3.2. BINNENGEBIED BETHANIASITE Situering Historiek

Transcriptie

1 BINNENGEBIED BETHANIASITE Situering Wat Zoutleeuw vooral typeert is het hybride karakter: een stad met de proporties en op sommige plaatsen zelfs het uitzicht van een dorp, met enerzijds een sterke bebouwingsconcentratie met smalle parcellering in het centrum en anderzijds een grotere openheid met verspreide bebouwing en zelfs enkele hoeves naar de periferie toe. Dit landelijk karakter komt heel sterk tot uiting in de site van het voormalige Bethaniaklooster: een met meidoornhagen omzoomde weide met verspreide relicten van een hoogstamboomgaard en een bouwvallige 18 de eeuwse stalvleugel. Deze site bevat het lagergelegen en onbebouwde binnengebied dat aansluit bij de Grote Markt en gelegen is ten westen van de Stationsstraat, tegenover het binnengebied Stationsstraat (zie hoofdstuk 3.1., p.25). In het zuiden wordt het gebied op natuurlijke wijze afgebakend door de Bethaniagracht en Bethaniastraat (zie kaart 0.1., p. 21) en het westen door de meestal gesloten bebouwing van de Ridder- en Koepoortstraat Historiek De site kenmerkt zich als een open gebied met zicht vanaf de Stationsstraat op de historische gebouwen van de Grote Markt. In de doctoraatsthesis van R. Lemaire 1 over de Bethaniasite in Zoutleeuw worden landschappelijk en ruimtelijk gezien volgende conclusies getrokken: Het open zicht is een waardevolle troef bij het binnenkomen van Zoutleeuw; Er zijn in het gebied nog beekjes, bomen, ophogingen, enz. die het best zoveel mogelijk behouden blijven. Foto 2.1. : zicht op Bethaniasite vanuit de Stationsstraat Anno 1900 Geschiedenis van het Bethaniaklooster Bevreesd voor oorlogsgevaar aan de grenzen van hertogdom Brabant besloten de kanunnikessen van de orde van de H.Augustinus eind 15 de eeuw de veiligheid op te zoeken binnen de stadsmuren. Hun klooster bevond zich immers onbeschermd in open veld. Hiertoe kocht de prior een woning in Zoutleeuw die omgebouwd werd tot klooster. Dit klooster kreeg de naam van Bethanië naar de geboorteplaats van hun patrones de H.Maria-Magdalena. Er zou in die tijd al een appelboomgaard aanwezig geweest zijn op het domein. 1 LEMAIRE, R., Bethania Barn and Filed in Zoutleeuw past and future, Centre for the conservation of historic towns and buildings KU Leuven, Leuven,

2 46 In 1487 veroorloofde de bisschop van Luik de zusters om verscheidende economische activiteiten te ontplooien. Zij mochten linnen weven, bier brouwen, zaden fijnstampen voor olie en er was ook een boekbinderij. Het aantal zusters nam hierdoor toe van 7, bij de opstarting, naar 44 tegen Na de godsdienstoorlogen raakte het klooster in verval. In de 17 de eeuw werd begonnen met het herstel van het klooster en werden nieuwe gebouwen opgetrokken. In de grootste vleugel naast de kerk bevonden zich de kloostervertrekken. Verder was er ook nog een poorthuis, spreekkamer, stallingen (voor paarden), een schuur en wasserij met waterreservoir. Een bloementuin, een moestuin, een boomkwekerijtje en de boomgaard omringenden het geheel. Bovendien werd het klooster langs de oost-, zuid- en westzijde op dat ogenblik bijna volledig omgeven door de omwallingen van de stad. In het noorden wordt hun terrein begrensd door een beekje, genoemd die becke of Scijtgote (zie kaart 2.6., p. 48). Het terrein was toegankelijk vanuit de westzijde. Na de Franse revolutie werd het klooster afgeschaft en werden de goederen openbaar verkocht aan de landbouwersfamilie Coenen. Het was echter notaris Van Goidsenhoven, wonende in de Stationsstraat (huidige woning Claes, zie ook hoofdstuk 3.1.), die in 1882 de opdracht gaf om een groot gedeelte van het voormalige klooster neer te halen. Uiteindelijk is enkel de stal overgebleven. Deze stal met omliggende gronden is nu eigendom van veearts Degeneffe. De gronden zijn in gebruik als weides, horende bij het internationaal vermaardebedrijf van de veearts, gespecialiseerd in kunstmatige inseminatie van paarden. Van de stal is enkel nog een bouwvallige ruïne over, die omwille van neervallend puin rondom is afgesloten met schrikdraad. De schuur heeft bijgevolg geen functie meer. De Bethaniaschuur 2 Oorspronkelijk behoorde deze paardenstal, opgericht tussen 1778 en 1787, tot de zuidelijke vleugel van de schuur van het klooster. In 1863 werd de schuur gesloopt, brak men de stal steen voor steen af en bouwde men er zo n 20m zuidelijker een nieuwe stalling met opslagruimte mee (op een balk van het gebinte is de datum Anno 1886 gebeiteld). In deze nieuwe stal werden dus materialen gerecupereerd uit de oudere gebouwen. Nadien werd de poort dichtgemetseld en werden raamopeningen ruwweg uitgeslagen tot deuropeningen. Samen met een gebrekkig onderhoud heeft dit geleid tot de huidige bouwvallige toestand van het gebouw: het dak is ingestort en een deel van de gevels is hierbij naar beneden gekomen. Foto 2.2. : Bethaniaschuur Anno Inventarisatie van het agrarisch bouwkundig patrimonium te Zoutleeuw, deel II, Eindverhandeling van W.Bilken KUL 1993.

3 47 Paardenkerkhof Soms wordt de site van het Bethaniaklooster ook gelinkt met de naam peerdenkerckhof. Dit toponiem kan in verband gebracht worden met de Merovingische grafvelden. De oorsprong van deze naam dient gezocht te worden in de traditie waarbij mannelijke overledenen met een hoge politieke, sociale of militaire rang, in afzonderlijke grafkuilen ceremonieel begraven werden met paarden. In realiteit werd er meestal een paardengebit in de grafkuil van de afgestorvene gedeponeerd 3. Andere bronnen situeren dit kerkhof op het huidige Solveld, dat deel uitmaakte van de landerijen van het klooster. Het kan ook gewoon gaan om een plaats waar de gemeentelijke dierenkrengen werden begraven. Eigenaar Degeneffe gaf in het midden van de jaren 90 toelating aan de K.U.Leuven. om archeologisch onderzoek hiernaar te verrichten, op basis van het trekken van sleuven. Hieronder wordt schematisch weergegeven welk deel van het gebied onderzocht is geweest. Het resultaat van dit onderzoek is dat er voor dit deel van de site geen historische relicten aanwezig zijn en dat, rekening houdend met de algemene visie voor het gebied, ontwikkeling mogelijk is zonder afbreuk te doen aan de landschappelijke omgeving. Kaart 2.3. : Situering archeologisch onderzoek 3 Verbeeck M., Ceunen M., Zoutleeuws verleden aan het woord, eerste resultaten van het archeologisch en archivalisch onderzoek, K.U.Leuven 1993

4 48 Andere mogelijke relicten Binnen het gebied kunnen ook nog resten te vinden zijn van de, bij de bouw van de 3de omwalling verdwenen, Ingelstraat, die de vroegere Truiderstraat met een verdwenen gedeelte van de Koepoortstraat verbond. Op de restanten van de oude Ingelstraat werd dan de Kloosterstraat aangelegd. Deze nieuwe weg werd later opnieuw onderbroken door de aanleg van de Stationsstraat. De weg werd opgedeeld in 2 delen waarvan 1 stuk de naam Kloosterstraat behield en het andere deel werd Bethaniastraat genoemd. Kaart 2.4.: Anno 1770 I situering huidige stal IV 1 Kaart 2.6. : Bethaniaklooster anno 1865 III II Situering stadswallen: ste 1. 1 wal de 2. 2 wal 2 Kaart 2.5. : Zoutleeuw anno 1550 (Deventer) Situering nieuwe straten anno 2005: I. Sint-Truidensestraat II. Stationsstraat III. Bethaniastraat IV. Kloosterstraat Het gebied is eveneens gelegen tussen de 1ste en 2de stadswal. En ook de grachten (o.a. de Schijtgoot) in het gebied behoren tot de historische relicten (zie kaart 2.6.).

5 Bestaande ruimtelijke context Het binnengebied van de Bethaniasite is gelegen ten zuidoosten van de compacte historisch kern (Grote Markt en Ridderstraat). Het is voor driekwart omgeven door de achtertuinen van de woningen aan de Ridder-, Sint-Truidense- en Koepoortstraat. Het betreft hier meestal rijwoningen waarvan sommige toch van historisch belang zijn (o.a. het voormalige refugiehuis op Ridderstraat nr.1 en de woning van de veearts Degeneffe op nr. 35) (zie kaart 2.9., p.50). Foto 2.7. : Orthografische kaart Aan de Stationsstraat is het vooral de eclectische villa van Vrederechter Pirco met parktuin die beeldbepalend is. De Stationsstraat is ook zo n 3 meter hogergelegen dan de aangrenzende weilanden die afgebakend zijn door een hoge meidoornhaag. Indien deze haag wat wordt ingekort heeft men ook van hieruit een prachtig zicht op de gebouwen van de Grote Markt. Foto 2.8. : Bethaniasite Waar de Bethaniastraat aansluit op de Stationsstraat is er nog een restant van de oude wallen en van de Ingelstraat/Kloosterstraat dat momenteel braak ligt (nr. 25 l2). De Bethaniastraat, overigens in zeer slechte staat, is gelegen langs waterloop of ook wel de Bethaniagracht genoemd (kruinbreedte circa 4m). Deze open stadsgracht is echter sterk vervuild en moet regelmatig gespoeld worden. Dit gebeurt door het opstuwen van het water van de Kleine Gete stroomopwaarts van het centrum. Stroomafwaarts richting Budingen geeft de gracht opnieuw verbinding met de Kleine Gete.