Vooronderzoek Conventionele Explosieven Parkeergarages Lammermarkt & Garenmarkt te Leiden

Transcriptie

1 Vooronderzoek Conventionele Explosieven Parkeergarages Lammermarkt & Garenmarkt te Leiden

2

3 INHOUDSOPGAVE pagina 1. INLEIDING Aanleiding Probleemstelling Doelstelling Werkwijze Verantwoording 1 2. LOCATIEGEBONDEN INFORMATIE Afbakening van het onderzoeksgebied Gebruik van het projectgebied: vroeger, huidig en toekomstig 3 3. PROBLEEMINVENTARISATIE Inleiding Literatuur Gemeentelijk en provinciaal archief Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) Luchtfotocollecties The National Archives Londen Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) Eerder uitgevoerd historisch vooronderzoek Conclusie Probleeminventarisatie Leemte in kennis Advies 7 4. PROBLEEMANALYSE Inleiding Literatuur Gemeentelijk en provinciaal archief Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) Luchtfotocollecties The National Archives Londen RAPPORTAGE BEVINDINGEN Classificatie verdacht / niet verdacht Aan te treffen CE Afbakening verdachte gebied Locatiespecifieke omstandigheden Risicoanalyse CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Samenvatting Aanbevelingen 36 Bijlage 1. CE Bodembelastingkaart(en) Bijlage 2. Definitie en uitleg conventionele explosieven Bijlage 3. Distributielijst

4 1. INLEIDING 1.1 Aanleiding De aanleiding tot het uitvoeren van een vooronderzoek naar mogelijk aanwezige Conventionele Explosieven (CE) voor het project parkeergarage Lammermarkt & Garenmarkt vloeit voort uit het voornemen tot het uitvoeren van werkzaamheden in het projectgebied en het vermoeden van de mogelijke aanwezigheid van CE in de bodem. Om inzicht te krijgen in de mogelijke risico s heeft Gemeente Leiden opdracht verleend tot het uitvoeren van een vooronderzoek naar de mogelijke aanwezigheid van CE of delen daarvan binnen het projectgebied. 1.2 Probleemstelling Er zullen binnen het projectgebied diverse (grond)werkzaamheden gaan plaatsvinden. Indien er zich CE in de bodem bevinden, is dat een risico in het kader van de Openbare Veiligheid. Daarbij kan stagnatie van de werkzaamheden aanzienlijke kostenverhogingen tot gevolg hebben. Het is van belang om duidelijkheid te krijgen over de aard en omvang van de situatie aangaande CE ten einde de veiligheid van personeel en (directe) omgeving tijdens de realisatiefase op een verantwoorde wijze te kunnen waarborgen. 1.3 Doelstelling Het doel van een vooronderzoek is beoordelen of er indicaties zijn dat binnen het projectgebied CE aanwezig zijn, en zo ja, om het van CE verdachte gebied in horizontale en verticale dimensies af te bakenen. De classificatie verdacht wordt gegeven indien er een vermoeden bestaat van de aanwezigheid van CE, welke na de Tweede Wereldoorlog (WOII) in de bodem zijn achtergebleven en dit vermoeden met geverifieerd feitenmateriaal onderbouwd kan worden. De classificatie niet verdacht wordt gegeven indien onvoldoende feitelijke onderbouwing bestaat om dit vermoeden te concluderen. 1.4 Werkwijze In het vooronderzoek wordt onderscheid gemaakt in de volgende onderdelen: - probleeminventarisatie; - probleemanalyse; - rapportage en CE bodembelastingkaart. De probleeminventarisatie richt zich op het verzamelen van (historisch) feitenmateriaal dat betrekking heeft op en/of relevant is voor het onderzoeksgebied. De verzamelde informatie is op een gestructureerde wijze beschreven in deze rapportage, zodanig dat deze herleidbaar is en voldoende zekerheid biedt voor de opvolgende probleemanalyse. De probleemanalyse omvat de analyse van het verkregen feitenmateriaal en de vaststelling van de vermoede aanwezigheid, aard en omvang van de CE. Eindresultaat is een rapportage en een bijbehorende CE bodembelastingkaart (GIS). Het vooronderzoek is uitgevoerd conform de geldende wet- en regelgeving zijnde de WSCS-OCE: 2012, versie Verantwoording De probleeminventarisatie en probleemanalyse zijn uitgevoerd door historisch onderzoeker de heer J.D. van Boeijen, in samenspraak met en onder verantwoording van de heer M.B.M. van Oers, projectleider van Bodac B.V. Pagina 1 van 36

5 2. LOCATIEGEBONDEN INFORMATIE 2.1 Afbakening van het onderzoeksgebied In de onderstaande afbeelding zijn de projectgebieden Lammermarkt en Garenmarkt bij benadering weergegeven. Voor een exacte weergave van de projectgebieden wordt verwezen naar de CE-bodembelastingkaart in bijlage 1. Afbeelding: plattegrond waarop de projectgebieden in rood zijn weergegeven. Af Pagina 2 van 36

6 2.2 Gebruik van het projectgebied: vroeger, huidig en toekomstig Leiden krijgt twee grote ondergrondse parkeergarages aan de rand van het centrum. Onder de Garenmarkt en onder de Lammermarkt. Dit zorgt voor extra parkeerplaatsen. Onder de Lammermarkt komt een ruime parkeergarage. Boven de grond verdwijnen de auto's en krijgt het plein een groene uitstraling. Evenementen blijven mogelijk. De voorkeursvariant voor de parkeergarage onder de Lammermarkt telt drie parkeerlagen voor circa 804 parkeerplaatsen, waarbij de onderkant van de keldervloer (bovenkant onderwaterbetonvloer) zich bevindt op NAP -11,6 m (het maaiveld varieert tussen NAP 0,2 m en + 1,1 m). Parkeerplaatsen voor bussen blijven op maaiveld gehandhaafd. Invalideparkeren wordt ook voorzien op maaiveld. De garage krijgt twee toeritten, één op de Lange Gracht naar de bovenste ondergrondse verdieping en de ander van het Schuttersveld (of de Marislaan) naar het niveau -2, met een tunnel onder de Rijnsburgersingel door. Beide toeritten krijgen twee toegangspoortjes in en twee uit. Er worden drie of vier stijgpunten voor de gebruikers voorzien: trappen en liften die uitkomen op maaiveld. De Garenmarkt wordt boven de grond opnieuw ingericht als parkeer- en evenemententerrein. Parkeren blijft dus ook bovengronds mogelijk. De voorkeursvariant voor de parkeergarage onder de Garenmarkt telt twee parkeerlagen, waarbij de onderkant van de keldervloer zich bevindt op NAP - 8,5 m (het maaiveld ligt gemiddeld op NAP + 0,6 m). De eerste parkeerlaag onder maaiveld heeft circa 195 plaatsen en de tweede circa 199. Daarmee wordt de taakstelling van 400 parkeerplaatsen nagenoeg gehaald. De garage krijgt een toerit, in de Korevaarstraat, naar de bovenste ondergrondse verdieping met twee toegangspoortjes in en twee uit. Er zijn drie stijgpunten voor de gebruikers voorzien: trappen en liften die uitkomen op maaiveld. In de toekomst zullen er derhalve diverse (grond)werkzaamheden gaan plaatsvinden in het projectgebied. Pagina 3 van 36

7 3. PROBLEEMINVENTARISATIE 3.1 Inleiding De probleeminventarisatie omvat het verzamelen van (historisch) feitenmateriaal dat relevant is voor het onderzoeksgebied. Bovendien vormt deze inventarisatie van historisch feitenmateriaal de basis voor de probleemanalyse. 3.2 Literatuur Op basis van literatuuronderzoek zijn de oorlogshandelingen in kaart gebracht die relevant kunnen zijn voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied. Deze informatie wordt vervolgens geanalyseerd in paragraaf 4.2 literatuur. Auteur Titel Plaats + datum Gemeente Leiden Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde Leiden 1947 van Leiden en omstreken 1946 deel 38. Goudriaan,B. Leiden in WO II Van Dag tot Dag. Een Kroniek van Leiden mei 1940 to 15 augustus 1945 Nieuwendijk, R. van den De vergeten bombardementen. De Britse Leiden 2008 luchtaanvallen op Leiden Siebelt, A. Gids voor Leiden in de Tweede Wereldoorlog. Leiden 2011 Beschreven in 650 adressen. Studiegroep Luchtoorlog Verliesregister Alle militaire Den Haag, (SGLO) vliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zwanenburg, G.J. En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog Den Haag, 1990 Tabel: geraadpleegde literatuur en websites Pagina 4 van 36

8 3.3 Gemeentelijk en provinciaal archief Het onderzoeksgebied is gelegen binnen de grenzen van de gemeente Leiden. Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog was Leiden een zelfstandige gemeente. Het archief van de gemeente Leiden is ondergebracht binnen de collectie van het Regionaal archief Leiden. In dit archief zijn de onderstaande dossiers geraadpleegd. Tevens is in het archief gezocht naar relevante naoorlogse ontwikkelingen. Deze informatie wordt geanalyseerd in paragraaf 4.3 Gemeentelijk en provinciaal archief. Inv. nummer Dossier Tijdsperiode Maandrapporten van de politie Dagrapporten 'Bijzonderhedenboeken', register met orders en aantekeningen betreffende de Algemene Dienst Dag- en nachtrapporten van de Algemene Dienst, later de Surveillancedienst en Algemene politietaken (Apt) Dienst Luchtbescherming (Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming) SA IV AZ oorlogsschade alg. dossier 1940 SA IV AZ betr. bombardementsschade inz. volkshuisvesting 1943 SA IV Fin betr. herstel schade bom Alexanderstr SA IV Fin betr. vliegtuig Morskwartier 1943 Leidsch Bombardement van Leiden. LD , p Dagblad Opruiming mijnen, munitie e.d en ruiming vliegtuigbom Morsweg Vergoeding van door de gemeente geleden oorlogsschade Leidsch Dagblad Bombardement van Leiden. LD , p Leidsch Dagblad Leidsch Dagblad Bombardement op Leiden van 10 en 11 dec herdacht. LD , p. 11, LD , p. 1 en Zaterdagsbijvoegsel p. 5, LD , Zaterdagsbijvoegsel, p. 3, Leids Nieuwsblad , p. 15, LD , p. 1 en 9 Tekst van de artikelen gepubliceerd in het Zaterdagsbijvoegsel van 1994 het Leidsch Dagblad van 3 en 10 dec over de bombardementen op Leiden op 10 en 11 december 1944 V2 oorzaak van Leids bombardement (Witte Weekblad ) 2004 Witte Weekblad Leids Bevrijder bombardeerde Leiden in 1944 (LD ) 2008 Nieuwsblad Leidsch LD , p. 3. Bombardement van Leiden Dagblad Tabel: geraadpleegde archieven Regionaal archief Leiden. 3.4 Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) In 1971 heeft de EOD de taak voor het ruimen van aangetroffen CE van de Hulpverleningsdienst van het Ministerie van Binnenlandse Zaken overgenomen. Vanaf die tijd zijn alle meldingen van aangetroffen CE vrij nauwgezet bijgehouden. Tot 1990 werden deze meldingen MORA s genoemd (Melding Opdracht Ruimrapportage Afdoening). Na 1990 werden deze meldingen WO s (Werkopdrachten) of UO s (Uitvoeringsopdrachten) genoemd. Bij de EOD zijn de meldingen van reeds eerder aangetroffen CE binnen het onderzoeksgebied opgevraagd. Ook beheert de EOD een overzicht van zowel Duitse als Geallieerde mijnenveldkaarten. Bij de EOD zijn eventuele mijnenveldkaarten met betrekking tot het onderzoeksgebied opgevraagd. Als er mijnenvelden in het onderzoeksgebied hebben gelegen, zijn tevens de mijnenruimrapporten opgevraagd, waarin informatie over het type en aantal gelegde, geruimde en vermiste mijnen staat. De bij de EOD opgevraagde gegevens worden geanalyseerd in paragraaf 4.4. Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD). Pagina 5 van 36

9 3.5 Luchtfotocollecties In Nederland zijn twee archieven die samen een vrij complete collectie beheren van relevante luchtfoto s die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gemaakt door zowel de Britse als Amerikaanse luchtmacht. Een deel van deze luchtfotocollectie bevindt zich in de afdeling Speciale Collecties, Bibliotheek Wageningen UR te Wageningen. Het andere deel bevindt zich in de collectie van het Kadaster Geo-informatie te Zwolle. Luchtfoto's uit beide archieven worden geleverd via Dotkadata. In Schotland bevindt zich een omvangrijke collectie luchtfoto s bij The Aerial Reconnaissance Archives (TARA), Edinburgh. De Luftbilddatenbank te Würzburg (Duitsland) beschikt over een database met gegevens uit al deze archieven. De luchtfotoarchieven in Schotland (The Aerial Reconnaissance Archives, Edinburgh) en Duitsland (Luftbilddatenbank, Würzburg) zijn voor dit onderzoek niet geraadpleegd, omdat de Nederlandse archieven voldoende informatie hebben opgeleverd. Bij de selectie van luchtfoto s wordt rekening gehouden met: opnamedatum in relatie tot oorlogshandelingen, kwaliteit van het fotobeeld en de schaal. Van het onderzoeksgebied zijn 4 relevante luchtfoto's aangetroffen. Op basis van de bovenstaande criteria hebben wij de meest geschikte luchtfoto s geselecteerd voor analyse. Deze luchtfoto s worden geanalyseerd in paragraaf 4.5 Luchtfotocollecties. Inv. nummer Herkomst Datum Kwaliteit Relevantie 295_24_4075- Dotkadata goed goed 295_23_3074- Dotkadata goed goed 152_05_4043 Dotkadata goed goed 106G-4894_4270 Gemeente Leiden goed goed 106G-4894_4272 Gemeente Leiden goed goed Tabel: geselecteerde luchtfoto's 3.6 The National Archives Londen Wij beschikken over Operations Record Books van de R.A.F. met informatie met betrekking tot bombardementsgegevens. Deze gegevens zijn afkomstig uit The National Archives in Londen. Van het onderzoeksgebied zijn de onderstaande Operations Record Books van de R.A.F. aangetroffen. De informatie uit de Operations Record Books wordt geanalyseerd in paragraaf 4.6 The National Archives Londen. Inv. nummer Eenheid Tijdsperiode AIR 37/716 2 Tactical Air Force December 1944 Tabel: geraadpleegde stukken The National Archives (Londen) 3.7 Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Voor dit onderzoek is de collectie "Duitse verdedigingswerken in Nederland en rapporten van het Bureau Inlichtingen te Londen ( )" met collectienummer 575 van het NIMH niet geraadpleegd, aangezien er geen indicaties zijn dat Duitse militaire werken in het onderzoeksgebied aanwezig waren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor dit onderzoek is de collectie gevechtsverslagen en rapporten mei 1940 met collectienummer 409 van het NIMH niet geraadpleegd, aangezien er geen indicaties zijn dat er grondgevechten hebben plaatsgevonden in het onderzoeksgebied in de periode mei Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) De literatuurcollectie van het NIOD is door ons niet geraadpleegd, aangezien voldoende informatie aanwezig is om een totaalbeeld te vormen van de oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied. Pagina 6 van 36

10 3.9 Eerder uitgevoerd historisch vooronderzoek In het verleden zijn reeds diverse historische vooronderzoeken uitgevoerd in Leiden. De volgende rapportages zijn door ons geraadpleegd bij het uitvoeren van ons onderzoek: Saricon. Vooronderzoek Cnventionele Explosieven Stationsplein Trafolocatie te Leiden (72438-VO-02). Heerjansdam, 29 september REASeuro. Rapport Probleeminventarisatie en analyse. Leiden baggeren watergangen (RO ). Riel, 2 maart 2006 T&A Survey BV. Rapportage van het historisch vooronderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven ter plaatse van het traject Hoofddorp-Leiden, Warmond-Leiden, Haarlem-Leiden (0709GPR1813). 8 december De informatie uit deze rapportages is meegenomen in dit vooronderzoek Conclusie Probleeminventarisatie Naar aanleiding van de door ons geïnventariseerde gegevens blijkt dat er zich in de omgeving van het onderzoeksgebied oorlogshandelingen hebben voorgedaan. Uit de literatuur blijkt dat er bombardementen hebben plaatsgevonden. Ook uit de geraadpleegde archiefinformatie blijken indicaties voor de aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied. In het archief van de EOD zijn MORA s gevonden met betrekking tot het onderzoeksgebied. Er zijn relevante luchtfoto s van het onderzoeksgebied aangetroffen Leemte in kennis Door middel van een WSCS-OCE (opsporing conventionele explosieven), ISO 9001 (kwaliteit), ISO (milieu), en VCA** (veiligheid) gecertificeerd kwaliteitssysteem borgt Bodac de kwaliteit en veiligheid van haar diensten. Het vooronderzoek is uitgevoerd volgens de richtlijnen van de WSCS-OCE: 2012, versie 1. Het is uiteraard altijd mogelijk dat bepaalde oorlogshandelingen niet zijn beschreven, gearchiveerd of in de tijd verloren zijn gegaan, waardoor deze in het heden niet als feitenmateriaal terug te vinden zijn Advies Op basis van het verzamelde feitenmateriaal wordt geadviseerd om een probleemanalyse voor het onderzoeksgebied uit te voeren. Pagina 7 van 36

11 4. PROBLEEMANALYSE 4.1 Inleiding De uitgevoerde probleeminventarisatie is gecontroleerd op volledigheid en akkoord bevonden. Binnen het onderzoeksgebied hebben diverse oorlogshandelingen plaatsgevonden. Deze oorlogshandelingen hebben mogelijk geresulteerd in het achterblijven van CE in de bodem binnen het projectgebied en de directe omgeving (onderzoeksgebied). Per bron zal onderstaand een analyse van het verkregen feitenmateriaal plaatsvinden. Tevens zijn de bevindingen weergegeven op de CE bodembelastingkaart in bijlage Literatuur De geanalyseerde literatuur geeft een duidelijk beeld van de oorlogshandelingen die hebben plaatsgevonden in het onderzoeksgebied. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de relevante oorlogshandelingen en de invloed hiervan voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het projectgebied. Datum Oorlogshandeling/gebeurtenis Mogelijk aanwezige CE in projectgebied Tussen en uur werden door twee Typhoons, met boordwapens, aanvallen uitgevoerd op het station van Leiden, waarbij een locomotief kapot werd geschoten. Eén stoker verloor het leven, twee Nederlanders liepen verwondingen op. Bij deze aanval werd één Typhoon neergeschoten, die brandend neerstortte, waardoor vier huizen in brand raakten. GZ 1 (35) Buiten projectgebied Een Britse jager stort neer op de Heyniusstraat/Van der Helmkade. Dit betrof een Typhoon IB met Nr. JP392 van 56 Squadron. Piloot F/Sgt R.G. Gravett. Diverse huizen aan de toenmalige Van der Helmkade/Heynsiusstraat raakten (zwaar) beschadigd. Bij dit bombardement werd de Haverzaklaan getroffen. De Haverzaklaan liep evenwijdig aan de spoorlijn, over het huidige parkeerterrein en mondde uit op de Stationsweg naast het pand Stationsweg 32. Nadere informatie over de inslaglocaties en de hoeveelheid en kaliber van de afgeworpen bommen ontbreekt Een Duitse jager stort neer in de tuin van het Sint- Elisabethziekenhuis aan de Hooigracht Vier Spitfires van het 229 Squadron met ieder ponder bommen hadden de opdracht om het station Heerensingel in Leiden te bombarderen. Daar werden V2 raketten overgeladen. Vanwege een vergissing werden bommen gegooid in de Alexanderstraat/Sophiastraat /Prinsenstraat Op 11 december 1944 rond 12:00 uur bombardeerden 16 Typhoons het station Leiden. Schade gerapporteerd aan: Volkenkundig museum (Steenstraat) Steenstraat Van der Helmstraat 22 Stationsweg (o.a. 20/22) Rijnsburgersingel s middags rond 16:00 uur vond een tweede bombardement op het hoofdstation plaats. 16 Typhoons bombardeerden de Haverzakbuurt. Weer werd het doel gemist. Schade gerapporteerd aan: RN 2 (19) LJ 3 RN (19) RN (26/ 29) RN 42/ 52 RN 53/ 71 Buiten projectgebied Buiten projectgebied Buiten projectgebied (wel dichtbij) Buiten projectgebied (wel dichtbij) 1 G. Zwanenburg. En nooit was het stil Kroniek van een luchtoorlog 2 R. van den Nieuwendijk. De vergeten bombardementen 3 Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken 1946 deel 38 Pagina 8 van 36

12 Haverzaklaan (voltreffer) Rijn en Schiekade 10, 12, 13 Morsstraat 31 Lopsenstraat In totaal werden 50 huizen vernield aan de Stationsweg, Haverzaklaan en omgeving Bom gevonden in bouwput aan het Stationsplein (Stationsweg 44) RN Op aanwijzingen van getuigen vond men een bom op 3,5m mv. RN een niet-ontplofte 1000 ponder bij Morsweg Halve vliegtuigbom gevonden in de buurt van het Centraal Station RN (Stationsplein 1) 91 Tabel: geanalyseerde literatuur. Buiten projectgebied Buiten projectgebied Buiten projectgebied Pagina 9 van 36

13 4.3 Gemeentelijk en provinciaal archief Het regionaal Archief Leiden beschikt over diverse archiefstukken met betrekking tot de mogelijke aanwezigheid van CE in en rond de gemeente. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de relevante oorlogshandelingen en de invloed hiervan voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het projectgebied. Inv. nummer Oorlogshandeling/gebeurtenis Mogelijk aanwezige CE in projectgebied 1943_141_F Schade door neergevallen vliegtuig v.d. Helmkade Niet verwacht Heynsiusstraat. 1940_284_AZ Schade aan de Middelstegracht 26, 28 tengevolge projectiel Nederlands afweergeschut. Buiten projectgebied 1940_284_AZ Schade aan boot door granaatinslag. Buiten projectgebied 1940_284_AZ Boot getroffen door niet ontplofte granaat van Nederlands luchtafweergeschut aan de Havenkade Buiten projectgebied Fin Schade aan bouwplan in Alexanderstraat tengevolge van bombardement Buiten projectgebied AZ Tengevolge bombardement op 11 dec. 1944, compleet verwoest cafébedrijf aan de Stationsweg 51. Buiten projectgebied AZ Schade tengevolge van beschieting aan een pand aan de hoek Aalmarkt, Vrouwensteeg. Buiten projectgebied LD P.3 Schade aan woningen door bombardement aan de Alexanderstraat, Sophiastraat, Prinsenstraat, Stationsweg, Buiten projectgebied Steenstraat, Haverzaklaan en de Rijn en Schiekade Melding van vier mogelijke blindgangers in een weiland in de stadspolder, einde Os- en Paardenlaan Buiten projectgebied Besluit om het bouwterrein van de firma Van Eesteren aan het Stationsplein te laten onderzoeken op de aanwezigheid van verder projectielen /1983. Zoekactie naar vijf mogelijke blindgangers in verband met de nieuwbouwplannen voor het Academisch Ziekenhuis. Omgeving van het legermuseum tussen de Pesthuislaan en het Piet Paaltjespad. Geen bommen gevonden. Buiten projectgebied Buiten projectgebied Melding van bom in de Boshuizerwetering Buiten projectgebied Dossier m.b.t. ruiming vliegtuigbom nabij de Morsweg In dit dossier bevindt zich tevens een verslag van een onderzoek naar in Leiden aanwezige niet-ontplofte bommen, uitgevoerd door de brandweer in Dit verslag is onder deze tabel integraal weergegeven. Dit verslag maakt o.a. melding van getuigenverklaring(en) m.b.t. een blindganger ter hoogte van het huidige adres Schuttersveld 9 en een blindganger in de lijn Amrobank-Van Marissingel (zie onderstaand rapport). Afwerpmunitie Genoemde schadegevallen a.g.v. bombardement 11 december 1944: - Café-Restaurant t Schuttershof, Stationsweg 55/55a zwaar beschadigd; - Een aantal percelen in de omgeving van de Stationsweg geheel of nagenoeg verwoest; - Schade aan de opleidingsschool voor u.l.o., Rijnsburgersingel 22; - Woonwagenkamp (paardenstal) Lage Morsweg; - Oorlogsschade aan wegen, t.w. de Stationsweg, Steenstraat, Morssingel en Morsweg e.o. (zie ook schaderelaas dat hieronder is weergegeven); - Terweepark 8 (nu Bargelaan), schade aan dak, ramen en ruiten; Schade door luchtdruk aan molen De Valk Overige schadegevallen buiten projectgebied Pagina 10 van 36

14 - Lichte schade aan het politie-posthuis, Steenstraat 1b; - Schade aan raamkozijnen en ramen van Molen De Valk, 2 e Binnenvestgracht 1, veroorzaakt door luchtdruk; - 2 e Binnenvestgracht 15, dak vernield, inwendig veel schade; - Haverzaklaan 1, 1a, 2, 2a verwoest; - Oorlogsschade aan de panden Haverzaklaan 7, 8, 9, 10, 11, 12; - Oorlogsschade pand Hoge Morsweg 148, 152; - Oorlogsschade pand Stationsweg 7-17; - Verwoeste panden Stationsweg 14, 16, 16a en 39; - Schade aan gebouw Amicitia, Steenstraat 2; - Ernstige schade aan panden Steenstraat 5 en Genoemde schadegevallen a.g.v. bombardement op 10 december 1944: - Prinsenstraat 3/5 Buiten projectgebied Schuilkelder op het Schuttersveld opgeruimd. Niet verwacht Tabel: geanalyseerde archiefinformatie. Pagina 11 van 36

15 Afbeelding: opruimen schuilkelders Leiden, o.a. Schuttersveld. (Regionaal Archief Leiden Vergoeding van door de gemeente geleden oorlogsschade Pagina 12 van 36

16 Afbeelding: opruimen schuilkelders Leiden, o.a. Schuttersveld. (Regionaal Archief Leiden Vergoeding van door de gemeente geleden oorlogsschade Pagina 13 van 36

17 Afbeelding: schade aan wegen a.g.v. bombardement op 11 december 1944 (Regionaal Archief Leiden Vergoeding van door de gemeente geleden oorlogsschade Schade aan molen De Valk door bombardement op 11 december 1944 (Regionaal Archief Leiden Vergoeding van door de gemeente geleden oorlogsschade Pagina 14 van 36

18 Pagina 15 van 36

19 Pagina 16 van 36

20 Pagina 17 van 36

21 Pagina 18 van 36

22 Pagina 19 van 36

23 Pagina 20 van 36

24 Pagina 21 van 36

25 Afbeelding: Vers verslag van een onderzoek naar in Leiden aanwezige niet-ontplofte bommen, uitgevoerd door de brandweer in 1985 (Regionaal Archief Leiden Vergoeding van door de gemeente geleden oorlogsschade Pagina 22 van 36

26 Pagina 23 van 36

27 Pagina 24 van 36

28 4.4 Archief Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) MORA s Bij de EOD te Culemborg zijn MORA s met betrekking tot het onderzoeksgebied aangetroffen. Op de volgende locaties zijn vliegtuigbommen geruimd: 1960: Stationsweg 44: 500-ponder; 1984: Morsweg 1: ponder; 1998: Stationsplein 1: 1000-ponder (In MORA staat: kruising Stationsplein/Schuttersveld) Er geen blindgangers geruimd binnen het projectgebied. Op basis van de geraadpleegde informatie uit het EOD-archief blijken derhalve geen indicaties voor de aanwezigheid van CE in het projectgebied. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de aangetroffen CE in het onderzoeksgebied. Verklaring gebruikte afkortingen: Bgr = brisantgranaat Hgr = handgranaat KKM = klein kaliber munitie Lbs = Libra Pound (Britse gewichtsaanduiding) Mgr = mortier granaat NA = MORA niet aanwezig in EOD-archief Ost = ontsteking Pgr = pantsergranaat Pr = ponder (Britse gewichtsaanduiding) Rkg = rookgranaat Sb = schokbuis UO Nr. = uitvoeringsopdracht nummer vza = verkennende zoekactie za = zoekactie Pagina 25 van 36

29 UO Nr. Datum Soort explosief Adres Plaats x bg van 8cm mor m/ost incpl. (Oud Hollands) 250 x KKM div. het Waard Weiland aan de oude Rijn Leiden ZA mogelijk vliegtuigbommen Legermuseum Leiden vza Pesthuislaan- Piet Paaltjenspad Leiden vza naar vliegtuigbommen zie bouwput Academisch ziekenhuis Leiden za niets aangetroffen, zie brief bouwput Academisch ziekenhuis Leiden NA (N.B. zie ) Morsweg 1 Leiden NA Morsweg 9 Leiden za (ZIE ) Morsweg 9 Leiden NA (N.B. uit archiefstukken blijkt dat hier een Lbs vliegtuigbom is geruimd) Morsweg 1 Leiden x oatbg 3,5 inch Vondellaan wts school Leiden NA stadhuisplein Leiden zie verm. 8,8cm aanwezig, neg Advies vza Havenkade Leiden NA Breestraat Leiden LangeBrug 43, berm langs x Gr. Kartets v. 18pr. m/rest ost sloot (nabij U.V.S.) Leiden NA stationsplein Leiden NA Oude Vest Leiden x KKM Darwinweg 2 Leiden x oefenbom van 25 lbs m/rest ost Hooigracht 39 Leiden Kruising Stationsplein / x Britse vliegtuigbom Lbs GP z/ost Schuttersveld Leiden vza vliegtuigbommen Rijnsburgerbrug Leiden vza ZIE Rijnsburgerbrug Leiden ZA vliegtuigbommen Rijnsburgerbrug Leiden Tabel: MORA s Leiden. In rood aangegeven de meldingen in de omgeving van het onderzoeksgebied. Mijnenveldkaarten Van het onderzoeksgebied zijn geen mijnenveldkaarten aangetroffen in het archief van de EOD. Pagina 26 van 36

30 4.5 Luchtfotocollecties De geanalyseerde luchtfoto s zijn geïnterpreteerd op schade aan het landschap als gevolg van oorlogshandelingen en de aanwezigheid van militaire werken. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de zichtbare oorlogshandelingen en de invloed hiervan voor de mogelijke aanwezigheid van CE in het projectgebied. Inv. nummer Datum Zichtbare oorlogshandeling Mogelijk aanwezige CE in projectgebied 295_24_ Geen _23_ Geen _05_ Geen G-4894_ Oorlogsschade, schuilkelder, loopgraven, KKM, HGR/GGR verdedigingswerk, kraters afwerpmunitie 106G-4894_ Zie 106G-4894_4270 KKM, HGR/GGR Tabel: Relevante luchtfoto s van het onderzoeksgebied. KKM = Klein Kaliber Munitie, HGR = Handgranaten, GGR = Geweergranaten, A = Afwerpmunitie. Pagina 27 van 36

31 Afbeelding: Interpretatie luchtfoto s W.O. II Pagina 28 van 36

32 4.6 The National Archives Londen Bevindingen: De geraadpleegde Operations Record Books geven de volgende vermeldingen: Op 11 december (eerste bombardement) droppen 16 Typhoons 14 stuks 1000-ponder bommen en 12 stuks 500-ponder bommen. Op 11 december (tweede bombardement) droppen 16 Typhoons 10 stuks 1000-ponder bommen en 18 stuks 500-ponder bommen. Op 13 december droppen 5 Mosquitos 4 stuks 500-ponder bommen. Afbeelding: Operations Record Book 11 december 1944 eerste bombardement Afbeelding: Operations Record Book 11 december 1944 tweede bombardement Afbeelding: Operations Record Book 13 december 1944 Pagina 29 van 36

33 5. RAPPORTAGE BEVINDINGEN 5.1 Classificatie verdacht / niet verdacht Garenmarkt In de omgeving van het projectgebied Garenmarkt zijn geen oorlogshandelingen vastgesteld. Het projectgebied Garenmarkt kwalificeren wij derhalve op basis van het geanalyseerde feitenmateriaal als: NIET VERDACHT op de aanwezigheid van CE. Lammermarkt In de omgeving van de Lammermarkt hebben oorlogshandelingen plaatsgevonden. Op en op en hebben diverse bombardementen plaatsgevonden met als doel het station. o Op 11 december (eerste bombardement) droppen 16 Typhoons 14 stuks ponder bommen en 12 stuks 500-ponder bommen. o Op 11 december (tweede bombardement) droppen 16 Typhoons 10 stuks ponder bommen en 18 stuks 500-ponder bommen. o Op 13 december droppen 5 Mosquitos 4 stuks 500-ponder bommen. Uit de geanalyseerde informatie blijkt dat hierbij voornamelijk de stationsomgeving ten westen en noorden van het projectgebied Lammermarkt werd getroffen. In 1985 is door de brandweer een onderzoek gedaan naar niet-ontplofte vliegtuigbommen uit de Tweede Wereldoorlog. Hierbij zijn alle meldingen van niet-ontplofte bommen in kaart gebracht en de betreffende locaties voor zover men dit noodzakelijk achtte onderzocht. In deze rapportage wordt melding gemaakt van een mogelijke blindganger ter hoogte van het huidige pand Schuttersveld 9. Deze locatie ligt op slechts 15m. van de rand van het projectgebied Lammermarkt. Het rapport van de brandweer vermeldt hierover: De heer Kanbier (12) en de heer Slierings (8) melden beiden een niet ontplofte bom achter de Kamer van Koophandel; het kan aannemelijk worden geacht, dat deze bom ook door de Duitsers is geruimd, daar hij ook zichtbaar in de krater heeft gelegen. Het rapport van de brandweer vermeldt verder met betrekking tot de verklaring van de heer Kanbier: Wel zou er ook nog een niet ontplofte bom zijn neergekomen op het terrein Schuttersveld ergens in de lijn Amrobank/rode daken van de huizen van de Marislaan. ( ) In tegenstelling tot de verklaring van de heer Kanbier inzake een tweede blindganger op het Schuttersveld zegt de heer Spierings maar één bom te hebben zien neerkomen (achter kamer van Koophandel). De door de heer Kanbier aangegeven mogelijke tweede blindganger is door de brandweer derhalve niet ingetekend op de bij het genoemde rapport behorende kaart. Wij hebben het door de heer Kanbier genoemde gebied waar de bom ergens terechtgekomen zou zijn geprojecteerd op de CE bodembelastingkaart in bijlage 1. Dit gebied heeft een grote overlap met het projectgebied Lammermarkt. De verklaring van de heer Kanbier biedt echter te weinig aanknopingspunten voor een concrete afbakening van het op vliegtuigbommen verdachte gebied. In combinatie met de gemelde blindganger op Schuttersveld 9 is het echter niet uitgesloten dat er blindgangers terecht zijn gekomen in het projectgebied Lammermarkt. Op de luchtfoto s zijn bomkraters zichtbaar ten noorden van het projectgebied Lammermarkt. Op basis van analyse van deze kraters hebben wij vastgesteld dat de grootste afstand tussen twee bomkraters 40m. bedraagt. Aangevuld met een mogelijke ondergrondse horizontale verplaatsing van 10m. van een eventuele blindganger bedraagt de totale afstand 50m. Deze afstand van 50m. hebben wij geprojecteerd rond de kraters en de blindganger op de locatie Schuttersveld 9, teneinde het op afwerpmunitie (blindgangers) verdachte gedeelte van het projectgebied nader af te bakenen. Dit is weergegeven op de CE bodembelastingkaart in bijlage 1. Pagina 30 van 36

34 Daarnaast zijn op de luchtfoto s in het noorden van het projectgebied (en ten noorden ervan) verdedigingswerken en loopgraven te zien. Op basis van het geanalyseerde feitenmateriaal kwalificeren wij het gedeelte van het projectgebied Lammermarkt ten noorden van de Rijnsburgersingel als: VERDACHT op de aanwezigheid van CE. Het gebied ten zuiden van de Rijnsburgersingel kwalificeren wij derhalve als NIET VERDACHT op de aanwezigheid van CE. 5.2 Aan te treffen CE Op basis van het geanalyseerde feitenmateriaal kunnen de navolgende soorten, hoeveelheden en verschijningsvormen van CE voorkomen in het projectgebied. Soort explosief Verwachte Verschijningsvorm Verwachte Hoeveelheid Herkomst/ bron van het feitenmateriaal* Klein kaliber munitie** achtergelaten, gedumpt Tientallen tot honderden Lu Hand en geweergranaten achtergelaten, gedumpt Enkele Lu Afwerpmunitie, Afgeworpen Eén tot enkele L, M, A, Lu, ORB vliegtuigbommen t/m 1000 Lbs GP *L= Literatuur, M= MORA, A=Archiefinformatie, Lu= Luchtfoto, ORB = Operations Record Books * *Risico's door de aanwezigheid van klein kaliber munitie zijn nihil. Pagina 31 van 36

35 5.3 Afbakening verdachte gebied Op basis van het geanalyseerde feitenmateriaal is een gedeelte van het projectgebied verdacht op de aanwezigheid van CE. De afbakening van het verdachte gebied in horizontale en verticale zin is hierbij gebaseerd op het risico van de aanwezigheid van CE. Horizontale afbakening De horizontale afbakening van het verdachte gebied is weergegeven op de CE Bodembelastingkaart in bijlage 1. Gedeelte projectgebied Soort explosief *1 Gedeelte projectgebied ten noorden van de Rijnsburgersingel KKM, HGR/GGR (zie het geel gemarkeerde gebied in bijlage 1) Noordwestpunt van het projectgebied KKM, HGR/GGR, A (zie het rood gemarkeerde gebied in bijlage 1) *1 KKM = Klein Kaliber Munitie, HGR = Handgranaten, GGR = Geweergranaten, A = Afwerpmunitie. Verticale afbakening Onderstaand is weergegeven de indicatieve verticale afbakening van het projectgebied. Gedeelte projectgebied Soort explosief Maximale indicatieve diepteligging CE in meters uitgaande van hoogte maaiveld t.t. van WOII** Ten noorden van de Rijnsburgersingel (Geel gemarkeerd) Noorwestpunt (Rood gemarkeerd) Klein kaliber munitie Hand- en geweergranaten 1 m* 1 m* Klein kaliber munitie 1 m* Hand- en geweergranaten 1 m* Afwerpmunitie, 14 m*** vliegtuigbommen t/m 1000 Lbs GP * Er dient een minimale onderzoeksdiepte van 1 meter aangehouden te worden omdat rekening moet worden gehouden met de vermenging in de leeflaag door grondbewerkingen. ** De aangegeven indicatieve diepteligging van CE is aangegeven ten opzichte van het maaiveld ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. De diepteligging van CE is daarnaast sterk afhankelijk van diverse andere factoren zoals bijvoorbeeld ophoging / verlaging, niveauverschillen, verhardingen, grondwaterstanden, bodemvochtigheid, vorst, begroeiing, enz. Afwijkingen t.o.v. bovengenoemde tabel zijn eveneens mogelijk indien er zich ten tijde van WOII op de locatie bijvoorbeeld waterpartijen, schuttersputten, loopgraven, kraters, watergangen, ed. hebben bevonden. *** Gebaseerd op de door de opdrachtgever aangeleverde sonderingsgegevens Pagina 32 van 36

36 5.4 Locatiespecifieke omstandigheden Bodemstructuur De relevante geofysische omstandigheden zijn mede bepalend voor de vermoede indicatieve diepteligging van mogelijk aanwezige CE ten opzichte van het maaiveld ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. De indicatieve diepteligging is bepalend bij het selecteren van de eventuele detectiemethode voor het opsporen van conventionele explosieven. De indringingsdiepte van afwerpmunitie (vliegtuigbommen) kan worden bepaald door aan de hand van sonderingsgegevens vast te stellen waar in de bodem zich de eerste weerstandsbiedende laag bevindt. Afwerpmunitie van groot kaliber zal in de bodem niet dieper indringen dan de eerste weerstandsbiedende laag. Nr. sondering Maaiveldhoogte (t.o.v. N.A.P. Weerstandsbiedende laag ,21-14,0 m ,26-14,0 m. Tabel: Gemiddelde bodemopbouw van het grootste gedeelte van het projectgebied 4 Grondwaterpeil Het grondwaterpeil is belangrijk om te kunnen bepalen hoe gedetecteerde verdachte objecten, mogelijke conventionele explosieven, benaderd en geïdentificeerd kunnen worden. Door opdrachtgever zijn gegevens aangeleverd met betrekking tot het grondwaterpeil. Uitgevoerde milieukundige (bodem)onderzoeken Het al dan niet aanwezig zijn van bodem- en/of grondwaterverontreinigingen is relevant bij het bepalen van de beheersmaatregelen in het kader van Arbo-veiligheid bij het explosieven onderzoek. Door opdrachtgever zijn gegevens aangeleverd met betrekking tot uitgevoerde milieukundige (bodem)onderzoeken. Maaiveldhoogtes (toen en nu) Het verschil in maaiveldhoogtes tussen toen en nu is bepalend voor de vermoede indicatieve diepteligging van mogelijk aanwezige CE ten opzichte van het huidige maaiveld. De huidige maaiveldhoogte binnen het projectgebied ligt op circa 0,20-0,26 m + NAP. Voor zover bekend is de maaiveldhoogte sinds de Tweede Wereldoorlog niet gewijzigd. Eerder uitgevoerde CE-bodemonderzoeken Voor zover bekend zijn er in het verleden niet eerder CE-bodemonderzoeken uitgevoerd in het projectgebied. Detectieverstorende obstakels projectgebied Voor het opsporen van CE wordt in de meeste situaties gebruik gemaakt van detectieapparatuur die verstoringen in het aardmagnetisch veld detecteert. Het voordeel van deze detectietechniek is een groot detectiebereik (circa 6 tot 8 m-mv onder ideale omstandigheden). Het nadeel van deze detectietechniek is dat andere ferromagnetische verstoringen ofwel ijzerhoudende voorwerpen, bijvoorbeeld kabels en leidingen, de detectieresultaten nadelig beïnvloeden. In de directe omgeving van grote ferromagnetische verstoringen kan na detectie meestal geen uitspraak worden gedaan over de eventuele aanwezigheid van CE. Binnen het projectgebied dient men rekening te houden met o.a. de volgende zichtbare verstoringen: straatmeubilair; hekwerken; passerend verkeer. Binnen het projectgebied dient men rekening te houden met o.a. de volgende niet zichtbare verstoringen: rode baksteen puin (onder wegen); kabels en leidingen. 4 MOS Grondmechanica B.V. Rapportage met kenmerk R RH_1 van Pagina 33 van 36

37 5.5 Risicoanalyse Op basis van de uit te voeren werkzaamheden en de hierbij optredende effecten, is het mogelijk een analyse te maken van de invloed van effecten op eventueel aanwezige CE. De effecten die invloed kunnen hebben op CE zijn voornamelijk: Trillingen in de omgeving van het CE Toucheren van het CE: toucheren van een CE kan worden veroorzaakt door graafwerkzaamheden of contact van het CE. Bewegen van het CE: bewegen van een CE kan worden veroorzaakt door graafwerkzaamheden of contact van het CE. Het ongewild in werking treden van conventionele explosieven kan persoonlijk letsel en materiële en financiële schade veroorzaken voor betrokken werknemers en de (directe) omgeving. De schervengevarenzone is het gebied rond de ligplaats van een explosief, waar bij een eventuele explosie gerede kans bestaat dat men door scherven van het explosief of secundaire scherven van bijvoorbeeld puin wordt getroffen. Voor de grootte van de schervengevarenzone rondom een explosief gelden minimaal de in de onderstaande tabel genoemde afstanden. Deze tabel is afkomstig van de E.O.D. In de tabel is opgenomen een veiligheidsafstand voor overige fragmenten. Het betreft hier fragmenten van bijvoorbeeld vliegtuigbommen zoals ophangogen en bodemplaat, die zich verder verplaatsen zodat de schervengevarenzone groter is. Het vaststellen van de veiligheidsstraal vindt plaats op basis van de vermoedelijke soort en ligging van het conventioneel explosief gedurende de opsporing en ruiming. Bepalend hierbij is het soort conventioneel explosief in relatie tot de diepteligging ten opzichte van het maaiveld. Afbeelding: tabel afkomstig uit voorschrift VS (pagina 5-14) De kans op het onbedoeld in werking treden van een conventioneel explosief in het projectgebied zou kunnen worden weggenomen door de kans op stoot- en/of schokinitiatie uit te sluiten. Dit is mogelijk door voorafgaand werkzaamheden uit te voeren die leiden tot het opsporen en veiligstellen van mogelijk aanwezige CE. Indien alleen grond wordt aangebracht, waarbij geen beroering of afgraving van de bodem plaatsvindt, kan worden overwogen om de bodem voorafgaand aan de (grond)werkzaamheden niet nader te onderzoeken op de aanwezigheid van CE. Bij aan- en afvoer van grond zal echter Pagina 34 van 36

38 vaak gebruik worden gemaakt van zware machines. De druk en trilling die door deze machines op de bovengrond wordt uitgeoefend kan mogelijk leiden tot het in werking treden van CE die (net) onder het maaiveld liggen. Het is derhalve aan te bevelen de bodem voorafgaand aan deze werkzaamheden toch te laten onderzoeken op de aanwezigheid van CE. Daar waar enkel graafwerkzaamheden plaatsvinden binnen de contouren van reeds naoorlogs vergraven tracés van bijvoorbeeld wegcunetten en rioleringssleuven kan redelijkerwijs worden aangenomen dat CE reeds destijds zijn opgemerkt en weggenomen. Deze aanname is echter geen wetmatigheid. Het is derhalve raadzaam voor aanvang van de voorgenomen werkzaamheden een protocol op te stellen met betrekking tot de handelwijze bij het incidenteel aantreffen van CE uit W.O.II. Indien de opdrachtgever besluit dit nader onderzoek naar de aanwezigheid van CE uit te laten voeren is het mogelijk om voorafgaand en/of bij het aantreffen van CE maatregelen te treffen om mogelijke schade aan de (directe) omgeving te beperken. De werkzaamheden lokaliseren, benaderen, identificeren en assisteren bij het ruimen van CE uit te laten voeren door een WSCS-OCE gecertificeerd bedrijf. Pagina 35 van 36

39 6. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 6.1 Samenvatting Garenmarkt In de omgeving van het projectgebied Garenmarkt zijn geen oorlogshandelingen vastgesteld. Het projectgebied Garenmarkt kwalificeren wij derhalve op basis van het geanalyseerde feitenmateriaal als: NIET VERDACHT op de aanwezigheid van CE. Lammermarkt Op de geanalyseerde luchtfoto s zijn in het noorden van het projectgebied (en ten noorden ervan) verdedigingswerken en loopgraven te zien. Op basis van deze verdedigingswerken kwalificeren wij het gedeelte van het projectgebied Lammermarkt ten noorden van de Rijnsburgersingel tot een diepte van 1 m. minus maaiveld als: VERDACHT op de aanwezigheid van CE, te weten klein kaliber munitie en hand- en geweergranaten. Dit gebied is op de CE bodembelastingkaart in Bijlage 1 in geel aangegeven. Uit analyse van de gegevens met betrekking tot de diverse geallieerde bombardementen in de omgeving van het projectgebied kwalificeren wij de noordwestpunt van het projectgebied tot een diepte van 14 m. minus maaiveld als VERDACHT op de aanwezigheid van CE, te weten afwerpmunitie (vliegtuigbommen). Daarnaast is dit gedeelte van het projectgebied tot een diepte van 1 m. minus maaiveld tevens verdacht op de aanwezigheid van klein kaliber munitie en hand- en geweergranaten (zie het voorgaande). Dit gebied is op de CE bodembelastingkaart in Bijlage 1 in rood aangegeven. Op basis van de geanalyseerde gegevens kwalificeren wij het gebied ten zuiden van de Rijnsburgersingel als NIET VERDACHT op de aanwezigheid van CE. 6.2 Aanbevelingen Bodac B.V. adviseert de opdrachtgever vóór aanvang van de voorgenomen (grond)werkzaamheden de als verdacht aangemerkte gedeelten van het projectgebied te laten onderzoeken op de mogelijke aanwezigheid van CE. Binnen de invloedssfeer van de geplande werkzaamheden tot een diepte van 4 m. beneden maaiveld adviseren wij het uitvoeren van oppervlaktedetectie. Daar waar de invloedssfeer van de geplande werkzaamheden ligt tussen 4m. en 14m. beneden maaiveld adviseren wij het uitvoeren van dieptedetectie. Pagina 36 van 36

40 Bijlagen

41 Bijlage 1. CE Bodembelastingkaart(en)

42 Bijlage 2. Definitie en uitleg conventionele explosieven

43 Algemeen Er kunnen verschillende CE in het onderzoeksgebied aanwezig zijn of worden aangetroffen. De in de bovenstaande tabel aangegeven soorten worden hieronder nader omschreven. Klein kaliber munitie Definitie: munitie voor wapens met een kaliber < 20 mm. Uitleg: klein kaliber munitie is een verzamelnaam bedoeld voor alle munitie van handvuurwapens zoals revolvers, pistolen, geweren, machinegeweren en dergelijke. Afbeelding: Klein Kaliber Munitie, kaliber.303 British Handgranaten Definitie: een lichaam al of niet voorzien van springstof en voorzien van een ontsteker bedoeld om met de hand te werpen. Uitleg: een handgranaat bestaat uit een lichaam, meestal vuistgrootte, vaak voorzien van een beugel en veiligheidspin, dat al of niet is gevuld met een spring-, een chemische-, een pyrotechnische- of kruitlading. Een handgranaat is voorzien van een ontsteker met het doel te detoneren, brand te stichten, een rookgordijn te leggen, etc. Dit is afhankelijk van de soort handgranaat en haar vulling. Afbeelding: Mills No. 36. Afbeelding: Mk.II. Afbeelding: Mk.77

44 Geweergranaten Definitie: een granaat bedoeld om met behulp van een geweer te verschieten. Uitleg: een geweergranaat is betrekkelijk klein en meestal voorzien van een staartstuk. Het is een munitieartikel dat speciaal is ontworpen om met behulp van een geweer en een afvuur- c.q. scherpe patroon te worden verschoten. De opbouw en gevechtslading van een geweergranaat is in het algemeen te vergelijken met de opbouw van die van handgranaten. Geweergranaten hebben een groter bereik dan handgranaten. Afbeelding: Duitse Geweergranaten Afbeelding: Amerikaanse Geweergranaten Afwerpmunitie Definitie: munitieartikelen, bedoeld om vanuit een vliegtuig te worden afgeworpen. Uitleg: bommen komen voor in allerlei vormen en maten. De meeste bommen hebben een cilindrisch of sigaarvormig lichaam met een springstoflading (brisantbommen). Verder komen chemische en pyrotechnische ladingen voor (brand- en fotoflitsbommen). Bommen komen tot uitwerking in de lucht of bij inslag (direct of na het verlopen van een tijd) of na indringen. Om de beoogde uitwerking te verkrijgen kunnen bommen voorzien zijn van een grote verscheidenheid aan ontstekingsmechanismen. De meest voorkomende zijn de direct werkende of (lange) vertraging ontstekers. Afbeelding: opslag 500lbs bommen Afbeelding: 500lbs bom in Cadzand

45 Bijlage 3. Distributielijst

46 Dit vooronderzoek is verstuurd naar de volgende organisaties: Gemeente Leiden, Ingenieursbureau Vertegenwoordigd door: dhr. C. Ernst Postbus PC Leiden Bodac Explosievenopsporing B.V. Vertegenwoordigd door: dhr. ing. J.A.C. Brandts Postbus AA SCHIJNDEL