologische voorwaarden waarbinnen de productie plaatsvindt. In de derde plaats wordt uitgegaan van een andere sturingsfilosofie. Vanuit een heldere visie wordt gestuurd op randvoorwaarden. De overheid legt -als democratisch gekozen orgaaneen visie neer en stelt randvoorwaarden waarbinnen burgers, ondernemers en hun organisaties die visie invullen en realiseren. Die randvoorwaarden zijn dan een heldere en scherpe basisbescherming. Tegelijkertijd moet er ruimte zijn om van die kaders af te wijken voor goede plannen van burgers en ondernemers. Maatschappelijke participatie wordt dan de focus. Een en ander wordt samengevat als: van toelatingsplanologie naar uitnodigingsplanologie, waarbij vertrouwen het vertrekpunt is Verordening ruimte De provincie Noord-Brabant heeft de Verordening ruimte opgesteld, die op 1 juni 2012 in werking is getreden. De Verordening ruimte (Vr) is de juridische vertaling van de structuurvisie. Dit betreft onder andere de belangen die de provincie wil behartigen en de manier waarop dit gebeurt, alsmede de regels waarmee rekening moet worden gehouden bij het opstellen van een bestemmingsplan. Deze regels zijn direct bindend voor gemeenten. De Vr bepaalt dat een bestemmingsplan dat voorziet in een ruimtelijke 20