De dynamiek van onderhoud

Transcriptie

1 ORATIE 7 NOVEMBER 2013 De dynamiek van onderhoud Prof.dr.ir. Tiedo Tinga 7022 Oratieboekje Tinga.indd :25

2 Prof.dr.ir. Tiedo Tinga 7022 Oratieboekje Tinga.indd :25

3 De dynamiek van onderhoud 3 REDE UITGESPROKEN BIJ DE AANVAARDING VAN HET AMBT VAN HOOGLERAAR Dynamics based Maintenance AAN DE FACULTEIT Construerende Technische Wetenschappen VAN DE UNIVERSITEIT TWENTE OP DONDERDAG 7 NOVEMBER 2013 DOOR Prof.dr.ir. Tiedo Tinga 7 NOVEMBER Oratieboekje Tinga.indd :25

4 4 De dynamiek van onderhoud Mijnheer de RecTOR Magnificus, geachte collega s, studenten, familie en vrienden. Het is op universiteiten gebruikelijk dat een pas aangestelde hoogleraar in zijn intreerede een visie geeft op zijn vakgebied, en schetst wat zijn plannen zijn op het gebied van onderzoek en onderwijs. Ik zal dat vandaag ook doen in mijn rede, die ik de titel De dynamiek van onderhoud heb gegeven. Daarbij zal ik proberen om zoveel mogelijk het gehele publiek in deze zaal aan te spreken. Een uitdaging op zich, omdat dat varieert van vakgenoten van diverse universiteiten en mensen die in de praktijk dagelijks met onderhoud bezig zijn, tot familie en vrienden, die af en toe tegen onontkoombaar onderhoud aan hun auto of CV aanlopen, en mijn kinderen Jasper en Nynke, die als basisschoolleerlingen weliswaar technisch geïnteresseerd zijn, maar onderhoud (nog) niet als een uitdaging of probleem kennen. De titel van mijn rede heb ik gebaseerd op drie begrippen uit mijn vakgebied. Ten eerste is dat de naam van mijn leerstoel, die dynamics based maintenance heet. Vertaald naar het Nederlands wordt dat zoiets als onderhoud gebaseerd op de dynamica van een systeem, en dat betekent dat we het juiste onderhoudsmoment proberen te kiezen op basis van het dynamisch gedrag van het systeem. Ten tweede is dat het begrip dynamisch onderhoud, waarmee wordt aangegeven dat onderhoud niet op een vast moment in de tijd (statisch) wordt uitgevoerd, maar afhankelijk van het gebruik van het systeem. En ten derde is het maintenance vakgebied een zeer dynamisch vakgebied, omdat er momenteel veel ontwikkelingen zijn, zowel op het gebied 7022 Oratieboekje Tinga.indd :25

5 5 van onderwijs en onderzoek, als in de industrie. Aan de hand van deze drie termen zal ik u dus de dynamiek van onderhoud uiteenzetten. Nadat ik de titel bedacht had, bleek die overigens heel mooi te passen in de geschiedenis van de vakgroep Technische Mechanica, waaronder mijn leerstoel valt. Op 15 maart 2001 hield professor André de Boer, de huidige vakgroepvoorzitter, zijn intreerede, met als titel De dynamiek van dynamica. En nog verder terug, op 17 april 1975 gaf Dick van Campen zijn intreerede als lector Technische Mechanica aan de, toen nog, Technische Hogeschool Twente, getiteld De dynamiek der technische mechanica. Een derde oratie over dynamiek kan dus niets anders betekenen dan dat Technische Mechanica een dynamische vakgroep is, die bovendien recent haar 50-jarig bestaan en 500 e afstudeerder vierde! Figuur 1 Vakgroep Technische Mechanica 50 jaar. In het vervolg van mijn rede zal ik op elk van de drie genoemde aspecten verder ingaan. Maar voordat ik dat doe, zal ik eerst uitleggen wat onderhoud is, een algemene schets geven van de huidige status van onderhoud in de industrie en de wetenschap, en mijn visie op het vakgebied als geheel beschrijven Oratieboekje Tinga.indd :25

6 6 Wat is onderhoud? Om over de status van onderhoud te kunnen praten, moet ik eerst definiëren wat onderhoud is. Een veel gebruikte definitie zegt dat onderhoud alle activiteiten omvat die nodig zijn om een systeem te laten blijven werken. Dit suggereert dat wanneer we niets doen, het apparaat of systeem na verloop van tijd niet meer werkt. Dat klopt ook, want zonder onderhoud zullen de meeste systemen vroeger of later falen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan uw auto: als u besluit om vanaf nu helemaal geen onderhoud meer te laten uitvoeren, dan zal na verloop van tijd de auto niet meer kunnen rijden. De banden zijn versleten, er zit te weinig motorolie in de motor, het oliefilter is verstopt, de accu laadt niet meer op, enzovoorts. Het woord onderhoud heeft overigens een wat negatief imago, het wordt vaak geassocieerd met vette handen en steeksleutels en niet met slimme en innovatieve oplossingen. Daarom wordt tegenwoordig vaak de meer sexy Engelse term maintenance gebruikt, en gebruiken we in onze communicatie de steeksleutel die overgaat in optische vezels (Figuur 2). Ik hoop dat aan het eind van mijn verhaal uw beeld van onderhoud wat positiever is. Figuur 2 Uitbeelden van innovatieve karakter van onderhoud Oratieboekje Tinga.indd :25

7 7 Het stukgaan van systemen is dus de reden om aan onderhoud te doen. Daarbij hebben we twee opties: we wachten totdat het systeem faalt en repareren het vervolgens, of we proberen in te schatten wanneer het systeem gaat falen en vervangen het betreffende onderdeel vlak voordat het stuk gaat. De eerste aanpak noemen we correctief onderhoud, en passen we bijvoorbeeld toe op gloeilampen. Het voordeel hierbij is dat onderdelen pas vervangen worden als ze echt aan het einde van hun levensduur zijn. Echter, voor kritische systemen, zoals vliegtuigmotoren of regelsystemen in kerncentrales, willen we niet wachten tot het systeem faalt. In dat geval kiezen we voor de tweede aanpak, namelijk preventief onderhoud: door de onderdelen tijdig te vervangen, kunnen we de grote consequenties van het falen van een systeem voorkomen. Maar daarmee komen we ook gelijk bij de grootste uitdaging van dit vakgebied: hoe bepalen we het juiste moment voor preventief onderhoud? Op deze vraag kom ik later uitgebreid terug. Dan wil ik u nu schetsen wat in mijn beleving de status van onderhoud is in zowel de industrie als de wetenschap en wat mijn visie is op de ontwikkelingen in het vakgebied. Status van onderhoud De onderhoudswereld is over het algemeen zeer traditioneel en conservatief. De methoden en technieken die al decennia worden toegepast, worden als goed genoeg beschouwd en er is de afgelopen tientallen jaren relatief weinig aandacht geweest voor innovatie. Maar, in de afgelopen vijf jaar is er een kentering zichtbaar geworden. Veel van de grote assets in Nederland zijn in de periode na de tweede wereldoorlog gebouwd. Denk daarbij aan infrastructuur (bruggen, viaducten, sluizen), spoorwegen, energiecentrales en chemische fabrieken. Deze assets naderen ondertussen het einde van hun levensduur, zodat er nu moet worden bedacht of de assets moeten worden vervangen, voor grote fabrieken wellicht in het buitenland, of 7022 Oratieboekje Tinga.indd :25

8 8 dat de levensduur met een gericht onderhoudsprogramma kan worden verlengd. Daarnaast speelt de economische crisis een rol, omdat er daardoor grote druk op veel onderhoudsbudgetten staat. Zowel de overheid (Defensie, Rijkswaterstaat) als de industrie probeert met minder geld hetzelfde te bereiken. Tegelijkertijd is de Maintenance, Repair and Overhaul (MRO) sector een grote sector waarin zo n mensen werkzaam zijn en jaarlijks een bedrag van 35 miljard euro omgaat [1]. Zelfs als door slimmer onderhoud slechts een fractie van dat bedrag bespaard kan worden, dan is de potentiële winst enorm. En dat is precies wat men zich in de industrie steeds meer gaat realiseren. Men komt tot het inzicht dat het toepassen van slimme en innovatieve onderhoudsconcepten veel geld kan opleveren, en dat dat bereikt kan worden door samen te werken, kennis en ervaring te delen en in te zetten op onderzoek en innovatie. Het Dutch Institute World Class Maintenance heeft de afgelopen jaren een belangrijke rol gespeeld in het tot stand brengen van die kentering. In de wetenschappelijke wereld is onderhoud jarenlang als een veel te praktisch onderwerp beschouwd, dat niet past bij de wetenschappelijke ambities van de universiteiten. Verder is onderhoud een multidisciplinair vakgebied dat vanuit vele perspectieven benaderd kan worden. Voorbeelden van voor onderhoud relevante vakgebieden zijn betrouwbaarheid, risico-analyse, asset management, life cycle costing, logistiek, operations research, fysica en materiaalkunde. Op al deze losse vakgebieden is op de verschillende Nederlandse (en buitenlandse) universiteiten veel onderzoek verricht en wordt veelal ook onderwijs verzorgd. Echter, aan integratie en koppeling tussen deze vakgebieden en de toepassing in onderhoud heeft het ontbroken. Daardoor heeft de ontwikkeling van echt nieuwe onderhoudsconcepten niet plaatsgevonden en bestond er tot voor kort geen universitaire maintenance opleiding in Nederland Oratieboekje Tinga.indd :25

9 9 Visie op onderhoud Dames en Heren, mijn visie is dat echte vernieuwingen in onderhoud alleen gerealiseerd kunnen worden wanneer de verschillende disciplines met elkaar verbonden worden. Ik zal dat uitleggen aan de hand van de volgende figuur. Figuur 3 Multidisciplinair karakter van onderhoud. In mijn beeld zijn er drie pijlers van onderhoud: de fysica, de wiskunde en de (niet-technische) management kant. Het fysica aspect omvat het fysisch gedrag van onderdelen en materialen tijdens gebruik, met vooral aandacht voor faalmechanismen en belastingen, maar ook inspectiemethoden en reparaties. Het wiskundige aspect van onderhoud heeft vooral te maken met betrouwbaarheid, onzekerheid en statistiek, en onder de management pijler schaar ik, als rechtgeaard techneut, alle niet-technische aspecten als organisatie, kosten, logistiek, etc. In elk van deze drie pijlers afzonderlijk wordt veel onderzoek gedaan, maar tussen de verschillende pijlers is erg weinig 7022 Oratieboekje Tinga.indd :25

10 10 uitwisseling. Ik denk dat we pas echt grote stappen naar beter onderhoud kunnen maken als we deze pijlers weten te combineren en integreren. Waarbij we dan overigens niet de twee belangrijke randvoorwaarden ICT en Human factors uit het oog moeten verliezen. Daarnaast ben ik ervan overtuigd dat het begrijpen van het faalgedrag van systemen essentieel is voor het ontwikkelen van effectieve en efficiënte onderhoudsconcepten. Er is een trend, in zowel de industrie als wetenschap, om zoveel mogelijk data te verzamelen over systemen, bijvoorbeeld met behulp van conditiebewakingssystemen of vanuit de procesbesturingssystemen, en daar vervolgens met brute rekenkracht verbanden in te zoeken. Deze aanpak wordt data-mining genoemd, en heeft als kenmerk dat op voorhand geen rekening wordt gehouden met de (fysische) betekenis van de onderzochte data: alle beschikbare data, van welke bron dan ook, wordt meegenomen. Dit heeft enerzijds als voordeel dat de mensen en computerprogramma s geen kennis van het systeem en de data hoeven te hebben om de analyses te kunnen uitvoeren. Anderzijds wordt het dan wel zoeken naar een speld in een hooiberg, en is het de vraag of de eventueel gevonden verbanden realistisch zijn, of slechts op toeval berusten. Ik denk daarom dat het essentieel is om het faalgedrag van de systemen te blijven begrijpen, en nieuwe onderhoudsconcepten van daaruit te ontwikkelen. Onder de noemer dynamisch onderhoud kom ik daar zo meteen op terug. Relatie met Nederlandse Defensie Academie Voordat ik inhoudelijk verder inga op de drie eerder genoemde onderwerpen, wil ik nog kort wat zeggen over de relatie met de Nederlandse Defensie Academie (NLDA). Zoals de meesten van u weten combineer ik mijn aanstelling hier op de Universiteit Twente met een aanstelling bij de NLDA. Ik ben dan ook al ruim zes jaar bezig met onderzoek op het gebied van onderhoudstechnologie, waarbij ik veel support en input vanuit de Defensie organisatie heb gekregen. Ik ben dan ook blij dat er vandaag veel mensen vanuit Defensie hier aanwezig zijn Oratieboekje Tinga.indd :25

11 11 Mijn onderzoek in Twente respectievelijk Den Helder richt zich weliswaar op verschillende toepassingen, maar de onderliggende methoden vertonen veel overlap. Om die reden heb ik dan ook besloten om de beide onderzoeksprogramma s in elkaar te schuiven, zodat er maximale synergie ontstaat. Dames en Heren, in mijn inleiding gaf ik aan dat ik in deze rede wilde spreken over de begrippen dynamisch onderhoud, dynamics based maintenance en het dynamische vakgebied. Ik hoop dat de laatste al wat duidelijk begint te worden, maar ik zal nu eerst op de andere twee begrippen wat dieper ingaan. Dynamisch onderhoud Ik vertelde eerder al dat de grootste uitdaging in onderhoud het bepalen van het juiste moment van (preventief) onderhoud is. Te vroeg ingrijpen betekent dat onderdelen al worden vervangen voordat ze versleten zijn, wat onnodige kosten oplevert. Maar te laat ingrijpen betekent veelal dat een systeem onverwachts stilvalt, wat met name voor kritische systemen grote consequenties kan hebben. Voor veel systemen wordt door de fabrikant van tevoren ingeschat wat het meest optimale onderhoudsinterval is. Voor uw auto is dat bijvoorbeeld of km. Maar u zult ook begrijpen dat een fabrikant op voorhand niet precies weet wat u met uw auto gaat doen, en dat een statisch onderhoudsinterval, dat voor iedereen hetzelfde is, niet heel logisch is. Het bekende voorbeeld van de auto s van de huisarts en de vertegenwoordiger is heel sprekend. De huisarts maakt vooral korte ritjes in de stad, terwijl de vertegenwoordiger vooral lange ritten op de snelweg maakt. Ook al rijden ze evenveel kilometers per jaar, dan nog is het autogebruik van beiden heel verschillend. Bij de huisarts zullen bijvoorbeeld de remblokken veel eerder versleten zijn. Ik kan zelfs aan mijn kinderen, basisschoolleerlingen, uitleggen dat hun fietsband eerder aan vervanging toe is als ze steeds slippend en met piepende banden tot stilstand komen in plaats van netjes af te remmen Oratieboekje Tinga.indd :25

12 12 En dat is precies de motivatie voor dynamisch onderhoud: in plaats van vaste, statische, onderhoudsintervallen te gebruiken, moet het onderhoud op een dynamische manier worden afgestemd op het gebruik. Om dat te kunnen doen moet echter wel bekend zijn hoe het gebruik van een systeem de degradatie beïnvloedt. En daar komt de kennis van het faalgedrag om de hoek kijken. Alleen als we dat kennen en kunnen kwantificeren, kunnen we een effectief dynamisch onderhoudsconcept ontwikkelen. Nu zijn er twee manieren om het faalgedrag van een systeem te kwantificeren. De klassieke manier is het verzamelen van zoveel mogelijk faaldata en het afleiden van een wiskundige of statistische relatie die het gemiddelde gedrag beschrijft. Dit noem ik de experience based aanpak: ervaringen uit het verleden worden gebruikt om de toekomstige storingen te voorspellen. Maar u kent allemaal de waarschuwing uit de financiële wereld: resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. En dat geldt voor onderhoud net zo. Alle verzamelde data hoort bij het gebruik en de omstandigheden uit het verleden, maar is daarmee niet automatisch representatief voor de toekomst. Dit geldt bijvoorbeeld heel duidelijk voor de wapensystemen bij Defensie: alle data die is verzameld tijdens het oefenen op de Veluwe is geenszins representatief voor het gebruik van de systemen tijdens een missie in Afghanistan. De omstandigheden en manier van inzet zijn zo anders, dat de voorspellende kracht van deze experience based methoden vrij beperkt is. In mijn onderzoek richt ik me daarom vooral op de tweede aanpak, die ik de model based aanpak noem. Door de fysische mechanismen van falen, zoals bijvoorbeeld slijtage, vermoeiing of corrosie, te begrijpen en te beschrijven met numerieke modellen kan een eenduidige relatie worden gelegd tussen het gebruik en de resulterende degradatie. Dit wordt geïllustreerd in nevenstaand schema [2] (Figuur 4) Oratieboekje Tinga.indd :25

13 13 Figuur 4 Relatie tussen gebruik, belastingen en levensduur / falen. Voor een gebruiker is de relatie tussen de manier van gebruiken en de continu afnemende resterende levensduur van het systeem vaak moeilijk te doorgronden. In ons onderzoek zoomen we daarom in naar de faalmechanismen op materiaalniveau in de verschillende onderdelen van het systeem. Als we vervolgens de belastingen op dat niveau kunnen meten of berekenen, dan is het vrij eenvoudig om met behulp van het faalmodel te berekenen hoe snel de gebruikslevensduur verbruikt wordt, en dus wanneer onderhoud nodig is. Het meten van de variaties in gebruik of belastingen is daarmee het tweede essentiële onderdeel in deze aanpak. Afhankelijk van het systeem kan daarvoor gebruiksbewaking, belastingsbewaking of conditiebewaking worden toegepast. Hoe dichter de meting bij de daadwerkelijke conditie komt, hoe meer inzicht het geeft in de daadwerkelijke degradatie. Conditiebewakingsmethoden, zoals bijvoorbeeld trillingsof olieanalyse, zijn daardoor erg nuttig voor dynamisch onderhoud. Echter, deze vorm is lang niet in alle gevallen toepasbaar, bijvoorbeeld doordat er geen goede sensoren voor handen zijn, de kritische loca Oratieboekje Tinga.indd :25

14 14 tie niet toegankelijk is (bijv. in gasturbines), of doordat de kosten niet opwegen tegen de voordelen. In die gevallen blijkt gebruiksbewaking, door registratie van bijv. draaiuren of toerentallen, of het bewaken van de belastingen, bijv. met rekstroken of thermokoppels, een goed alternatief. Het bepalen van de toestand van het systeem vergt wat meer rekenwerk, waarmee ook een extra onzekerheid wordt geïntroduceerd, maar in nagenoeg alle gevallen levert het een onderhoudsstrategie op die efficiënter en effectiever is dan het traditionele statische concept. In ons onderzoek werken we daarom aan het ontwikkelen van dergelijke onderhoudsstrategieën [3]. Condition based en usage based maintenance zijn daarbij concepten die al decennia bestaan, maar wij hebben daar usage severity based en load based maintenance aan toegevoegd. En al deze concepten proberen we met ons onderzoek verder te verbeteren, wat uiteindelijk moet resulteren in een verbeterd Life Cycle Management van een groot scala aan systemen, variërend van Defensie materieel, vliegtuigen, off-shore windturbines tot treinen, energiecentrales en fabrieken. Dames en heren, ik zou uren kunnen uitweiden over allerlei faalmechanismen, maar zoveel tijd krijg ik vandaag niet. Wel heb ik al mijn ideeën op dit gebied onlangs opgeschreven in een boek [4] (Figuur 5), dat begin dit jaar is uitgekomen. Om het voor vandaag nog wat meer concreet te maken, zal ik een aantal onderzoeksprojecten die we momenteel op dit gebied uitvoeren verder toelichten Oratieboekje Tinga.indd :25

15 15 Figuur 5 Compleet overzicht van belastingen, faalmechanismen en toepassingen. Martijn Woldman is bezig met een onderzoek op het gebied van slijtage. Hij is al ver gevorderd met het ontwikkelen van een model dat kan voorspellen hoe snel materieel slijt als het in bepaalde zandsoorten (Figuur 6) wordt ingezet. Door te begrijpen wat de slijtagemechanismen zijn, kan het aantal, de grootte en de vorm van zandkorrels worden gerelateerd aan de slijtagesnelheid [5]. Dus als bekend is wat de eigenschappen van het zand in een bepaald gebied zijn, dan kan het onderhoud aan de systemen daarop worden afgestemd. Figuur 6 Verschillende zandsoorten Oratieboekje Tinga.indd :25

16 16 Axel Homborg werkt aan het ontwikkelen van een nieuw concept voor corrosiesensoren. Door te luisteren naar het elektrochemische signaal dat vrijkomt bij een corrosieproces, proberen we af te leiden wat de karakteristieken van dat proces zijn. De uitdaging van het interpreteren van deze vingerafdruk gaan we aan met corrosie-experimenten en geavanceerde signaalanalyse technieken [6, 7]. Het uiteindelijke doel is een (liefst draadloze) sensor die op moeilijk toegankelijke plekken kan worden ingezet voor conditiebewaking (Figuur 7). Figuur 7 Meetcellen voor elektrochemische ruismetingen en een gestileerd meetsignaal. Het onderzoek van Bram de Jonge heeft een minder fysisch karakter en focust zich op de onzekerheid in verzamelde faaldata. Hij ontwikkelt methoden die onderhoudsbeslissingen ondersteunen, waarbij eventuele onzekerheid, bijv. in de MTBF of failure rate, expliciet wordt meegewogen. En tenslotte hebben we op dit thema nog twee nieuwe projecten die recent zijn goedgekeurd, en waarvoor we nog promovendi zoeken. In het Tools4LCM project gaan we methoden ontwikkelen om verschillende soorten data, zoals faal-, conditiebewakings-, logistieke en onderhoudsdata, te combineren, om daarmee het proces van Life Cycle Management gerichter te sturen en uiteindelijk te optimaliseren. In het MaSeLMa project gaan we proberen om met predictive 7022 Oratieboekje Tinga.indd :25

17 17 maintenance concepten het onderhoud aan maritieme systemen beter voorspelbaar te maken en daarmee tegelijkertijd het eraan gekoppelde logistieke proces te verbeteren (Figuur 8). Als beter bekend is wanneer een bepaald systeem onderhouden moet gaan worden, dan zal het logistieke proces, dat moet zorgen voor de beschikbaarheid van reservedelen en onderhoudspersoneel, ook beter kunnen functioneren. Figuur 8 Opzet MaSeLMA project. Kortom, we zijn volop bezig met onderzoek naar dynamische onderhoudsconcepten, waarbij ten eerste kennis van het faalgedrag en ten tweede de registratie en analyse van gebruik, storingen en onderhoud de essentiële bestanddelen zijn. Daarnaast proberen we steeds de juiste balans te vinden tussen enerzijds wetenschappelijk uitdagend en vernieuwend en anderzijds praktisch toepasbaar. Dynamics based maintenance Dan ben ik aangekomen bij het tweede thema, dynamics based maintenance. Dit thema is de kern van mijn leerstoel hier op de UT, waarin ik de uitgebreide expertise op het gebied van dynamica in de vakgroep Technische Mechanica probeer te koppelen aan het onderhoudsdomein. Zoals ik eerder heb aangegeven kan de voorspelbaarheid van onderhoud verbeterd worden wanneer de teruglopende conditie van een systeem ofwel berekend ofwel gemeten kan wor Oratieboekje Tinga.indd :25

18 18 den. Het berekenen heb ik hiervoor uitgebreid besproken, dit onderzoeksthema richt zich helemaal op het meten van de conditie, en dan specifiek door te kijken naar het dynamisch gedrag van het systeem. In algemene zin wordt dit conditiebewaking genoemd, en meer specifiek als het gaat om het dynamisch gedrag van constructies, wordt het begrip structural health monitoring (SHM) gebruikt. Het basisidee zal ik toelichten aan de hand van een simpel voorbeeld. Wat u hier ziet is een dynamisch systeem, een systeem waaraan iets beweegt of trilt. Wat u ook ziet is dat er op een gegeven moment iets verandert aan het dynamisch gedrag, met in dit geval vrij desastreuze gevolgen. En die verandering is precies het gegeven dat we gebruiken bij dynamics based maintenance: we proberen veranderingen in het dynamisch gedrag te detecteren, om vervolgens te interpreteren wat er aan de hand is. Daarbij wordt in de SHM wereld over het algemeen een vijftal niveaus onderscheiden [8]: (i) detectie gebeurt er iets, is er schade? (ii) lokalisatie waar zit de schade? (iii) karakterisatie wat is de aard van de schade? (iv) kwantificatie hoe groot is de schade? (v) prognose hoe lang duurt het nog voordat de schade kritisch wordt? De eerste stap is met veel methoden goed te doen, de tweede, derde en vierde vergen al meer kennis en analyse en de laatste stap, de prognose naar de toekomst, is vaak nog een brug te ver. Die laatste stap is overigens wel het ultieme doel en vormt tevens de linking pin met de onderhoudswereld. Voor een onderhouder is het namelijk niet zo heel interessant om te weten dat een systeem nú aan het falen is, want dan is er eigenlijk geen tijd meer om in te grijpen. Veel nuttiger zou het zijn als ruim van tevoren bekend is hoe lang het nog duurt voordat het systeem stukgaat, en dat is precies wat de prognose doet. Het ontwikkelen van prognostics and health management (PHM) systemen, waar de laatste jaren veel aandacht voor is, past goed bij die gedachte Oratieboekje Tinga.indd :25

19 19 Vervolgens is er een heel scala aan methoden en technieken (Figuur 9), die op hun beurt weer kunnen worden toegepast op een grote variëteit aan systemen. Om daar een beetje structuur in aan te brengen gebruik ik twee criteria om de methoden te onderscheiden. Het eerste criterium bekijkt of de methode actief of passief is. Om het dynamisch gedrag van een systeem te kunnen bestuderen, moet er een bron zijn die ervoor zorgt dat het systeem überhaupt beweegt of trilt. In sommige gevallen is het apparaat zelf de bron voor deze trillingen, zoals bijvoorbeeld bij dieselmotoren of compressoren. Ook de omgeving kan de bron zijn, zoals bijvoorbeeld de variabele wind- en golfbelasting op een off-shore installatie. In beide gevallen kan een passieve methode worden toegepast: er is alleen een sensor nodig die de trillingen meet (Figuur 10). Voor systemen die van zichzelf niet trillen of bewegen is naast een sensor ook een actuator nodig die de trilling oplegt. In dat geval spreken we van een actieve methode. Figuur 9 Overzicht SHM methoden (bron: R. Loendersloot) Oratieboekje Tinga.indd :25

20 20 Het tweede criterium heeft te maken met de aard van de trillingen: zijn het trillingen van het systeem zelf, zogenaamde structural vibrations, of gaat het om een trillingssignaal dat door het systeem heen beweegt, zogenaamde propagating waves. De structural vibrations worden over het algemeen gebruikt om een component of systeem globaal te monitoren, bijvoorbeeld door te kijken naar veranderingen in de mode shapes, de eigentrillingen die karakteristiek zijn voor het systeem. Als ergens in het systeem de massa of stijfheid verandert, bijvoorbeeld door een degradatieproces of een impact schade, dan veranderen ook de mode shapes en bijbehorende frequenties. De uitdaging is dan om het aantal sensoren en hun locatie zodanig te kiezen dat voldoende relevante informatie wordt verkregen om iets te kunnen zeggen over de locatie en omvang van de schade. Dat vergt natuurlijk kennis van de dynamica, maar minstens zo belangrijk is inzicht in het potentiele faalgedrag van het systeem en het effect van de degradatiemechanismen op het dynamisch gedrag. Figuur 10 Trillingsmeting aan dieselmotor en lager. De al vele decennia toegepaste trillingsanalysetechnieken toegepast op lagers en tandwielkasten vallen ook in deze categorie. Vanwege de enorme hoeveelheid ervaring opgebouwd voor deze relatief eenvoudige systemen kan op basis van trillingsmetingen vrij goed wor Oratieboekje Tinga.indd :25

21 21 den vastgesteld wat er mis is in een lager (Figuur 10). Echter, voor complexere of variabel belaste systemen is deze ervaring er niet, en is ook hier nog veel winst te behalen in het interpreteren van de meetdata door een fundamentelere koppeling te leggen tussen het (faal) gedrag van het systeem en de gemeten trillingssignalen. De meeste van deze methoden zijn passief en maken dus gebruik van de al aanwezige trillingen in het systeem. In proefopstellingen in ons laboratorium maken we wel gebruik van shakers om trillingen te introduceren, omdat we daarmee heel gericht de gebruikte frequentie kunnen sturen, wat met name bij het ontwikkelen van nieuwe methoden essentieel is. Methoden gebaseerd op propagating waves geven een veel lokaler beeld dan de structural vibrations. Het basisidee hierbij is dat de manier waarop een geluidsgolf door een materiaal beweegt afhangt van de eigenschappen van dat materiaal. Als zo n golf een overgang naar een ander materiaal tegenkomt, bijvoorbeeld bij een met lucht gevulde holte of een scheur in een materiaal, dan wordt hij gedeeltelijk teruggekaatst (Figuur 11). Een sensor detecteert welk signaal op welk moment terugkomt en geeft op basis daarvan informatie over het geïnspecteerde materiaal. Ook degradatie van materialen kan op deze manier worden vastgesteld, zoals dat bijvoorbeeld momenteel in een Figuur 11 Ultrasoon inspectie voor detectie van scheuren Oratieboekje Tinga.indd :25

22 22 project voor waterleidingbuizen wordt gedaan. Deze op golfvoorplanting gebaseerde methoden zijn nagenoeg allemaal actieve methoden. Er is dus naast de sensor ook een actuator nodig die de trilling in het materiaal introduceert. Alhoewel veel van deze methoden al jaren of zelfs decennia bestaan en worden toegepast, zijn ze allemaal vrij specifiek voor een bepaalde toepassing. De uitdaging waar we nu voor staan is het ontwikkelen van innovatieve sensing concepten die een aantal van deze methoden combineren, zodat ze veel breder inzetbaar zijn. We willen dan toe naar smart autonomous wireless sensor networks, waarbij een aantal draadloze nodes op een constructie worden aangebracht, die zelf door middel van power harvesting voor hun eigen energievoorziening zorgen. Afhankelijk van eerdere metingen besluit het netwerk zelf welke nodes als sensor danwel actuator fungeren en hoe de verzamelde meetdata geanalyseerd en verstuurd moet worden (Figuur 12). Dat klinkt futuristisch, en dat is het ook nog. Maar we werken er hard aan om dit soort concepten uit te werken tot bruikbare methoden. Ook op dit thema hebben we al een aantal projecten lopen. Ted Ooije- Figuur 12 Smart autonomous wireless sensor networks (bron: A. Sanchez) Oratieboekje Tinga.indd :26

23 23 vaar is bijna klaar met zijn promotieonderzoek op het gebied van structural health monitoring. Hij heeft een aantal methoden ontwikkeld om schade in composiet constructiedelen te detecteren en lokaliseren [9, 10]. Hij heeft zowel gekeken naar modale parameters zoals mode shapes en modal curvatures (Figuur 13), als vibro-akoestische methoden. Zijn project was het eerste in dit vakgebied op de UT, en dat is altijd lastig, want dan moet je veel zaken nog zelf uitzoeken. Maar Ted heeft ervoor gezorgd dat we uit het peloton zijn ontsnapt en aansluiting hebben gevonden bij de kopgroep. We zijn nu bezig om nieuwe projecten op dit onderwerp op te zetten, zodat we verder kunnen bouwen op dit fundament. Figuur 13 Structural Health Monitoring in composiet constructiedelen Oratieboekje Tinga.indd :26

24 24 Het promotieonderzoek van Andrea Sanchez richt zich op het ontwikkelen en toepassen van draadloze sensor netwerken. Andrea werkt aan een ontwerpmethode voor een SHM systeem (Figuur 14), waarin de keuze voor bepaalde sensoren en methodieken wordt gekoppeld aan een gedetailleerde analyse van het systeem en de mogelijke faalmodes en mechanismen [11]. Het idee hierachter is dat je eerst moet nadenken, en dan pas moet gaan meten, iets wat in de praktijk van conditiebewaking helaas nogal eens in omgekeerde volgorde gebeurt. Figuur 14 Design framework voor wireless sensor networks. Tenslotte participeert Richard Loendersloot in een EU project onder leiding van Airbus, waarin schade detectie algoritmes op basis van propagating waves worden ontwikkeld en geïmplementeerd. Naast deze lopende projecten zijn we druk bezig met het ontwikkelen van nieuwe ideeën en toepassingen. Ik denk dat onze expertise ook van grote meerwaarde kan zijn in het onderhoud van off-shore windturbines, zowel voor de composiet rotorbladen, als voor de drive train en de toren. We praten daar momenteel met diverse partijen over. Maar ook aan onderwerpen als het meten van de conditie van een spoorrails op basis van trillingen in de trein en het vaststellen van de conditie van 7022 Oratieboekje Tinga.indd :26

25 25 munitie die al jaren in een opslag ligt, wordt gewerkt. In alle gevallen is vooral de combinatie van gedegen kennis van de dynamische methoden en inzicht in het faalgedrag van materialen ons sterke punt. Maintenance consortium Dames en heren, aan het begin van mijn rede gaf ik aan dat de grote winst in dit vakgebied valt te halen uit het integreren van de verschillende disciplines. Ik ben er dan ook trots op dat we op de UT een Maintenance Consortium hebben kunnen oprichten. Die trots spreekt ook uit de naam die we aan dat consortium hebben gegeven: TIME Twente is Maintenance Excellence. In TIME werken vier vakgroepen uit twee verschillende faculteiten samen op het gebied van onderzoek én onderwijs: de groepen Maintenance Engineering (prof. Leo van Dongen [12]), Tribology based Maintenance (prof. Piet Lugt) en mijn eigen groep vanuit de faculteit CTW en een aantal mensen vanuit de Industrial Engineering and Business Information Systems groep (prof. Henk Zijm) van de faculteit Management en Bestuur. Door deze samenwerking hebben we als groep een zeer brede expertise en kunnen we multi-disciplinaire onderzoeksprojecten opzetten en uitvoeren. Het eerder genoemde Maselma project in de maritieme sector is daar een goed voorbeeld van. We kijken daarin naar zowel onderhouds- als logistieke aspecten. En naar aanleiding van recente contacten op internationale congressen begint onze integrale aanpak nu ook in het buitenland, van Engeland en de VS tot in Brazilië, op te vallen. Onderwijs Als laatste onderdeel van mijn rede wil ik nog graag de ontwikkelingen op onderwijsgebied met u delen. Ik gaf eerder aan dat er, afgezien van hier en daar een paar losse vakken, in Nederland al jarenlang geen maintenance opleiding op wetenschappelijk niveau meer is. Sinds afgelopen september is die er wel weer, want we hebben vanuit TIME de specialisatie Maintenance Engineering and Operations opgezet. Deze specialisatie kan zowel vanuit de werktuigbouw Oratieboekje Tinga.indd :26

26 26 kunde als de technische bedrijfskunde master gevolgd worden, en omvat vier kernvakken met een totale omvang van 20 EC. Naast het bestaande TBK vak Reliability Engineering & Maintenance Management is vorig jaar vanuit de groep van Leo van Dongen het vak Maintenance Engineering & Management ontwikkeld. Dit jaar komt daar vanuit mijn groep het vak Structural Health & Condition Monitoring bij en samen met de tribologie groep zijn we het vak Failure Mechanisms & Life Prediction aan het inrichten. Er zijn nu twee studenten begonnen aan de volledige specialisatie, en de individuele vakken worden door andere studenten volop als keuzevakken gebruikt. Met deze specialisatie willen we de Nederlandse industrie voorzien van een nieuwe generatie onderhoudsspecialisten, die analytisch en multidisciplinair zijn opgeleid en daarmee van grote meerwaarde kunnen zijn voor de bedrijven. Daarnaast wordt de specialisatie door de UT gebruikt als uithangbord voor buitenlandse studenten, met de boodschap: als je werktuigbouwkunde wilt studeren, dan kun je dat op Figuur 15 Onderwijspiramide Maintenance (bron: Maintenance Education Consortium) Oratieboekje Tinga.indd :26

27 27 heel veel plaatsen ter wereld doen, maar als je goed wilt worden in maintenance, dan moet je in Twente zijn! En tenslotte vormt de specialisatie de top van de onderwijspiramide (Figuur 15), die vanuit het Maintenance Education Consortium wordt geambieerd. De ROC s verzorgen maintenance opleidingen op MBO niveau, diverse hogescholen, zoals Avans & Hogeschool Zeeland, Hogeschool Utrecht en het AMC Centre, verzorgen onderhoudsgerelateerde opleidingen op HBO niveau, en onze MSc specialisatie vormt het sluitstuk op wetenschappelijk niveau. En voor de mensen die zich dan nog verder willen bekwamen en verdiepen in dit prachtige vakgebied ontwikkelen we nu de slagroom op de taart, de PDEng opleiding. Zo n opleiding, die veelal wordt gezien als een technische MBA, richt zich met name op mensen die al bij een bedrijf in dienst zijn. Ze volgen één jaar lang vakken en werken daarna een jaar (veelal in deeltijd) aan een maintenance gerelateerde ontwerpopdracht, waarin een systeem of methode wordt ontworpen. Kortom, ook op onderwijsgebied gebeurt er veel. Dynamisch vakgebied Dames en Heren, ik had u beloofd aan de hand van drie aspecten de dynamiek van onderhoud uit te leggen. De begrippen dynamics based maintenance en dynamisch onderhoud heb ik u uitgebreid toegelicht. Het derde aspect was mijn uitspraak dat onderhoud een zeer dynamische vakgebied is. Nu ik u alle ontwikkelingen heb geschetst, ga ik er vanuit dat ik dat niet verder hoef uit te leggen Oratieboekje Tinga.indd :26

28 28 Dankwoord Wel wil ik tot slot nog een aantal mensen bedanken. De deal tussen de Faculteit Militaire Wetenschappen van de NLDA en de UT die mijn aanstelling mogelijk maakte heeft lang op zich laten wachten. De decanen aan beide zijden, Rikus Eising en Wouter van Rossum, beiden ondertussen met pensioen, hebben een belangrijke rol gespeeld in het uiteindelijk laten slagen van de deal, en ik wil hun daarvoor dan ook hartelijk danken. Ook Andre de Boer, Richard Loendersloot en Debbie Zimmerman ben ik dank verschuldigd. Bij jullie kan ik altijd terecht voor raad en advies bij het vinden van mijn weg in de UT jungle. Daarnaast heeft u tijdens mijn rede veel namen en gezichten zien en horen langskomen. Daaruit blijkt wel dat het doen van onderzoek en het geven van onderwijs een team effort is. Ik wil alle promovendi en collega s, zowel op de UT als op de NLDA, dan ook van harte danken voor hun enthousiasme en toewijding, en ik hoop dat we op deze manier samen nog veel meer leuke dingen kunnen doen. En last, maar zeker niet least, het thuisfront, Yvonna, Jasper en Nynke. Dankzij deze aanstelling ben ik regelmatig een nachtje weg. En hoewel ik er een hele leuke en uitdagende functie bij heb, hebben jullie er, afgezien van de vrije dag en het feestje vandaag, eigenlijk helemaal niets aan. Toch hebben jullie me steeds gesteund, heel veel dank daarvoor. Ik heb gezegd Oratieboekje Tinga.indd :26

29 29 Referenties 1. NVDO Onderhoudskompas 2010, B. Schulten, E.den Broeder, E. Quaden, and D.van Baarle, Editors. 2010: Amsterdam. 2. Tinga, T., Application of physical failure models to enable usage and load based maintenance. Reliability Engineering and System Safety, (10): p Tinga, T., Predictive maintenance of military systems based on physical failure models. Chemical Engineering Transactions, : p Tinga, T., Principles of loads and failure mechanisms; Applications in maintenance, reliability and design. Springer Series in Reliability Engineering, ed. H. Pham, 2013, London: Springer Verlag. 5. Woldman, M., E. v/d Heide, D.J. Schipper, T. Tinga, and M.A. Masen, Investigating the influence of sand particle properties on abrasive wear behaviour. Wear, : p Homborg, A.M., T. Tinga, X. Zhang, E.P.M. van Westing, P.J. Oonincx, J.H.W. de Wit, and J.M.C. Mol, Time-frequency methods for trend removal in electrochemical noise data. Electrochimica Acta, : p Homborg, A.M., E.van Westing, T. Tinga, X. Zhang, P.J. Oonincx, G.M. Ferrari, J.H. de Wit, and J.M.C. Mol, Novel time-frequency characterization of electrochemical noise data in corrosion studies using Hilbert spectra. Corrosion Science, : p Farrar, C.R. and K. Worden, An introduction to Structural Health Monitoring, in New Trends in Vibration Based Structural Health Monitoring, A. Deraemaeker, 2010, CISM: Udine. 9. Ooijevaar, T.H., R. Loendersloot, L. Warnet, A. de Boer, and R. Akkerman, Vibration Based Structural Health Monitoring of a Composite T Beam. Composite Structures, (9): p Ooijevaar, T.H., L. Warnet, R. Loendersloot, R. Akkerman, and A. de Boer. Vibration Based Damage Identification in a Composite T-Beam Utilising Low Cost Integrated Actuators and Sensors. in Sixth European Workshop on Structural Health Monitoring Dresden, Germany Oratieboekje Tinga.indd :26

30 Sanchez Ramirez, A., R. Loendersloot, J.M. Jauregui Becker, and T. Tinga. Design Framework for Vibration Monitoring Systems for Helicopter Rotor Blade Monitoring Using Wireless Sensor Networks. in International Workshop on Structural Health Monitoring Stanford, USA. 12. Dongen, L.A.M van, Maintenance Engineering: instandhouding van verbindingen, Oratie Universiteit Twente 2011: Enschede Oratieboekje Tinga.indd :26

31 7022 Oratieboekje Tinga.indd :26 31

32 7022 Oratieboekje Tinga.indd :26