Deze brochure wordt u aangeboden door:

Transcriptie

1 UIERGEZONDHEID

2 Deze brochure wordt u aangeboden door: Vlaamse overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Melkvee Baron Ruzettelaan BRUGGE (ASSEBROEK) Tel. 050/ Fax 050/ ivan.ryckaert@lv.vlaanderen.be VAC - Koningin Astridlaan 50, bus 6, 2 e verdieping 3500 HASSELT Tel. 011/ Fax 011/ johannes.winters@lv.vlaanderen.be VAC Anna Bijns gebouw, 3 de verdieping Lange Kievitstraat , bus ANTWERPEN Tel. 03/ Fax 03/ alfons.anthonissen@lv.vlaanderen.be Uitgever Vlaamse overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling ELLIPSGEBOUW 6 de verdieping Koning Albert II-laan 35, bus BRUSSEL Website: (rubriek Documentatie / Publicaties )

3 Eindafwerking en contactpersoon bestelling van brochures: Carine Van Eeckhoudt Vlaamse overheid Departement Landbouw en Visserij Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling Tel. 02/ Fax 02/ Aansprakelijkheidsbeperking Deze brochure werd door het Vlaams Gewest met de meeste zorg en nauwkeurigheid opgesteld. Er wordt evenwel geen enkele garantie gegeven omtrent de juistheid of de volledigheid van de informatie in deze brochure. De gebruiker van deze brochure ziet af van elke klacht tegen het Vlaams Gewest of zijn ambtenaren, van welke aard ook, met betrekking tot het gebruik van de via deze brochure beschikbaar gestelde informatie. In geen geval zal het Vlaams Gewest of zijn ambtenaren aansprakelijk gesteld kunnen worden voor eventuele nadelige gevolgen die voortvloeien uit het gebruik van de via deze brochure beschikbaar gestelde informatie. De informatie uit deze uitgave mag worden overgenomen mits bronvermelding.

4 Inhoudsopgave 1 Inleiding 1 2 Uierontsteking (mastitis) en economische gevolgen voor de 3 melkveehouder 2.1 Klinische mastitis Subklinische mastitis 5 3 Voornaamste kengetallen (parameters) voor uiergezondheid Tankcelgetal en evolutie over de laatste jaren Aantal attentiekoeien via melkproductieregistratie Aantal gevallen van klinische mastitis 10 4 Uierontsteking: een multifactoriële aandoening De factor koe Uiergezondheid en genetica Algemene gezondheidsstatus Kiemen Uiergebonden kiemen Omgevingskiemen Andere mastitisverwekkers Bedrijf Huisvesting Ligboxen Hygiëne afkalfstal 26 5 Gerichte aanpak van uiergezondheidsproblemen op het bedrijf Verantwoordelijke koeien Bacteriologisch onderzoek van attentiekoeien Controle van de melkinstallatie Melktechniek Algemene preventieve maatregelen Droogstandtherapie Vaarzenmastitis Behandeling van mastitis 36 6 Besluit 39 7 Lijst van tabellen en figuren 41 8 Literatuurlijst en nuttige websites 43 9 Contactpersonen van de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling die betrokken zijn bij voorlichtingsactiviteiten 45

5 1 1 Inleiding Uierontsteking of mastitis is een infectie van het melkklierweefsel dat bij melkvee een grote economische schade aanricht. Hoewel de ramingen natuurlijk behoorlijk uiteenlopen schat men de jaarlijkse economische schade in de Belgische melkveehouderij op 34 miljoen. Het is niet verwonderlijk dat de voorkoming en genezing van mastitis melkveehouders en onderzoekers bezig houdt. Kan men mastitis op het melkveebedrijf wel voorkomen? Het is een illusie dat door een goede kennis en gepast ingrijpen alle gevallen van uierontsteking kunnen vermeden worden. Maar het is wel zo dat de combinatie van verschillende maatregelen op het bedrijf veel onheil kan voorkomen. Mastitis is namelijk een typevoorbeeld van een multifactoriële aandoening. Het is een samenspel van koe-, kiem- en bedrijfsfactoren dat bepalend is of een koe al dan niet mastitis ontwikkelt. Het is dus ook niet door één maatregel dat de bedrijven een bedrijfsprobleem kunnen oplossen. Dit gegeven vormde mee de aanleiding tot een structurele, nauwe samenwerking tussen de verschillende partners in Vlaanderen in het project Gezonde en economische melkwinning. De verschillende betrokken partners zijn: Dierengezondheidszorg Vlaanderen (DGZ), het Melkcontrolecentrum-Vlaanderen (MCC) en de Vlaamse Rundveeteeltvereniging (VRV). Deze brochure steunt voor een belangrijk gedeelte, op de teksten ter beschikking gesteld tijdens de studiedagen rond Melkstallen. De studiedagen werden georganiseerd in 2004 en 2005 door de Afdeling Duurzame Landbouwontwikkeling van het Departement Landbouw en Visserij, in samenwerking met Fedagrim. De teksten van K. Lommelen van MCC-Vlaanderen en van Dr. H. Vanaken van DGZ- Vlaanderen vormen de basis voor deze brochure. Wij danken ook Dr. Erik Mijten (DGZ-Vl) voor het nalezen van de tekst. In de hoofdstukken van de brochure worden de verschillende factoren besproken die een belangrijke invloed uitoefenen op de uiergezondheid van de melkveestapel. Het is geen garantie dat alle problemen rond uiergezondheid op het bedrijf opgelost zijn. Maar om succesvol te zijn is een strategische aanpak van uiergezondheidsproblemen zeer belangrijk. De melkveehouder kan daartoe in de verschillende hoofdstukken de belangrijkste ankerpunten terugvinden. Het helpt de melkveehouder op weg voor een goede aanpak op zijn bedrijf. Veel succes gewenst met de praktische realisatie. Eerste druk : Januari 2006 ir. I. Ryckaert A. Anthonissen J. Winters Bijdruk : Februari 2008

6 2

7 3 2 Uierontsteking (mastitis) en economische gevolgen voor de melkveehouder Alle melkgevende dieren zijn gevoelig voor uierontsteking. Mastitis ontstaat meestal doordat bacteriën via het tepelkanaal en de speen binnendringen in de uier. De kosten per gemiddeld aanwezige koe worden geschat op 60 à 70 euro. Niet alleen die kiem is echter verantwoordelijk voor de uierontsteking. Mastitis is namelijk een echt voorbeeld van een multifactoriële ziekte. De verschillende factoren zoals de melkinstallatie, de melktechniek, de huisvesting, de dierengezondheid spelen allen een rol. In het hoofdstuk 4 wordt op de rol van deze verschillende factoren dieper ingegaan. Kostprijs van een uierontsteking De kosten veroorzaakt door mastitis lopen hoog op. Uierontsteking kost geld en tijd. De voornaamste kostenposten bestaan uit: productiederving, niet geleverde melk, de behandeling, voortijdige afvoer van dieren. Verschillende onderzoekers hebben onderzoek gedaan en becijferd hoe groot het totale kostenplaatje is en het belang van de verschillende kostenposten. Rekening houdend met de genoemde factoren is de totale kostprijs van een mastitisgeval afhankelijk van de periode van voorkomen. De eerste maanden na de kalving is de koe op de top van haar productie zodat de kost (door o.a. melkverlies) dan het grootst is. 2.1 Klinische mastitis Tabel 1 Kosten van een klinische mastitis in functie van lactatieperiode Maanden na de kalving 0-3 maanden 4-9 maanden gemiddeld Kostprijs (in euro) Bron: de Vos en Dijkhuizen

8 4 Tabel 2 De verschillende verliesposten van een klinische mastitis Verliespost Verlies in ( ) Opbrengstverlies (productieverlies) Melkverlies Gedwongen vervanging Kosten behandeling (event. dierenarts) Arbeid Totaal Bron: M. Green Het luik productieverlies en melkverlies vormt samen (70%) veruit de grootste verliespost bij een klinische mastitis. Omdat het luik productieverlies - vb. door gedeeltelijk of volledig verlies van een kwartier - ook op langere termijn doorwerkt onderschatten vele melkveehouders deze post. Van de direct zichtbare kosten (dierenarts, medicamenten, ) zijn de veehouders zich meer bewust. Schade van klinische mastitis op bedrijfsniveau Het is een illusie dat mastitis volledig kan uitgeroeid worden. Er worden evenwel aanzienlijke verschillen tussen de bedrijven vastgesteld. De economische verliezen op bedrijfsniveau verschillen dan ook aanzienlijk. In volgende tabel wordt gerekend met modelbedrijven van 100 melkkoeien (MK). De verschillen zijn aanzienlijk tussen de beste groep bedrijven (20 gevallen per jaar) en de groep met de meeste problemen (65 gevallen per jaar). Tabel 3 Schade van klinische mastitis bij verschillende groepen bedrijven Klinische mastitis Beste 25% Gemiddeld Slechtste 25% Aantal gevallen / 100MK / jaar Kosten per geval ( ) Kosten per 100 koeien / jaar ( ) Financieel verlies t.o.v. beste groep (per 100 MK / jaar, )

9 5 2.2 Subklinische mastitis Een melkveestapel met een hoog aandeel van de veestapel met een subklinische mastitis produceert melk met een hoog celgetal. De daarmee gepaard gaande verliezen uiten zich in een niet optimale productie. Die verliezen zijn niet direct voelbaar en worden dikwijls onderschat door de melkveehouder. Verschillende veehouders reageren maar als het geometrische tankcelgetal de grens van cellen/ml benadert. Uit onderzoek blijkt evenwel dat er productieverlies optreedt vanaf een celgetal van 200 à Tabel 4 Melkverlies door subklinische mastitis Gemiddeld celgetal (over een jaar) < Melkverlies (%) 0 3,9 6,8 Melkverlies per lactatie (l / koe) Voorbeeld Koe met een productiepotentieel van kg melk met een celgetal > kg 6% = kg of een verlies van 500 kg x 0,31 / kg = 155

10 6

11 7 3 Voornaamste kengetallen (parameters) voor uiergezondheid Mastitis is een infectie van het klierweefsel in de uier. Het is een van de belangrijkste economische ziektes bij runderen. Een goede uiergezondheid is essentieel om een optimale melkproductie te hebben. Ook de consument is gevoeliger voor het gebruik van antibiotica en het welzijn van de dieren. Het is dus belangrijk een goede uiergezondheid bij het melkvee na te streven. Behalve de rechtstreekse schadepost veroorzaakt mastitis op het bedrijf veel ergernissen en veel tijdverlies voor de veehouder. Tabel 5 De kengetallen voor uiergezondheid Kengetallen streefwaarden steeds reageren Tankcelgetal < > Aantal attentiekoeien < 10 % > 15 % Aantal nieuwe uierontstekingen * per maand < 2,5 % > 3 % Aantal koeien opgeruimd wegens uierproblemen < 5 % > 7 % Aantal nieuwe uierontstekingen per jaar < 35 % > 35 % * Elke kwartierontsteking moet beschouwd worden als een nieuwe ontsteking. 3.1 Tankcelgetal en evolutie over de laatste jaren Men streeft ernaar om het geometrisch gemiddeld tankcelgetal onder de cellen/ml te houden omdat dit overeenstemt met een klinisch gezonde veestapel. Bovendien heeft men hiermee een reserve-marge tegenover de kwaliteitsgrens van cellen/ml. Een te hoog tankmelkcelgetal wordt veroorzaakt door (sub)klinische uierinfecties. Voor een gerichte aanpak is het nodig het individuele celgetal per koe te kennen evenals welke kwartieren besmet zijn met welke verwekker. Laat daarvoor van geïnfecteerde koeien (koecelgetal > cellen/ml) per kwartier een bacteriologisch onderzoek uitvoeren. Een gerichte aanpak op koe- en bedrijfsniveau is mogelijk op basis van deze onderzoeken.

12 8 Algemeen neemt men aan dat wanneer het tankcelgetal boven de cellen/ml komt, men mag spreken van beginnende uiergezondheidsprobleem. Reageert de veehouder hier te laat dan is de kans groot dat het geometrisch tankcelgetal boven de cellen/ml komt met als gevolg strafpunten. Wacht dus niet te lang; want een infectie verspreidt zich steeds sneller naarmate meer koeien besmet raken en is op een zeker moment nauwelijks nog te stoppen. Laat zo snel mogelijk een bacteriologisch onderzoek en de celgetalbepaling uitvoeren. In figuur 1 is het verloop van het gemiddeld celgetal per maand weergegeven van januari 2003 tot september Omdat er vanaf juli meer koeien zijn die het einde van hun lactatie naderen, stijgt het celgetal in de zomer. Ook hoge zomertemperaturen kunnen een verhoogd celgetal veroorzaken. Celgetal Figuur 1 Verloop van het gemiddeld celgetal per maand In figuur 2 is het verloop van het gemiddeld jaarcelgetal in België weergegeven vanaf 1991 tot In 1991 bedroeg het gemiddeld jaarcelgetal ongeveer Dit is gedaald tot ongeveer en stabiliseert zich rond die waarde. Deze daling is het gevolg van de verstrengde reglementering (strafpunten bij overschrijding norm van ) en het streven van de melkveehouders om melk te leveren van de allerbeste kwaliteit. Via AA-melk en IKM worden ze extra beloond. Vanaf 1996 blijft het vrij constant.

13 9 Verloop van het gemiddeld celgetal in België Mean cell count / Nombre de cellules : moyenne 350 MCC celgetal / cell count / nombre de cellules (x 1000/ml) jaar / year / ans Figuur 2 Verloop van het gemiddeld celgetal per jaar 3.2 Aantal attentiekoeien via melkproductieregistratie De VRV verzorgt de officiële melkproductieregistratie (MPR, de vroegere melkcontrole) in Vlaanderen. Met deze activiteit wordt bij ruim 50 % van alle melkkoeien elke maand een monster genomen. Op verzoek van de deelnemende bedrijven wordt bij 95 % van deze monsters ook het celgetal bepaald. Op de MPR uitslag - dieroverzicht wordt het gevonden celgetal per ml melk weergegeven. Tegelijkertijd wordt naast het celgetal het aantal keren dat het celgetal verhoogd en onderzocht is binnen de lactatie afgedrukt. Er is sprake van een verhoging wanneer het celgetal bij vaarzen groter is dan , bij koeien ligt de grens op De dieren met een verhoogd celgetal komen altijd op de Koeattentielijst. Op de lijst MPR koe-attenties wordt er naast afwijkende producties en voortplanting (droogzetten, afkalven, tocht, ) ook aandacht geschonken aan uiergezondheid. Speciale aandacht is er voor de koeien die voor het eerst of opnieuw een verhoogd celgetal laten zien (vaarzen > en koeien > ). Naast de speciale aandacht voor koeien met een nieuw verhoogd celgetal wordt er ook een lijst weergegeven met dieren met een verhoogd celgetal. Van de gesignaleerde dieren wordt naast de lactatielengte en de lactatiewaarde ook van de zes vorige monsternames de celgetallen vermeld. Op deze manier kan ook bekeken worden of de eventuele behandeling het gewenst effect heeft gehad.

14 10 Op de MPR celgetaluitslag - bedrijfsoverzicht wordt alle informatie op groepsniveau (bij vaarzen, tweedekalfs- of oudere dieren en per lactatiestadium) verstrekt. Ook wordt van de melkgevende dieren het percentage vermeld dat: - een verhoogd celgetal heeft t.o.v. alle bemonsterde koeien; - nieuw is op het overzicht t.o.v. alle bemonsterde koeien; - een verhoogd celgetal na afkalven heeft t.o.v. alle pasgekalfde, bemonsterde koeien. Tijdens de MPR kan de veehouder alle zichtbare mastitisgevallen doorgeven. De gemelde aantallen worden op dit overzicht weergegeven. Van de celgetalpatronen wordt het percentage omgevings- of koegebonden ziekteverwekkers weergegeven. Verder is de ontwikkeling van de uiergezondheid over een periode van twee jaar duidelijk te volgen via grafieken. Eens het aantal % verhoogd (de vroegere attentiekoeien) boven de grens van 15 % stijgt dient men onmiddellijk te reageren. In een andere grafiek worden de gemiddelde tankcelgetallen per maand van de RMO-monsters weegegeven. De veehouder wacht vaak tot er reeds enkele maanden ongunstige of slechte beoordelingen zijn via de MPR alvorens te reageren, soms zelfs tot boven de 30 % attentiekoeien. 3.3 Aantal gevallen van klinische mastitis Bij een uierontsteking zijn bacteriën via het slotgat van de speen in het kwartier terechtgekomen. Ze veroorzaken daar een ontsteking, waardoor een of verschillende van de volgende verschijnselen voorkomen: - de melk ziet er afwijkend uit, ze bevat vlokken; - het kwartier wordt hard, opgezwollen en pijnlijk; - het kwartier voelt warm aan; - de koe wordt ziek. Als de koe hiervan niet volledig geneest, ontstaat er een chronische uierontsteking. Dan ontstaat er een evenwicht tussen de afweer van de koe en de groei van de bacteriën. Soms zijn de bacteriën aan de winnende hand, dan wordt het kwartier weer harder. Soms is de afweer beter en lijkt de ontsteking verdwenen. De koe is nooit volledig genezen. Stijgt het aantal nieuwe uierontstekingen per maand boven de 3 % dan is dringend ingrijpen noodzakelijk. Anders stijgt het aantal nieuwe uierontstekingen per jaar boven de 35 %. Als gevolg daarvan zal het aantal koeien dat opgeruimd moet worden boven de 7 % eindigen.

15 11 4 Uierontsteking: een multifactoriële aandoening 4.1 De factor koe Het celgetal zegt iets over de gezondheid van de uier, het heeft een relatie met ontstekingen of mastitis in de uier. Een hoog celgetal staat voor een subklinische of onzichtbare uierontsteking. Het voorkomen van mastitis kan teruggedrongen worden door het verbeteren van managementfactoren, gepaste behandeling of therapie en door het verhogen van de resistentie via de fokkerij. Uit onderzoek is gebleken dat de erfelijkheidsgraad van mastitisincidentie laag is, ze bedraagt ongeveer 0,03. In België, en meerdere Europese landen, worden er geen cijfers routinematig geregistreerd over het aantal mastitisgevallen op bedrijfsniveau. Omdat de mastitisinfecties niet zelf worden geregistreerd, is een indirecte selectie op dit moment de enige manier om tegen mastitis te selecteren. Over andere kenmerken zoals celgetal, uierdiepte, speenlengte, vooruieraanhechting en melksnelheid worden wel gegevens verzameld en geregistreerd. Uit onderzoek blijkt dat selectie op deze kenmerken ook een gunstige invloed heeft op mastitis Uiergezondheid en genetica De fokwaarde uiergezondheid geeft de gevoeligheid voor mastitis weer. Aangezien er geen mastitisgegevens worden vastgelegd in de databank van NRS (Nederlands Rundvee Syndicaat), wordt alleen informatie van gecorreleerde kenmerken gebruikt. Die bestaat uit de fokwaarden voor een aantal exterieurkenmerken, melksnelheid en celgetal. Achtergrond van de fokwaarde uiergezondheid Er is een formule opgesteld voor de fokwaarde uiergezondheid waarbij de volgende kenmerken ingebracht worden: uierdiepte, vooruieraanhechting, speenlengte, melksnelheid en celgetal. De b-factoren in de formule worden bepaald door de genetische correlaties tussen de kenmerken, de genetische spreidingen van de kenmerken en de betrouwbaarheden van de fokwaarden. Fokwaarde exterieur De fokwaarden voor exterieur worden in Vlaanderen op twee bases gepubliceerd. Bij het berekenen van de fokwaarden voor uiergezondheid is het van belang gebruik te maken van de fokwaarden op zwartbontbasis. Dit betekent dat fokwaarden voor

16 12 uierdiepte, vooruieraanhechting en speenlengte die niet op de zwartbontbasis staan eerst moeten worden omgerekend naar de zwartbontbasis. Om de kans op mastitis te verkleinen hebben ondiepe en goed aangehechte uiers met korte spenen de voorkeur. Stieren die dit vererven zullen een hogere fokwaarde voor uiergezondheid krijgen. Uit een nieuwe studie in Nederland blijkt een sterke relatie tussen celgetal en uierdiepte met het aantal mastitisgevallen. De huidige formule voor berekening van de uiergezondheidsindex is indertijd tot stand gekomen op grond van NRS-proefmelk- en keuringsgegevens en aan de hand van gegevens van klinische mastitis, verzameld bij koeien op de bedrijven van het Praktijkonderzoek Veehouderij. Inmiddels is nieuwe informatie beschikbaar gekomen, waardoor het mogelijk werd de huidige berekening van de fokwaarde uiergezondheid tegen het licht te houden. De erfelijkheidsgraden van de beschouwde kenmerken zijn weergegeven in tabel 6. De erfelijkheidsgraad (h 2 ) van een kenmerk is het deel van de verschillen tussen dieren dat is toe te schrijven aan de erfelijke aanleg. Uit deze tabel blijkt dat 40 % van de variatie in uierdiepte genetisch is. Ook de andere exterieurkenmerken hebben een hoge erfelijkheidsgraad. Voor celgetal is dat anders: dat ligt met een h 2 van 0,15 op een lager niveau. De hoogte van de erfelijkheidsgraad bepaalt, mits er voldoende genetische spreiding tussen de koeien en stieren is, de snelheid waarmee een kenmerk door middel van fokkerij te verbeteren is. Uit tabel 6 blijkt dat de erfelijkheidsgraad van klinische mastitis slechts 0,03 is, waardoor voor betrouwbare fokwaarden veel dochterinformatie nodig is. Vandaar ook die belangrijke rol (vanwege hun voorspellende waarde) voor de aan klinische mastitis gerelateerde kenmerken als uierdiepte, vooruieraanhechting, speenlengte, melksnelheid en celgetal. Tabel 6 Erfelijkheidsgraden van en correlaties tussen mastitis- (voorspellende)kenmerken behorende bij het NRS-onderzoek dat ten grondslag ligt aan de huidige uiergezondheidsindex Genetische correlaties Erfelijkheidsgraad Klinische mastitis Celgetal Uierdiepte 0,40-0,40-0,35 Vooruieraanhechting 0,29-0,35-0,30 Speenlengte 0,35 0,15-0,05 Melksnelheid 0,21 0,30 0,30 Celgetal 0,15 0,70 - Klinische mastitis 0,03-0,70

17 13 Hoog celgetal, altijd mastitis Om die kenmerken op een goede manier in te kunnen wegen is het nodig om te weten in hoeverre en op welke (positieve of negatieve) manier ze verband houden met elkaar. De genetische correlaties, met als minimale waarde -1 en maximale waarde 1, geeft daarin inzicht. Een correlatie van 0 betekent dat er geen relatie is tussen twee kenmerken. In de laatste twee kolommen van tabel 6 staan de genetische correlaties zoals berekend op grond van het nieuwe gegevensmateriaal. Daaruit komt naar voren dat er een hoge correlatie (0,70) is tussen klinische mastitis en celgetal. Ofwel, dieren met een verhoogd celgetal kregen vrijwel altijd klinische mastitis. Daarmee wordt nogmaals bevestigd dat celgetal een uitstekende voorspeller is voor mastitis. De genetische correlaties van alle mastitisvoorspellende kenmerken zijn ook geschat in relatie tot het celgetal. De uitkomsten daarvan staan eveneens in tabel 6. Daaruit blijkt dat uierdiepte een negatieve correlatie heeft met zowel klinische mastitis als celgetal. Dat houdt in dat een stier die diepe uiers fokt nakomelingen geeft met én meer kans op mastitis én een hoog celgetal. Eenzelfde verband kon worden aangetoond voor vooruieraanhechting, zij het dat de correlaties niet zo sterk zijn als bij uierdiepte. De correlatie met mastitis is zelfs niet significant, de correlatie met celgetal wel. Daarom: hoe sterker de uiers vóór zijn aangehecht, hoe lager het celgetal. Van een genetisch verband van speenlengte met klinische mastitis en celgetal blijkt er nauwelijks sprake. Fokwaarde melksnelheid Het kenmerk melksnelheid blijkt voor zowel klinische mastitis als voor verhoogd celgetal een goede voorspeller te zijn. Bij melksnelheid geldt dat dieren die sneller melken dan gemiddeld meer kans op mastitis hebben dan dieren die een gemiddelde melksnelheid hebben. Van dieren die langzamer melken dan gemiddeld is nog niet duidelijk of dit echt tot minder mastitis leidt. Dit is dan ook de reden waarom fokwaarden lager dan 100 (=0) als fokwaarden 100 (=0) worden ingewogen, zodat een lage melksnelheid geen effect heeft op de fokwaarde voor uiergezondheid. Fokwaarden die hoger zijn dan 100 worden normaal ingewogen. Dit betekent dat stieren met een fokwaarde voor melksnelheid hoger dan 100 een lagere fokwaarde voor uiergezondheid krijgen. Bij stieren die een fokwaarde voor melksnelheid hebben van 100 of lager wordt de hoogte van de fokwaarde voor uiergezondheid niet beïnvloed. Fokken op een gemiddelde melksnelheid lijkt daarom het devies.

18 14 Celgetal zwaar ingewogen Celgetal blijft met het oog op verbetering van de uiergezondheid veruit het belangrijkste kenmerk. Uit tabel 6 blijkt dat celgetal een sterk genetisch verband met klinische mastitis heeft (correlatie 0,70). Uierdiepte, voorspeenplaatsing en speenlengte Verder lijkt er een belangrijke rol weggelegd voor uierdiepte. Fokken op ondiepe uiers verbetert de uiergezondheid. Daarnaast staat een sterke vooruieraanhechting borg voor een betere uiergezondheid. Speenlengte vertoonde zoals al aangegeven geen significant verband met uiergezondheid. Mogelijk heeft de selectie op korte spenen er de afgelopen jaren toe geleid dat het optimum is bereikt. Fokwaarde uiergezondheid De fokwaarde voor uiergezondheid wordt gepresenteerd op een schaal met een gemiddelde van 100 en een spreiding van 4 bij een betrouwbaarheid van 80%. Stieren met een fokwaarde boven 100 zijn stieren die een betere resistentie tegen mastitisinfectie vererven. Een betere resistentie tegen mastitis resulteert niet alleen in een lager aantal gevallen van mastitisinfectie of minder kans op mastitisinfecties, maar ook tot infecties die minder ernstig zijn. Vier punten fokwaarde komt overeen met 3% minder mastitis bij de nakomelingen. Vergelijken we een stier met een fokwaarde uiergezondheid van 108 (= +2,00) met een stier die een fokwaarde uiergezondheid heeft van 100, dan is de verwachting dat de nakomelingen van de eerste stier 6% minder mastitis hebben. Bij gelijke omstandigheden zal bijvoorbeeld 20% van de dochters van de eerste stier mastitis krijgen, terwijl 26% van de dochters van de tweede stier mastitis krijgt. Fokwaarde voor uiergezondheid Stier fokwaarde 108 Stier fokwaarde 100 Dezelfde omstandigheden Dezelfde omstandigheden 20% van de dochters krijgt mastitis 26 % van de dochters krijgt mastitis Fokken voor een betere uiergezondheid => lange termijn! Figuur 3 Fokwaarde voor uiergezondheid

19 Algemene gezondheidsstatus De efficiëntie van een goede bedrijfsvoering zal in de toekomst de overlevingskansen van een melkveebedrijf bepalen. Alle dagen wordt de melkveehouder geconfronteerd met informatie van allerlei instanties (MCC, VRV, veevoederindustrie, financiële instellingen, milieuwetgeving, Dierengezondheidszorg Vlaanderen, enz). Alle hierop gebaseerde beslissingen vormen een onderdeel van het dagelijkse management op een melkveebedrijf. De diergeneeskundige bedrijfsbegeleiding kan in deze bedrijfsvoering een ondersteunende en adviserende rol spelen om op het juiste moment de juiste beslissingen te treffen. Immers een goede gezondheidsstatus en een optimale productie van de veestapel zijn van doorslaggevende betekenis voor de economische bedrijfsresultaten. Het is logisch dat de algemene gezondheidsstatus (weerstand tegen ziekten) van de koe ook een invloed heeft op de uiergezondheid. Verder in hoofdstuk 4 worden de voornaamste bedrijfsfactoren (huisvesting, verluchting, ) besproken. Hieronder worden de koegebonden factoren (voeding, droogstand, ) behandeld. Voeding en verhoging van de natuurlijke afweer Aan de basisbehoeften (energie, structuur, vocht, ) moet in eerste instantie voldaan zijn. Daarnaast hebben de sporenelementen en vitaminen een rechtstreekse invloed op de afweer en dus ook op de uiergezondheid. De meeste van deze twee soorten elementen spelen een grote rol in het cellulaire antioxidant systeem. Antioxidant vitaminen beschermen labiele eiwitten en lipiden in de celmembranen en spelen een rol bij het capteren van reactieve zuurstofdeeltjes (radicalen) die in cellen worden gevormd als bijproduct van de normale stofwisseling. De radicalen zijn schadelijk, hoogreactief en kunnen aanleiding geven tot verstoring van de stofwisseling met gevolg ziekteprocessen. Er zijn meerdere studies die aantonen dat vitamine E en selenium een gunstig effect hebben op de uiergezondheid. In onderstaande figuur 4 is duidelijk te zien hoe de concentratie vitamine E (alfatocoferol) afneemt naar de kalfperiode toe.

20 16 Figuur 4 Verloop van de concentratie van Vit E voor en na de kalving Supplementen van vitamine E en selenium hebben bovendien ook een gunstige invloed op de melkkwaliteit. Het supplementeren van vitamine E en selenium in de voeding verminderde het aantal koeien met een individueel celgetal groter dan cellen/ml met 70 %, het had dus een hoge negatieve correlatie met het tankcelgetal. Andere vitaminen zoals vitamine A en B helpen de weerstand te verhogen. Koeien die een vitamine A en B behandeling kregen hadden minder nieuwe infecties tijdens de droogstand. Ook de rol van sporenelementen is bewezen. Zo is koper betrokken bij de enzymenproductie, de enzymenactivatie en bij het functioneren van immuuncellen. Een tekort aan koper houdt verband met verminderde celdeling. Deze vermindering wil zeggen dat de ziekteverwekkers al snel de overmacht krijgen. Mangaan en zinkmethionine verhogen de mogelijkheid van immuuncellen om bacteriën te doden en verminderen de potentie van die bacteriën. Zink speelt ook een rol in het onderhoud van het epitheelweefsel (dekweefsel) en in de aanmaak van keratine. Een gevarieerde voeding waar voldoende eiwitten, koolhydraten, vitaminen en sporenelementen in aanwezig zijn is aan te bevelen. Maar door de lagere voeropname van de droogstaande dieren is de opname van voldoende mineralen, vitamines en sporenelementen een belangrijk aandachtspunt. De eerste 60 tot 90 dagen van de lactatie zal de koe normaal gesproken meer energie verbruiken voor onderhoud en melkproductie dan via het voer kan worden opgenomen. De koe haalt dan energie (en in mindere mate eiwit) uit de

21 17 lichaamsreserves (met name lichaamsvet). De energiebalans is dan negatief, wat in principe een natuurlijke situatie is voor een dier dat kort geleden heeft afgekalfd. Echter, het verlies aan conditie mag niet meer dan 1 punt bedragen. Bij een groter conditieverlies dient de voeropname, de rantsoensamenstelling en de gezondheid van de nieuw te melken koeien te worden bijgestuurd. Droogstand en mastitis De droogstand is een gevaarlijke periode omdat de afvoer van de in de uier aanwezige kiemen door het melken dan wordt gestaakt. Melk is een zeer goede voedingsbodem en bij lichaamstemperatuur kunnen de bacteriën er zich zeer snel in vermenigvuldigen. Tijdens de vroege periode van de droogstand staat de uier sterk onder stress. De melkklieren moeten de in de uier aanwezige melk terug afbreken. De uier heeft ook natuurlijk afweerfactoren zoals een keratineplug om het tepelkanaal af te sluiten en een hogere lactoferrineproductie. Het is tijdens deze periode en ook gedurende de twee tot drie weken voor de kalving dat ongeveer 10 % van de nieuwe ontstekingen kunnen optreden. Onderzoek wijst uit dat een droogstandstherapie met antibioticapreparaten of droogzetters het aantal nieuwe infecties met 60 % doet dalen. Aan het einde van de droogstand, als de uier weer opzet, kunnen er gemakkelijk infecties ontstaan. De slotgaten van de spenen zijn dan bij veel koeien reeds open, waardoor ze voor de kalving al melk verliezen en daardoor een toegangspoort voor de kiemen die uierontsteking verwekken, ontstaat. Onderstaande figuur 5 toont de kans op nieuwe infecties. Droogzetten Kalving Droogzetten Nieuwe infectiegraad Droogzet -periode Lactatie Aantal weken Figuur 5 Infectiegraad gedurende het jaar (Bradley en al., 2002)

22 18 Uit voorgaande blijkt dat er veel infecties voorkomen juist voor de kalving en de eerste weken na de kalving. Koeien kunnen ook drooggezet worden als behandeling van mastitis. Ze worden dan vroegtijdig drooggezet om een uierontsteking te behandelen. Door droogstandspreparaten met de juiste effectieve antibiotica te gebruiken en tijd te geven, kan de uierontsteking genezen. Een droogzetter zonder antibioticum wordt teatsealer genoemd. Die bestaat uit een inerte viskeuze pasta die geen antibacteriële of antibiotische werking heeft. Na inbrengen vormt het een afsluiting en verhindert het binnendringen van bacteriën. De kalving Bij voorkeur worden de dieren kort voor het afkalven (enkele uren tot een halve dag) overgebracht naar een schone, vers ingestrooide afkalfstal van minimaal 10 m 2. Deze afkalfstal is bij voorkeur dicht bij de stalruimte van de droogstaande koeien geplaatst, zodat de afkalvende koe haar koppelgenoten kan zien, ruiken en/of horen. Er is bovendien onbelemmerd toegang tot goed en schoon drinkwater, in een goed verlichte omgeving. Deze afkalfstal mag nooit gebruikt worden voor de opvang van zieke dieren. Het benodigde aantal afzonderingsruimten (voor zieke koeien en voor de kalvende koeien) is afhankelijk van de grootte van de veestapel en het afkalfpatroon, als norm wordt genoemd 10 % van het staloppervlak. Werk zo hygiënisch mogelijk bij de geboorte van een kalf. Het achterstel en de staart van de koe worden na opvang in de afkalfstal gewassen met lauw water, het achterstel wordt ontsmet met een mild ontsmettingsmiddel. De koeien die op het punt staan om af te kalven worden regelmatig gecontroleerd, waarbij vooral gelet wordt op het zakken van de banden, zwelling van de kling, volschieten van de uier, het loslaten van slijm, trippelen, onrust, liggen en staan. Het gebruiken van een bewakingscamera kan hierbij helpen. Voor het kalven begint, ontsmet men eerst de te gebruiken materialen. In de meeste gevallen komt de nageboorte binnen 24 uur na het afkalven af. Indien dit niet het geval is staat de koe aan de nageboorte. Risicofactoren voor het aan de nageboorte blijven staan zijn: veel stress rondom het afkalven, een niet goed uitgebalanceerd rantsoen in de droogstand, onvoldoende vitamine E en Selenium in de droogstand, onvoldoende hygiëne tijdens het afkalven. Koeien met een infectie in de baarmoeder of die te vroeg afkalven hebben een verhoogde kans op het aan de nageboorte blijven staan. Soms blijft de nageboorte achter omdat de koe melkziekte heeft, ook calcium- en magnesiumtekort vergroten de kans om aan de nageboorte te blijven staan. Verdere gevolgen van het aan de nageboorte blijven staan en onvoldoende verzorging zijn een verhoogde kans op het krijgen van baarmoederontsteking en/of witvuilen. Let dan ook op of dergelijk koe mogelijk koorts maakt en een baarmoederontsteking krijgt.

23 19 Verse afgekalfde koeien zijn relatief kwetsbaar en kunnen snel ziek worden (vb. kalfziekte). Geef daarom deze groep extra aandacht en maak er bij voorkeur een aparte groep van gedurende dagen. Controleer deze groep verse koeien meerdere malen per dag om snel te kunnen ingrijpen. Een verse koe moet niet om voeder of een ligplaats hoeven te knokken. Behalve de gezondheidscontrole verdienen vooral de voeropname en de activiteit aandacht. De eerste melkbeurten na het afkalven kan in de biest het celgetal verhoogd zijn. Dit daalt zonder behandeling bij een gezonde koe zeer snel. Het is belangrijk om bij koeien die in de voorafgaande lactatie een verhoogd celgetal hadden, goed te kijken of de uier genezen is na de droogzetbehandeling. Dit kan door bacteriologisch onderzoek van de kwartiermelkmonsters. Let goed op de koecelgetallen van de eerste monstername na het afkalven. Een koe hoort een koecelgetal < cellen/ml te hebben en vaarzen een celgetal < cellen/ml. Als ze boven deze waarden uitkomen is het verstandig om een bacteriologisch onderzoek van de vier kwartieren te laten verrichten. Als een verhoging van het koecelgetal (uierontsteking in één of meer kwartieren) nog niet lang bestaat dan neemt de kans op genezing na behandeling duidelijk toe. Dat betekent dat ook koeien zonder zichtbare uierontsteking, maar met een recent geïnfecteerd kwartier, bij voorkeur behandeld moeten worden. Dit kan voorkomen dat chronische, niet meer te genezen uierontstekingen ontstaan. Een snelle, gerichte en doeltreffende behandeling van klinische uierontstekingen in het begin van de lactatie minimaliseert de gevolgen op de melkproductie en bevordert de kans op herstel. Enkele algemene regels voor een goede uiergezondheid rond het afkalven. - Direct uitmelken van de uier na afkalven. - Bij melkuitleggen voor afkalven starten met melken en de eerste biest voor het kalf bewaren in de vriezer. - Let bij gebruik van een emmerapparaat op het technisch goed functioneren en vooral een juiste hygiëne. Ziekten Ziekten zoals BVD, IBR, verzwakken de afweer van de koe. Daardoor is ze ook vatbaarder voor mastitis. Meer informatie is te vinden in brochure 51: Preventie en ziekten bij opfok van jongvee voor de melkveehouderij.

24 De kiemen In de omgeving van de koe komen heel veel verschillende bacteriën voor. Mastitis ontstaat door het binnendringen van (ziekteverwekkende) bacteriën in de speen via het tepelkanaal. Het samenspel van veel verschillende factoren (algemene gezondheidstoestand van het dier, de melktechniek, de huisvesting, ) zal bepalend zijn als het dier al of niet mastitis ontwikkelt. Tijdens de ontsteking worden de witte bloedlichaampjes (leukocyten) in grote aantallen in het klierweefsel afgezet om de gifstoffen (toxines) te neutraliseren en bacteriën te doden. Verder in de tekst vind je een overzicht van de mastitisverwekkers en hun belangrijkste mastitisvorm. Afhankelijk hoe snel de somatische cellen gemobiliseerd worden naar de plaats van infectie, het aantal en type van de pathogeen, kan een uierinfectie verschillende vormen aannemen. Een zelfgenezend effect treedt namelijk op in 20 tot 40 % van de gevallen. De ontsteking kan zichtbaar of niet zichtbaar te ondervinden zijn. Wanneer de timing van de test op celgetal gelijk is met het voorvallen van de infectie, kan ze gedetecteerd worden. Om uierproblemen op het melkveebedrijf aan te pakken, is het belangrijk te weten welke bacterie de veroorzaker is van de klinische mastitis of het verhoogde individuele celgetal. Op die manier kan men de beste genezingstherapie kiezen. De veroorzaker van de uiergezondheidsproblemen is te achterhalen met behulp van bacteriologisch onderzoek van melkmonsters. Het is essentieel dat melkmonsters op de juiste manier worden genomen en voor analyse worden aangeboden. In grote lijnen onderscheidt men uiergebonden of koegebonden kiemen en omgevingskiemen. Deze opdeling is natuurlijk niet volledig rechtlijnig. Er zijn groepen van kiemen (vb. SAG) die 100 % tot de categorie van de uiergebonden kiemen gerekend worden en andere (vb. ECO) 100 % tot de omgevingskiemen. Andere nemen meer een tussenpositie in. De opdeling van de meest voorkomende bacteriën wordt weergegeven in de volgende figuur. SAG = Streptococcus agalactiae SAU = Staphylococcus aureus SDY = Streptococcus dysgalactiae SUB = Streptococcus uberis ECO = Escherichia coli Figuur 6 Belangrijkste uiergebonden en omgevingsbacteriën

25 De uiergebonden en koegebonden kiemen De besmetting door uier- en koegebonden kiemen vindt vooral plaats tijdens het melken. Via de tepelvoering, de handen van de melker, de uierdoek en de melkmachine wordt de besmetting gemakkelijk overgedragen van de ene koe op de andere. De preventieve maatregelen richten zich voornamelijk tot het vermijden van deze overdracht. De voornaamste bacteriën worden hierna besproken. Streptococcus agalactiae Deze kiem overleeft vooral in de uier van melkkoeien en kan er mastitis veroorzaken. Hij kan gemakkelijk van de ene koe naar de andere worden overgedragen tijdens het melken. Streptococcus agalactiae is thans nog een belangrijk probleem in de landen waar er nog geen georganiseerde mastitis-controle-programma's van toepassing zijn. Daarom was hij vroeger ook bij ons een veel voorkomende mastitisverwekker. Door hygiënische maatregelen tijdens het melken is een bedrijfsprobleem met Streptococcus agalactiae gemakkelijk onder controle te krijgen. Staphylococcus aureus Deze kiem komt zowel in als op de uier voor. De overdracht van koe tot koe vindt plaats tijdens het melken. De besmetting wordt overgedragen via de handen van de melker, besmette uierdoeken of het melkstel. Staphylococcus aureus (SAU) zal meestal een subklinische of latente uierontsteking veroorzaken. Het individuele celgetal kan dan hoog of laag zijn, waardoor het tankmelkcelgetal nogal varieert. Uierontstekingen, veroorzaakt door Staphylococcus aureus, kunnen ook chronisch worden (dragers). Staphylococcus aureus kan zich namelijk inkapselen waardoor hij minder bereikbaar wordt voor het afweermechanisme van de koe en voor de toegediende medicamenten. Een aantal stammen (ongeveer 40 %) produceren bovendien penicillinase. Daardoor zijn de penicillinepreparaten dikwijls niet werkzaam. Latente en chronische infecties kunnen grote bedrijfsproblemen veroorzaken, waarvan de oplossing nogal wat tijd vergt en waarbij voor bepaalde koeien opruiming de enige uitkomst is. Immers, Staphylococcus-aureus-kiemen in de uier zijn, zeker in het chronisch stadium, bijzonder moeilijk te bestrijden. Globaal kan worden gesteld dat een recente Staphylococcus-aureus-mastitis bij een jonge koe (met een mooie, gezonde uier) goed op een therapie reageert. Dit in tegenstelling met een oudere koe (met een hanguier of met harde zones in de uier) met een chronische Staphylococcus-aureus-mastitis die niet meer met een therapie te helpen is. Dergelijke chronisch geïnfecteerde koeien worden bijgevolg beter opgeruimd. De rest van de koeien met een Staphylococcus-aureus-mastitis zit daar ergens tussenin.

26 22 Samenvattend kan worden gesteld dat de kans op genezing van een tijdens de lactatie behandelde Staphylococcus-aureus-mastitis ongeveer 30 % bedraagt. Vindt deze behandeling aan het begin van de droogstand plaats dan is deze kans ongeveer 50 %. Vandaar dat er algemeen geadviseerd wordt om een subklinische of een chronische Staphylococcus-aureus-mastitis niet tijdens de lactatie maar bij het begin van de droogstand met antibiotica te behandelen. Door de slechte tot matige resultaten die met een behandeling worden verkregen, zijn de te nemen preventieve maatregelen des te belangrijker. Specifiek voor infectie met SAU is de opvolging van de koeien met een te hoog celgetal (attentiekoeien) zeer belangrijk. Melkmonsters nemen voor bacteriologisch onderzoek en het bijtijds behandelen van klinische uierontstekingen zijn belangrijke maatregelen om de uitbreiding van een infectie met SAU te voorkomen. Streptococcus dysgalactiae Deze kiem komt zowel voor, op als in de uier en veroorzaakt dikwijls klinische uierontsteking. Meer specifiek als de slotgaten van de spenen beschadigd zijn. Hij kan gemakkelijk van de ene koe naar de andere worden overgedragen tijdens het melken. Zowel besmette uiers als de omgeving kunnen de oorsprong van de besmetting zijn. Door goede hygiëne is een bedrijfsprobleem met Streptococcus dysgalactiae gemakkelijk onder controle te krijgen Omgevingsbacteriën Streptococcus uberis Deze kiem behoort tot de groep van de esculine-positieve kokken. In het protocol van DGZ-Vlaanderen wordt hij onder deze groep gerangschikt. Hij overleeft zowel op de uierhuid, de buikhuid, als in de uier waar hij mastitis kan veroorzaken. Hij kan bovendien geïsoleerd worden uit de tonsillen (amandelen) en het speeksel van de koe. Ook in de omgeving van de koe kan hij zich goed handhaven en vermenigvuldigen, zoals vb. op de boxvloer en in de melkstal. Het is thans de meest frequent geïsoleerde kiem uit de uier van de vaars of de koe met een te hoog celgetal. Bij het opkomen van de uier aan het einde van de droogstandperiode, is de koe zeer gevoelig voor nieuwe infecties met Streptococcus uberis. Het is daarom de meest geziene oorzaak van nieuwe mastitisgevallen bij koeien tijdens de droogstand en bij koeien met klinische mastitis in het begin van de lactatie.

27 23 Staphylococcus speciës Deze stafylokokken worden beschouwd als weinig pathogeen. Het zijn de zogenoemde "minor pathogens". Toch kunnen ze het koecelgetal verhogen in de grootte-orde van tot cellen per ml. Ze kunnen het tepelkanaal koloniseren. Door goede hygiënische maatregelen bij het melken is een verhoging van het tankcelgetal door deze stafylokokken gemakkelijk onder controle te krijgen. Gram-negatieve bacteriën of andere coliformen Hiertoe behoren de infecties met E. coli, Enterobacter species, Klebsiella species, Pseudomonas species, Pasteurella species, enz. Dit zijn typisch kiemen uit het milieu. Daardoor worden deze Gram-negatieve bacteriën ook regelmatig geïsoleerd uit monsters die onvoldoende correct genomen zijn. In dit geval moeten ze als "verontreiniging" worden aanzien. Infecties met Gram-negatieven, ook colimastitiden genoemd, treden meestal op vanaf het opkomen van de uier aan het einde van de droogstand en tijdens de eerste maanden van de lactatie. Tijdens de droogstand, met uitzondering van de eerste en laatste dagen van de droogstand, komt een colimastitis niet voor. Gedurende de lactatie vindt de besmetting vooral plaats tussen de melkbeurten en treedt de infectie van het kwartier vooral op tijdens het melken o.a. door de "impacts". De kiem dringt dan binnen in de melkgangen en de alveolen (melkblaasjes). Bij colimastitis kunnen er ernstige, lokale en algemene ziekteverschijnselen optreden. De meest voorkomende verschijningsvorm is de acute klinische mastitis met algemeen ziek zijn. Subklinische infecties komen waarschijnlijk niet voor. Na een colimastitis is de productie gedurende de rest van de lactatie aanzienlijk (10 tot 70 %) verminderd. Meestal volgt er echter een volledig herstel na de eerstvolgende kalving. Colimastitis kan voorkomen als een bedrijfsprobleem. Dierfactoren en milieufactoren zijn van belang. Deze mastitisvorm wordt regelmatig waargenomen op bedrijven met een laag tankmelkcelgetal ( tot ). Een oorzakelijke relatie is echter nog niet aangetoond. Het is zeker van groot belang de stal goed te ventileren, de boxen schoon en droog te houden, de juiste boxvulling te gebruiken en zo hygiënisch mogelijk te melken. De genezing blijkt in belangrijke mate af te hangen van de reactie van de koe op de binnengedrongen kiemen. Dit lijkt zelfs belangrijker dan een therapie, die de genezing slechts in geringe mate kan beïnvloeden.

28 Andere mastitisverwekkers Arcanobacterium pyogenes Een infectie van de uier door Arcanobacterium pyogenes slaat vooral aan bij een niet lacterend rund en is beter gekend onder de term zomerwrang. Het komt ook voor na een speenbetrapping maar kan eveneens ontstaan na een andere infectie. Het ziektebeeld is een mastitis onder abcesvorm met een etterige uitvloei. Corynebacterium bovis Corynebacterium bovis wordt als minder pathogeen beschouwd. Toch veroorzaken ze soms een verhoogd celgetal en kunnen ze geïsoleerd worden bij klinische mastitiden. Door hygiënische maatregelen bij het melken is een verhoging van het tankcelgetal door Corynebacterium bovis gemakkelijk onder controle te krijgen. Gisten en schimmels De verwekkers van mastitis door schimmels komen voor in mest, strooisel, op de huid en ook in de melkapparatuur. Echte uierinfecties komen zelden voor. Er zijn immers in de uier veel organismen nodig om tot een klinische mastitis te komen. De oorzaak van het optreden van infecties ligt soms ook in niet hygiënisch toepassen van een injector. De smetstof wordt tesamen met de injector naar binnen gebracht. De meest voorkomende verwekker is Candida albicans. Ze kunnen ook primair verantwoordelijk zijn voor uierontstekingen en een verhoogd celgetal. Het ziektebeeld bij gistinfecties is een aspecifieke mastitis. Deze kan spontaan verdwijnen: het herstel volgt dan zonder restverschijnselen in twee tot vier weken. Mycoplasma bovis Mycoplasma bovis kan een ernstige mastitis als bedrijfsprobleem veroorzaken. De infectie kan overgebracht worden via de tepelhouders en verspreidt zich gemakkelijk naar de andere kwartieren. De geïnfecteerde kwartieren vertonen eerst een diffuse zwelling, die na enkele dagen hard en knobbelig wordt. De aangetaste kwartieren zijn meestal niet warm maar pijnlijk. Ze geven veel minder melk en de productie blijft laag. De melk bevat in het begin veel kleine vlokjes, die een "roomlaag" en een geelwit korrelig bezinksel vormen. Na enkele dagen is het secreet waterig met een duidelijk sediment van grove slijmerige, witgele vlokken. Mycoplasma bovis is enkel via gericht bacteriologisch onderzoek te isoleren. Meestal worden bij het onderzoek ook streptokokken gevonden, die niet in het klinisch beeld passen.

29 Bedrijfsfactoren Huisvesting Een goede stalhygiëne (droge ligbedden, propere loopgangen) en een goed stalklimaat zijn belangrijke factoren in de preventie van coli-mastitis en mastitis veroorzaakt door Streptococcus uberus, Corynebacterium bovis en de minor pathogen stafylokokken. Voor een goede stalhygiëne moet de melkveehouder zelf dagelijks zorgen. Een goed stalklimaat zorgt ervoor dat boxen en roosters sneller opdrogen. De stal moet ruim, droog en fris zijn. Veel oudere stallen zijn te laag, hebben te weinig luchtinlaat en -uitlaat, en zodra het een beetje koud wordt, stopt men de verluchting dicht. Renovatiewerken of mechanische ventilatie kunnen het verluchtingsprobleem helpen oplossen. Het plaatsen van een windbreekgaas kan tocht vermijden. Het is eveneens van belang om tweemaal daags de roosters en de wachtplaats te reinigen. Om dit werk te vergemakkelijken zijn er steeds meer kleine machines in de handel gekomen. In grotere ligboxenloopstallen - en zeker op bedrijven die de koeien jaarrond opstallen - wordt er meer en meer een mestschuif geplaatst. Deze reinigt de roostervloer automatisch, regelmatig (instelbaar) per dag. De afmetingen van de bindstanden en de bewegingsmogelijkheden hebben een invloed op het aantal mastitisgevallen. Hoe langer en breder de bindstand, hoe meer bewegingsvrijheid, hoe kleiner het aantal kwetsuren en hoe minder mastitis. Het beperken van de bewegingsvrijheid in verticale richting, vooral bij het opstaan en gaan liggen, werkt mastitis in de hand. Om het mesten op het ligbed te beperken is het gebruik van een koetrainer aangewezen. Tussenafscheidingen (mits goed ontworpen) zijn nuttig doordat bruuske bewegingen van de buren worden voorkomen en de kans op speenbeschadigingen afneemt. (Bindstal: brochure 50: actuele bindstallen voor melkvee) In een potstal is het van groot belang dat er voldoende stro gebruikt wordt. Er wordt geadviseerd om dagelijks 8 à 10 kg stro per koe te gebruiken.

30 Ligboxen De ligbox moet voldoende lang zijn opdat de koe in comfortabele omstandigheden kan rusten. Anderzijds ook kort genoeg om haar te beletten mest en urine op het ligbed te deponeren. Een kortere ligbox verhindert de vervuiling achteraan het ligbed, wat belangrijk is voor de uiergezondheid. Een te korte ligbox zal daarentegen de koeien dwingen over de drempel te liggen met een hogere kans op letsels en vuile uiers tot gevolg. De goed geplaatste schoftboom verhindert dat de koeien op het ligbed urineren of mesten. Minstens tweemaal per dag worden de ligboxen gereinigd en eventueel bijgestrooid. Het tweemaal per dag zaagsel strooien in de ligboxen heeft de voorkeur boven een voorraad zaagsel voor de knieboom. Het zaagsel voor de knieboom raakt vaak bezoedeld met mest en speeksel en is dus een ideale bron voor bacteriën. Het gebruik van kalk zorgt ervoor dat de box droger blijft waardoor bacteriën minder goed groeien. Er moet voldoende strooisel van een goede kwaliteit (droog, zacht en goed gezeefd) in de boxen liggen. Volgens Nederlands onderzoek is eersteklas zaagsel een prima strooisel. Het neemt goed vocht op en het verbruik per ligbox is laag. De kosten per dag en per ligbox bedragen 0,25 euro. Dennenzaagsel is financieel aanlokkelijk en ook de dieren gaan er graag in liggen. Maar het bevat grove stukken en kan verontreinigd zijn met schors. Speenbetrappingen komen vaker voor in ligboxenloopstallen waar de boxen te kleine afmetingen hebben of waar de bedding van de ligboxen te glad is. Het ligbed moet, samen met de ligboxbedekking en het strooisel, een veerkrachtige, propere en droge oppervlakte vormen. Een helling van 4 % naar de mestgang toe, stimuleert de koeien om met de kop in de juiste richting te gaan liggen en verzekert de afvoer van vloeistoffen. Meer informatie over afmetingen is te vinden in brochure 31: Het ontwerp van melkveestallen Hygiëne afkalfstal De afkalfstal moet goed te reinigen en te ontsmetten zijn. Goed reinigen betekent dat er geen mestresten of ander materiaal (stro,...) achterblijven wanneer een nieuwe koe in de afkalfstal komt. Wanneer men na het reinigen de stal goed laat opdrogen verlaagt men eveneens de infectiedruk. De afkalfstal wordt na elke reiniging ontsmet met een 3-5% formaline-oplossing.