Korenwolf wereld. Dit is een uitgave van de Korenwolfcommissie. Maart 2012

Transcriptie

1 Dit is een uitgave van de Korenwolfcommissie. Maart 2012 Het eerste jaar na het afronden van het experiment zit erop. Het was beslist geen gemakkelijk jaar. Alle bezuinigingen die het kabinet heeft doorgevoerd hebben, zoals bekend, ook het natuurbeheer in Nederland hard getroffen. Het hamster- en akkervogelbeheer is er niet aan ontkomen. Zo is de aanbevolen uitbreiding van het areaal hamsterbeheer met 250 ha er (nog) niet gekomen en kunnen voor het komende jaar geen nieuwe beheercontracten worden afgesloten. Gelukkig wordt de beschikbare oppervlakte hamsterbeheer al volledig benut. Maar daar staat tegenover dat er helaas geen nieuwe akkervogelpakketten afsloten kunnen worden. In dit nummer Als god in Frankrijk?...1 Genetische diversiteit van de Nederlandse korenwolven...4 Wanneer krijgt de hamster zijn jongen?...6 Partijen in het agrarisch natuurbeheer...7 De ontwikkeling van de korenwolfpopulatie in de afgelopen jaren...8 Akkervogelvriendelijk beheer werpt zijn vruchten af...8 Nieuwe borden in het veld...12 Verder hebben we als commissie het afgelopen jaar getracht de uitbetaling van de beheersvergoeding in twee termijnen te laten plaatsvinden, zoals dat onder het experiment ook gebeurde. Echter, toen hadden we zelf de zeggenschap over de middelen, terwijl deze nu uit de SNL-regeling komen. We lopen tegen een aantal muren op, maar blijven het proberen. ndanks alles is in deze Korenwolfwereld ook plaats voor nieuw onderzoek. Zo is er bijvoorbeeld bij hamster burchten gefilmd om na te gaan of en hoeveel jongen er geboren worden en wanneer dat precies gebeurt. De eerste resultaten van dit onderzoek zijn veelbelovend en van groot belang om het hamsterbeheer op de akkers verder te verbeteren. ok is er een artikel over de genetische variëteit. mdat we een smalle basis hebben is het risico op inteelt groot. De afgelopen jaren zijn al hamsters uit België en Duitsland in het fokprogramma ingebracht met goede resultaten tot gevolg. De EU verplicht alle lidstaten de korenwolf te beschermen. Maar de beschermingsplannen zijn even verschillend als de regio s waar deze soort nog voorkomt. Frankrijk heeft in dat opzicht het meeste goed te maken. Maar ook Duitsland en Nederland moeten miljoenen euro s betalen als de korenwolf uitsterft. Hoe drie landen dit diertje weer een thuis willen bieden Als god in Frankrijk? Het Elzasser beschermingsmodel Tot slot zult u in het komende jaar in het veld nieuwe borden zien verschijnen die wandelaars informeren over het beheer. Daarnaast worden ze erop gewezen de percelen niet te betreden en honden aan te lijnen. Hopelijk kunnen we op die manier de akkerfauna beter beschermen en de overlast verminderen. Jean van der Linden Voorzitter Korenwolfcommissie De ambitie knaagt aan Jaques Baur, boer en burgemeester van Blaesheim. Dit jaar staat de volgende officiële korenwolftelling op de agenda. Mochten de EU-rechters in Luxemburg daarbij tot een negatief resultaat komen, dan kan dat Frankrijk tot 50 miljoen euro kosten. Geld dat Jaques Baur zijn land hoe dan ook wil besparen. Ik zal er persoonlijk alles aan doen om te voorkomen dat Frankrijk een boete moet betalen, zegt Baur. Met die instelling staat hij allesbehalve alleen. Per post en tijdens bijeenkomsten informeerde hij boeren over maatregelen om de korenwolf in Blaesheim te beschermen met succes. Zonder uitzondering heeft iedereen een contract ondertekend en zich daarmee verplicht vijf jaar lang de korenwolf te beschermen, aldus Baur. Lees verder op pagina 2 >

2 Vervolg van pagina 1 Blaesheim is een gemeente in Frankrijk met 1300 zielen die zo n 15 kilometer van Straats burg ligt. Hier leven nog ongeveer 100 koren wolven, waarmee Blaesheim waarschijnlijk over de grootste populatie van Europa beschikt in verhouding tot het inwonertal. Maar dat is voor de EU niet voldoende. De Europese Commissie legt Frankrijk verwaarlozing van de soortbescherming ten laste een procedure is al in gang gezet en boetes hangen in de lucht. Frankrijk wilde de uiterst kleine populatie reali seren door met name meer halmgewassen te gaan verbouwen in plaats van maïs maar heeft de zichzelf gestelde doelen lang niet bereikt, berispte het Europese Gerechtshof. En dat terwijl de burchten van de korenwolf in Blaesheim al sinds 15 jaar vrijwillig worden geteld. Het dorpje heeft zich al lang geleden opgeworpen als het geestelijk korenwolfbolwerk in de Elzas. Dat ligt niet alleen aan de lössbodem, de eerste levensbehoefte voor het diertje, maar ook aan de mentaliteitsverande ring bij de boeren die op bijeenkomsten en per post door Baur voortdurend op de hoogte worden gehouden over de bescherming van de korenwolf. Blaesheim werd met Scot du Piémont des Vosges-bernai en Grussenheim-Elsenheim uitgeroepen tot prioritaire actiezone (zones d action prioritaire/zap). Meer dan 20 procent van de verbouwde gewassen moeten korenwolfvriendelijk worden om de huidige populatie te laten vertienvoudigen. Sinds drie jaar worden gefokte korenwolven weer in het wild uitgezet, dit voorjaar gaan er 150 hun vrijheid tegemoet. m ze te kunnen monitoren worden ze voorzien van zenders en per GPS gelokaliseerd, zegt Baur. Twintig jaar geleden nog werd de korenwolf (zoals overal) ook in Frankrijk gedood, de soort vormde een serieus te nemen bedreiging voor de oogst die de boeren het leven zuur maakte. Een korenwolf kan tot zes kilo graan in zijn burcht verzamelen en gold daarom als plaaggedierte waar korte metten mee gemaakt moest worden. Tegenwoordig wordt de korenwolf vooral bedreigd door de techniek de moderne, intensieve landbouw die velden radicaal kaal oogst met moderne machines laat voor de hamsterachtige geen korreltje meer over. Schuld aan deze misère is ook de mono cultuur. 80 procent van het landbouwareaal wordt beplant met maïs, maar dat schimmelt in de winter en is daarom niet geschikt als hamstervoorraad. m de rechters tot een positief oordeel te laten komen, hebben wij in de Elzas onze inspanningen opgeschroefd. We hebben al zeven hectare luzerne- en tarweakkers omheind. Daarnaast hebben we 310 hectare land tot beschermd gebied verklaard en daar luzerne, kool en tarwe aangeplant. m de korenwolf de kans te geven een voorraad aan te leggen zonder dat hij een gemakkelijke prooi is voor zijn natuurlijk vijanden, laten wij bovendien vrijwillig voerstroken staan langs de akkerrand, zegt Baur. Stoppelvelden behoren in Blaesheim tot het verleden. Akkers worden na de oogst direct bewerkt en ingezaaid met groenbemesting zodat de korenwolf beschutting vindt. De bescherming tegen natuurlijke vijanden is geen sinecure en roofdieren zijn er pagina 2

3 de oorzaak van dat het niet goed wil vlotten met de terugkeer van de korenwolf. Korenwolven zijn voor roofdieren een gemakkelijke prooi. Maar vossen zijn ook beschermd daarom moeten we de akkers afzetten met schrikdraad. Maar van boven loeren de buizerds. Dat maakt het moeilijk de populatie te behouden. Vooral buiten de bedrading daar worden uitgezette korenwolven meestal binnen 15 dagen door hun vijanden opgepeuzeld, aldus Baur. Economische bedrijfsvoering zou de korenwolf daarentegen nauwelijks een strobreed in de weg leggen. Beschermingsmaatregelen voor de korenwolf zouden zeer goed te combineren zijn met economische bedrijvigheid. In tegenstelling tot wat algemeen wordt aangenomen, zijn oogstmachines geen gevaar omdat hun burchten zich een halve meter onder de grond bevinden. En wat vindt boer Baur van de beschermingsmaatregelen in Nederland? De Nederlanders hebben een ander concept. In tegenstelling tot in Nederland bewerken onze boeren de beschermde gebieden zelf. In Nederland worden de beschermde gebieden daarentegen door boeren verpacht aan natuurbeschermers, die de akkers bewerken. Dit concept ligt verder van de boeren weg, Franse boeren zitten er dichter bovenop. Bovendien krijgen die geld om hun landbouwmethodes aan te passen de Franse regering levert haar bijdrage in de vorm van financiële prikkels. Boeren ontvangen voor de teelt van luzerne 850 euro per hectare per jaar en 200 euro per hectare per jaar voor de teelt van tarwe. Grenzeloze bescherming? Het Duits- Nederlandse beschermingsmodel In de regio Heinsberg wordt juist onthouding gehonoreerd. In Duitsland lopen al jarenlang verschillende beschermingsplannen. In Noordrijn-Westfalen zijn er projecten in de regio Heinsberg, maar ook in Zülpich, Rommerskirchen en Pulheim, waar nog korenwolven voorkomen. In deze streek werden in het kader van de zogenoemde Vertragsnaturschutz overeenkomsten gesloten tussen boeren en de lagere instanties voor landschapsbeheer om de bescherming van de korenwolf te garanderen. In deze contracten verplichten boeren zich bijvoorbeeld af te zien van diepploegen. In zogenoemde kernzones is bovendien geregeld dat graan blijft staan of dat een deel van de akkers extensiever wordt gebruikt. De vergoeding is gestaffeld, de premies zijn afgestemd op afzonderlijke maatregelen. Niet ploegen wordt met 25 euro per hectare beloond, niet oogsten met euro per hectare, zegt Bernd Luett gens van het Rheinische Landwirtschafts Verband e.v. Al met al te weinig, vindt Luettgens, hij ziet absoluut problemen om de belangen van een economische bedrijfsvoering en bescherming van de korenwolf bij elkaar te brengen. Want lössbodems de favoriete omgeving van de soort zijn vruchtbaar. De landbouwgronden rondom Zülpich, Jülich en Erkelenz leveren een hoge opbrengst. De pachten zijn hoog en boeren zijn dan ook gedwongen om dit hoge opbrengstpotentieel maximaal te benutten. Naar mijn mening moeten we om die reden intensief intelligente maatregelen met geïntegreerde productiemethoden ontwikkelen. Alleen op die manier kunnen de bescherming van de korenwolf en de productie op elkaar worden afgestemd. De huidige beschermingspremies voor oogstderving richten zich niet per se naar de werkelijke mogelijke opbrengsten die in de regio gerealiseerd kunnen worden. Het Nederlandse programma lijkt hier beter te werken, omdat het zich oriënteert op de daadwerkelijke opbrengst- en productiesituatie. Noordrijn-Westfalen werkt vanwege de grensligging samen met Nederland, en zelfs zeer goed, zegt Luettgens. In de regio Heinsberg is er sprake van een grensoverschrijdende landbouw Duitse boeren bewerken velden in de provincie Limburg en doen daar mee aan het beschermingsplan. En dat terwijl de specifieke programma s in de afzonderlijke landen nauwelijks te vergelijken zijn met dat in Duitsland. In Nederland wordt bijvoorbeeld meer luzerne verbouwd om de korenwolf beschutting te bieden. In Duitsland bestaat deze maatregel niet en wordt geen financiële steun verstrekt. Vanuit het perspectief van de boeren zou echter de roofdierproblematiek centraal moeten worden gesteld. Het lijkt geen succes te beloven als men zich uitsluitend concentreert op maatregelen voor de landbouw, zo blijkt ook uit ervaringen in Nederland. Maar Luettgens ziet dat Duitsland en Nederland op de goede weg zijn. We leren veel van elkaar, Nederland heeft een voorbeeldfunctie wat betreft bescherming van de korenwolf en hoeft niet te vrezen voor boetes uit Brussel. Angst voor Brussel heeft ook Baur in Blaesheim niet De bescherming van deze soort is hier diep geworteld. Wij gaan ervoor zorgen dat de populatie groeit. In juni 2011 verklaarde het Europees Gerechtshof de eis van de Europese Commissie tegen Frankrijk gegrond. Het Gerechtshof van de Europese Unie oordeelde dat de maatregelen ter bescherming van de korenwolf die Frankrijk in een termijn tot 5 augustus 2008 had doorgevoerd, niet voldoende waren om een doeltreffende bescherming van de soort te waarborgen. De Elzas is de enige streek van Frankrijk waar de korenwolf nog voorkomt. Van 2001 tot 2007 was het aantal dieren in het belangrijkste Elzasser leefgebied teruggelopen van tot 180. Wil de soort op termijn overleven, dan moet een minimale populatie van korenwolven worden bereikt. pagina 3

4 Genetische diversiteit van de Nederlandse korenwolven Figuur 2. Hamster uit fokprogramma kort voor vrijlaten in zomer 2004 in Heer > door Maurice La Haye, Gerard Müskens, Ruud van Kats, Hans-Peter Koelewijn In 1999 was er in Nederland nog slechts één hele kleine populatie van de korenwolf over, namelijk op de akkers van Henny Hartmann nabij Maastricht. Een aantal van deze dieren is gevangen, waarna Diergaarde Blijdorp en Das&Boom (later het Gaiapark) met de dieren zijn gaan fokken. Alle huidige korenwolven stammen (grotendeels) van deze dieren af. Vanaf het begin was duidelijk dat de partnerkeuze in het fokprogramma beperkt was, waardoor de kans op inteelt en mogelijk afwijkingen erg groot was. Het was dus van groot belang om uit te zoeken of koren wolven uit andere (buitenlandse) populaties de genetische variatie zouden kunnen verhogen. De eerste vraag was welke populaties daarvoor in aanmerking konden komen? Uit eerder onder zoek was al gebleken dat de Europese popu laties genetisch sterk van elkaar verschillen. Het was en is dus niet mogelijk of verstandig om een Hongaarse of ostenrijkse hamster in Nederland uit te zetten of te gebruiken in het fokprogramma. Genetisch onderzoek aan de naburige Belgische en Duitse (Nordrhein-Westfalen) populaties toonde echter ook aan dat deze populaties eveneens sterk van de Nederlandse populatie afweken. Kortom, ook deze populaties leken niet geschikt voor het fokprogramma. Een onwaarschijnlijke uitkomst, omdat de meeste planten en dieren zich weinig aantrekken van landsgrenzen (bij Sittard, Koningbosch en Kerkrade lopen de hamsters ook zo de grens over). De korenwolfpopulaties hadden genetisch gezien dus eigenlijk veel op elkaar moeten lijken. Bovendien bleken alle populaties in België, Nederland en Nordrhein Westfalen op zichzelf weinig genetische diversiteit te vertonen. Deze uitkomst, tezamen met de totale ineenstorting van de hamsterpopulaties in West-Europa, duidde erop dat er meer aan de hand was. De mogelijke verklaring moest in het verleden worden gezocht, vóór het ineenstorten van de hamsterpopulaties in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. In de Natuurhistorische Musea van Nederland en België (Naturalis in Leiden en het KBIN in Brussel) zijn toen oude opgezette korenwolven opgezocht en is er van deze dieren eveneens DNA afgenomen. Het bleek dat deze dieren over veel meer genetische variatie beschikten dan de huidige korenwolven. Bovendien bleken Nederlandse en Belgische korenwolven onderling niet van elkaar te onderscheiden! De lage genetische diversiteit was dus het gevolg van de sterke achteruitgang van de soort. Door toeval zijn in de Belgische, Nederlandse en Duitse populaties andere genetische kenmerken bewaard gebleven de genetische drift, waarbij op de ene plek kenmerk A wordt behouden en op de andere plek kenmerk B. Alle populaties in België, Nederland en pagina 4

5 Figuur 1. Weergave van de genetische afstand tussen individuen van hamsterpopulaties in België (B-historisch, B-Vlaams-Brabant en B-Limburg), Nederland (NL-historisch, NL-recent) en Nordrhein-Westfalen (D-Neuss, D-Zülpich). Hoe dichter de symbolen bij elkaar staan, hoe meer de individuen op elkaar lijken. Museum-individuen (van voor de ineenstorting van de populaties) zijn weergegeven met een open symbool. Nordrhein-Westfalen samen blijken veel minder genetische variatie verloren te hebben. Door individuen uit alle populaties met elkaar te kruisen (voor de zekerheid in het fokprogramma) is weer een genetisch ouderwetse korenwolf terug te krijgen (fig.1). De afgelopen jaren zijn daadwerkelijk diverse korenwolven uit België en Nordrhein-Westfalen in het fokprogramma gebruikt. Net op tijd, want enkele van deze populaties zijn inmiddels uitgestorven. In Wallonië is de korenwolfpopulatie inmiddels geheel verdwenen, maar in het fokprogramma leeft de Waalse populatie voort dankzij één succesvol vrouwtje. Hetzelfde geldt voor de Duitse populatie van Neuss/ Rommerskirchen. Afgelopen seizoen (2011) werden nog 4 burchten gevonden, maar de kans is klein dat deze populatie in 2012 nog bestaat. In 2004 is echter één mannetje uit deze populatie aan het Nederlandse fokprogramma toegevoegd, waardoor ook deze Duitse genen voortleven. f alle buitenlandse bijdragen op de lange termijn voldoende zijn om problemen met inteelt te voorkomen, is nog onduidelijk. Voorlopig lijken de korenwolven te profiteren van de grotere genetische variatie door grotere worpen te produceren. Maar hamsterbeheer (door agrariërs en natuurbeheerders) blijft nog steeds de belangrijkste voorwaarde voor een gezonde populatie korenwolven. Het genetische onderzoek is in detail beschreven in de volgende wetenschappelijke publicatie Strong decline of gene diversity in local populations of the highly endangered Common hamster (Cricetus cricetus) in the western part of its European range. Conservation Genetics. Auteurs MJJ La Haye, K. Neumann & HP Koelewijn (nline first articles) http//www. springerlink.com/content/265h t2/ fulltext.html Het pdf is ook te downloaden via de site Figuur 3. Het gebouw in Dierenpark Gaia waar de hamsterfok is ondergebracht. Franse hamsteronderzoekers krijgen hier uitleg over de succesvolle Nederlandse aanpak van de hamsterfok. pagina 5

6 Wanneer krijgt de hamster zijn jongen? > door Gerard Müskens, Marinde ut, Ruud van Kats, Maurice La Haye Het voortplantingsseizoen van de hamster valt in de zomer en is slechts van korte duur. In een periode van enkele maanden moet er voor voldoende nageslacht worden gezorgd. Voor een prooidiersoort als de hamster is een optimaal beheer van het leefgebied in deze periode noodzakelijk om als populatie te kunnen overleven. nderzoek In 2011 werden speciaal aangepaste videocamera s bij hamsterburchten geplaatst om na te gaan of en hoeveel jongen een vrouwtje kreeg, wanneer dit precies gebeurde en hoe de gewichtsontwikkeling van moeder en jongen was (figuur 1). De eerste resultaten van dit onderzoek zijn veelbelovend en van groot belang om het hamsterbeheer op de akkers verder te verbeteren. Begin juni, de tijd dat de eerste hamstervrouwtjes werpen, bleek nog maar de helft van de gezenderde hamsters (9 vrouwtjes en 3 mannetjes) in leven te zijn. Eind juni werd het tiende vrouwtje gepredeerd. Uiteindelijk overleefden slechts 8 van de 19 vrouwtjes het voortplantingsseizoen (tabel 1). Van deze 8 vrouwtjes was er één die geen jongen kreeg. De andere kregen allemaal een of meerdere worpen. Aantal jongen Een aantal jongen kon worden gevangen en werd gemerkt met een transponder. Door deze transponders, die bij een bezoek aan de camera werden geregistreerd, was het mogelijk een minimum aantal jongen per worp aan te geven. Dat aantal varieerde van 1 tot maximaal 6. Meestal werden er 3-4 jongen met zekerheid vastgesteld (figuur 3). Figuur 1. Videocamera geplaatst bij ingang van een bewoonde hamsterburcht m na te kunnen gaan hoeveel worpen een hamstervrouwtje krijgt, is het noodzakelijk om ze individueel te kunnen volgen. Dat kan alleen door de dieren een zender te geven die aangeeft waar de dieren zich bevinden en of de dieren nog in leven zijn. Zeker in het voorjaar verhuizen de vrouwtjes nog wel eens en ook de sterfte is dan relatief hoog. In het voorjaar van 2011 werden voor dit onderzoek in het hamstercluster Sittard-Jabeek-Puth hamsters gevangen en kregen 19 vrouwtjes en 6 mannetjes een zender. Aantal worpen In 2011 waren in de periode dat de hamsters na hun winterslaap weer boven de grond komen en de vrouwtjes hun eerste worp krijgen, de verliezen door predatie groot. pagina 6 Tabel 1. Het aantal gezenderde hamsters in 2011 en het aantal vastgestelde worpen van de 8 overlevende vrouwtjes. Geboortedata De hamsters die de cameraval inlopen worden gefilmd en gewogen. p die manier is mogelijk is om aan de hand van het gewicht van de jongen de geboortedatum te schatten. Meestal komen de jongen na 2,5-3 weken voor het eerst boven de grond. Sommigen jongen laten zich echter al enkele dagen eerder zien. In 2011 werden de eerste worpen begin juni vastgesteld en de laatste eind augustus of in de eerste dagen van september. De meeste worpen vonden in de tweede helft van juli plaats (figuur 2). Na de geboorte duurt het ongeveer een maand voordat de jongen zelfstandig zijn en voor zichzelf kunnen zorgen Aantal Vrouw Man Gevangen 19 5 Voortplanting worp 1 1 worp 2 2 worpen 2 3 worpen juni juni 1-15 juli juli 1-15 aug aug Figuur 2. Verdeling van de geboortedata van de vastgestelde worpen in 2011 Figuur 3. Drie jonge hamsters gelijktijdig in beeld voor camera Conclusie Het intensief volgen van de gezenderde hamstervrouwtjes met de speciale camera heeft veel nieuwe gegevens opgeleverd, die kunnen worden gebruikt om het hamsterbeheer te verbeteren. In april en mei werden veel hamsters gepredeerd. Dat kwam vooral door een buizerd die ter plaatse in een veldbosje broedde. Door het beheer aan te passen, kan de sterfte in deze belangrijke periode verder worden verminderd. 60% van de hamsters is tussen half juli en eind augustus geboren. Dat betekent dus dat de laatste jongen eind september zelfstandig zijn. Vervolgens moeten ze nog op zoek naar een eigen plaats om een burcht te graven en voedsel voor de winter te verzamelen. p de hamsterpercelen en in de opvangstroken die vanwege een goede dekking en ruim voedselaanbod niet worden geoogst, wordt hierin ruimschoots voorzien. Het aantal jongen dat minimaal aanwezig was, lag onder de verwachting. Het is mogelijk dat niet alle jongen door de camera zijn geregistreerd. Frequenter filmen in 2012 kan meer opheldering geven.

7 Partijen in het agrarisch natuurbeheer In het agrarisch natuurbeheer zoals dat voor de hamster en de akkervogels is georgani seerd, spelen veel partijen een rol. nderstaand organisatieschema geeft de verschillende partijen weer en de relaties die ze onderling hebben. De vlakken waarop ze werkzaam zijn kunnen worden onderverdeeld in Uitvoering van het beheer, Begeleiding, coördinatie en controle en Beleid en financiering. nder het schema zijn per partij de belangrijkste taken weergegeven. UITVERING BEHEER begeleiding, coördinatie en controle beleid en financiering Agrariër / terreinbeherende organisatie Interprovenciaal verleg Gebiedscoördinator Korenwolfcommissie Dienst Regelingen Provincie Limburg Ministerie van Economische Zaken Landbouw & Innovatie Europese Unie Nieuwe Voedsel en Warenautoriteit Korenwolfcommissie Platform voor alle hamster- en akkervogelzaken verlegt met alle belanghebbenden Adviseert de provincie Dienst Regelingen Voert de regeling uit namens de provincie Sluit 6-jarige contracten af Toetst de aanvragen administratief Betaalt jaarlijks de vergoedingen uit Zet de deelnemende percelen in de gecombineerde opgave Nieuwe Voedsel en Warenautoriteit Voert veldcontroles van het beheer uit in opdracht van de Dienst Regelingen Provincie Limburg Specificeert het beheer en de aangewezen gebieden in het Natuurbeheerplan Financiert het beheer Stelt de gebiedscoördinator aan Keurt jaarlijks het collectieve beheerplan goed Inter Provinciaal verleg (IP) Stelt de bandbreedte (min-maxconstructie) in Stelt Index SNL op (pakketten en beheervoorwaarden) Bepaalt de vergoedingen Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie Draagt financieel bij Schakel tussen IP en Europese Unie Deelnemende agrariër / Terreinbeherende organisatie Voert het afgesproken beheer uit Zet jaarlijks een handtekening voor zijn eigen oppervlakte hamsterbeheer onder het collectieve beheerplan Vraagt bij aanvang van de overeenkomst eenmalig beheersubsidie aan via het DR-loket voor de periode van 6 jaar Vraagt jaarlijks uitbetaling van de beheersubsidie aan in de gecombineerde opgave Gebiedscoördinator Spreekt jaarlijks af welk beheer op welke percelen plaatsvindt Stelt het collectieve beheerplan op Aanspreekpunt voor de agrariërs bij vragen e.d. Vult de Toolkit in Europese Unie Stelt het raamwerk op Eist 6-jarige contracten Draagt financieel bij pagina 7

8 De ontwikkeling van de korenwolfpopulatie in de afgelopen jaren > door Gerard Müskens, Ruud van Kats, Theo Bakker, Huub Don, Willem Steenge mdat er in de herfst van 2010 nog veel dekking was, is het toen niet gelukt om alle burchten te vinden. In het voorjaar -zeker nadat er geklepeld is- gaat dat een stuk gemakkelijker. Daarom zijn in het voorjaar van 2011 de laatste beheerpercelen op hamsterburchten uit het seizoen 2010 afgezocht. Een extra probleem vormde de vele sneeuw die er in de winter van lag. Die maakte het zoeken in het voorjaar zelfs noodzakelijk. In het voorjaar van 2011 kon uiteindelijk de totaalstand van 2010 worden vastgesteld. Positief is dat het totale aantal gevonden burchten weer iets hoger was dan in het jaar daarvoor. Daar staat echter tegenover dat in enkele deelgebieden de hamster het erg moeilijk heeft gehad en vrijwel is verdwenen. Het definitieve aantal burchten uit 2011 zal pas in het voorjaar 2012 bekend worden als alle hamsterpercelen in het voorjaar zijn geïnventariseerd. Clusters In het cluster Amby-Heer-Sibbe daalde het aantal burchten met een kwart van 108 naar 75. Deze achteruitgang kwam volledig voor rekening van het gebied Sibbe, waar nog maar een handvol burchten werd gevonden. Heer bleef stabiel met 21 burchten en in de verbindingsstrook tussen Amby en Heer liep het aantal burchten iets op van 32 naar 40. In Amby daalde het aantal burchten naar 9. In het cluster Wittem-Heerlen nam het aantal burchten ook af, dit ondanks een bijzet van hamsters in Bocholtz. De afname was het sterkst in Wittem waar nog maar een 4 burchten werden gevonden. ok in Kerkrade nam het aantal af maar werden toch nog 37 burchten gevonden. In Bocholtz werden in 2010 hamsters bijgezet waarvan later in het seizoen nog 17 bewoonde burchten aanwezig waren. Het cluster Puth-Sittard-Jabeek-Koningsbosch was ook in 2010 weer het beste gebied. Het totaal aantal burchten nam hier toe van 362 naar 448. ok hier werden in 2010 op twee plaatsen, Jabeek en Schinveld, hamsters uitgezet. Deze uitzetten waren succesvol, wat later in het seizoen resulteerde in 82 gevonden burchten. In het deelgebied Koningsbosch nam het aantal flink af. Er werden nog maar 8 burchten gevonden. In het deelgebied Puth nam het aantal licht af tot 78 burchten. Ten oosten van Sittard ging het aantal echter flink omhoog en werden 280 burchten gevonden. Daarmee is en blijft dit gebied opnieuw het beste leefgebied voor de hamster in Zuid- Limburg (fig. 1). Vorig jaar werd in de nieuwsbrief al gemeld dat hamsters het in de gebieden met een grotere oppervlakte aan hamsterbeheer beter lijken te doen. ok in 2010 werd dit beeld bevestigd. Vooral in het cluster Puth-Sittard-Jabeek kwam dit duidelijk tot uiting. Inmiddels ligt in dit gebied bijna 200 hectare beheer en dat lijkt zijn vruchten af te werpen. ok in de verbindingsstrook Amby-Heer en in Heer bleef Akkervogelvriendelijk beheer werpt zijn vruchten af Zingende veldleeuweriken hoog boven de akkers. Gele kwikstaarten op zoek naar voedsel voor hun jongen. Een klucht patrijzen foeragerend aan de rand van een graanakker of een grote groepen vinkachtigen en gorzen op winterse akkers. Dit beeld was enkele tientallen jaren geleden gemeengoed in de akkergebieden van Zuid-Limburg. Tegenwoordig is daar nog slechts een fractie van over, veelal geconcentreerd in een paar nog redelijk geschikte gebieden. m deze laatste bolwerken te behouden en de akkervogelstand binnen deze gebieden te vergroten, is in 2010 gestart met het afsluiten van overeenkomsten in het kader van agrarisch akkervogelbeheer. pagina 8

9 Puth-sittard-jabeek Amby-Heer-Sibbe Wittem-Heerlen Figuur 1. ntwikkeling van de hamsterpopulatie in de periode in de drie clusters waar de hamster voorkomt. Figuur 3. Elektrisch raster ter bescherming van de bijgezette hamsters het aantal gelijk. Met ongeveer 80 hectare aan hamsterbeheer is dit het tweede gebied in omvang. Bijzetten van hamsters In 2011 zijn op vier plaatsen hamsters bijgezet (fig. 2). De belangrijkste reden hiervoor waren het verbreden van de genetische variatie en het versterken van populaties die te ver in aantal zijn gedaald. In de meeste deelgebieden is de genetische variatie nog erg gering. Dankzij het fokprogramma is het mogelijk om hamsters met een bredere genetische basis in de bestaande populatie bij te zetten. In de Figuur 2. Het vrijlaten van een hamster komende jaren zal dit nog worden voortgezet. In 2011 zijn er in totaal 115 hamsters bijgezet. In Schinveld/Jabeek is dit gedaan om de populatie te versterken. In de verbindingszone Amby-Heer en Heer, Sibbe en Koningsbosch werd dit ook om deze reden gedaan en tevens om de genetische basis te verbreden. p enkele dieren in het gebied Heer na, zijn alle hamsters bijgezet binnen een elektrisch raster (fig. 3). De overleving van deze bijgezette dieren was erg goed en de verwachting is dat dit een positief effect zal hebben op het aantal hamsters in Collectief beheerplan akkervogels Eind 2010 is het (eerste) collectieve beheerplan voor akkervogels in Zuid-Limburg voor beheerjaar 2011 opgesteld en door Gedeputeerde Staten (GS) goedgekeurd. In 2011 is een voorzichtige start gemaakt met het akkervogelbeheer in Zuid-Limburg. Selectie van de akkervogelkernleefgebieden In het collectieve beheerplan akkervogels Zuid- Limburg wordt specifiek aandacht besteed aan de veldleeuwerik, een soort die zich thuisvoelt in open akkers. In Limburg is een grote afname van het aantal broedparen geconstateerd en ook landelijk gezien gaat het aantal veldleeuweriken erg hard achteruit (>5% per jaar, SVN). Beheer dat uitgaat van de specifieke eisen die de veldleeuwerik aan zijn omgeving stelt voor wat betreft foerageer- en broedmogelijkheden, maakt het mogelijk dat de veldleeuwerik in het Limburgse landschap terugkeert. Daarnaast creëert het beheer een biotoop waarin ook andere akkervogels zich thuisvoelen, zoals de gele kwikstaart en de patrijs. De veldleeuwerik wordt daarom als kapstoksoort van dit collectieve beheerplan beschouwd. Kenschets van de mozaïeken Aan de hand van de meest recente broedvogelgegevens van de eerder genoemde soorten en de geschiktheid van de gebieden (open landschap in combinatie met akkerbouw) heeft de Provincie Limburg in Zuid-Limburg vijf akkervogelkernleefgebieden (mozaïeken) aangewezen. Deze gebieden zijn vastgelegd in het Natuurbeheerplan Limburg 2011 en komen in aanmerking voor agrarisch akkervogelbeheer binnen het Subsidiestelsel Natuur- en Landschapsbeheer Limburg (SNLL). In 2011 is gestart met 8,9 hectare akkervogelbeheer in de mozaïeken Bruisterbosch en Colmont. Lees verder op pagina 6 > pagina 9

10 pagina 10 Korenwolf wereld Y Y Y Y Y Y Y Y Y > Y Y Y Y Y Y ' ' ' ) )) > Bruisterbosch In het mozaïek Bruisterbosch is voor beheerjaar ,0 hectare akkervogelbeheer afgesloten, verdeeld over 4 beheereenheden. De beheereenheden liggen vrij geconcentreerd in het gebied zodat er een redelijke samenhang is tussen de beheereenheden. Colmont In het mozaïek Colmont is voor beheerjaar ,9 hectare akkervogelbeheer afgesloten, verdeeld over 4 beheereenheden. De beheereenheden liggen verspreid over het mozaïek. Twee beheereenheden liggen in het westelijk deel en twee in het oostelijk deel van het mozaïek. Beheerpakketten Akkervogelbeheer moet voldoen aan de twee basiseisen die akkervogels aan hun omgeving stellen. p de eerste plaats moet er broedgelegenheid zijn. Verder moeten ze voldoende voedsel kunnen vinden zodat ze een of meerdere broedsels kunnen grootbrengen. Daarnaast zijn er ook enkele akkervogelsoorten die hier ook het winterhalfjaar blijven. Daardoor moet er ook voldaan worden aan de eis dat er ook s winters voedsel beschikbaar moet zijn voor deze overwinterende akkervogels. Ervaringen opgedaan in Groningen, Flevoland en Zeeland hebben de basis gelegd voor de huidige beheerpakketten. Hieruit zijn twee basispakketten ontstaan een pakket dat gericht is op het bieden van broedgelegenheid en voedsel in de broedperiode en een pakket dat specifiek gericht is op het aanbieden van voedsel in het winterhalfjaar. De Provincie Limburg heeft vervolgens de beheerpakketten middels het Natuurbeheerplan afgestemd op de Limburgse situatie. Hierbij is niet alleen rekening gehouden met de specifieke eisen van de akkervogels maar ook met de inpassing van het beheer in de agrarische bedrijfsvoering.

11 A Bouwland voor broedende akkervogels (zomerpakket) Zoals de naam al aangeeft, is dit pakket gericht op het bieden van broed- en foerageergelegenheid. De beheereenheid bestaat voor tweederde deel uit roodzwenkgras en voor eenderde deel uit zomergraan. De delen roodzwenkgras kennen een speciaal maairegiem, waardoor verschillende trappen in de grasgroei ontstaan. Het zomergraan blijft staan tot na het broedseizoen en mag geoogst worden wanneer het rijp is. nverharde weg lage grasland middelhoge grasland Zomergraanstrook Regulier gewas A Bouwland voor broedende akkervogels (zomerpakket) A Bouwland voor doortrekkende en overwinterende akkervogels (winterpakket) In het huidige agrarische landschap is het voor overwinterende akkervogels moeilijk om nog voldoende voedsel in de vorm van zaden en ongewervelden te vinden. Veel akkers liggen er kaal of juist sterk begroeid bij en stoppelvelden zijn vrijwel nergens meer te vinden. Dit pakket richt zich op het aanbieden van zaad in de winterperiode. De helft van de beheereenheid wordt ingezaaid met bladrammenas en de andere helft met wintertarwe. Deze gewassen blijven staan tot minimaal 15 maart van het daaropvolgende jaar. nverharde weg Bladrammenas Zomertarwe Regulier gewas A Bouwland voor doortrekkende en overwinterende akkervogels (winterpakket) Resultaten Akkervogels Het akkervogelvriendelijke beheer heeft in 2011 al zijn vruchten afgeworpen. Hoewel er niet specifiek naar nesten is gezocht een tijdrovend werk dat veel onnodige verstoring oplevert kan er op basis van broedvogelmonitoring en observaties vrijwel zeker worden geconstateerd, dat er verschillende akkervogels op de beheereenheden hebben gebroed. Zo zijn er op de beheereenheden die zeer open liggen verschillende paartjes veldleeuweriken en gele kwikstaarten tot broeden gekomen. In de beheereenheden die wat meer gesloten zijn, kwamen de kneu, geelgors, roodborsttapuit, grasmus en als klapper de patrijs tot broeden. Zowel in het mozaïek Colmont als in het mozaïek Bruisterbosch is een territoria patrijs vastgesteld op een perceel waarop akker vogelbeheer plaatsvindt. Aangezien het met de patrijs in Zuid-Limburg erg slecht gaat, is dat een mooie opsteker. Akkervogelbeheer schept niet alleen extra broedgelegenheid voor veel akkervogels, maar biedt daarnaast ook veel voedsel, zowel in de zomer als in de winter. Gedurende het broedseizoen is veelvuldig waargenomen dat ouder vogels die in de omgeving van de beheereenheden broeden, op de beheereenheden foerageerden. De combinatie van kruiden die insecten aantrekken en het iets ruigere karakter van de beheereenheden waar veel insecten zich thuisvoelen, zorgde voor een rijke dis. Zodoende bereikt het akkervogelbeheer een veel grotere range dan alleen de akkervogels die op de beheereenheden tot broeden komen. In het winterhalfjaar, als de omliggende akkers er veelal kaal en daarmee voedselarm bij liggen, worden de doortrekkende en overwinterende akkervogels aangetrokken door de beheereenheden. Het perceel waarop het winterpakket gelegen is, trekt grote groepen ringmussen en groenlingen. Maar ook op de overige beheereenheden zijn akkervogels te vinden. Zo foerageert de veldleeuwerik tussen de graanstoppel op zoek naar valgraan en andere zaden, maakt de patrijs gebruik van de wat ruigere grasstroken voor dekking en voedsel en vinden groepjes kneuen, graspiepers en gorzen allerlei eetbaars op de beheereenheden. Vooruitblik 2012 Na de voorzichtige start van het akkervogelbeheer in 2011 was het speerpunt voor het collectieve beheerplan van 2012 om meer hectares akkervogelbeheer af te sluiten, zodat een robuuster geheel ontstaat met meer samenhang tussen de afzonderlijke overeenkomsten. Helaas bleek eind 2011 dat er geen budget was voor de uitbreiding van het akkervogelbeheer voor ndanks deze tegenslag wordt het collectieve beheerplan van 2011 voortgezet en zal in 2012 de nadruk worden gelegd op de evaluatie van de resultaten en het beheer van de afgesloten akkervogelovereenkomsten. Middels deze evaluatie worden knelpunten in een vroeg stadium aan het licht gebracht en kan er direct worden ingesprongen op kansen die zich voordoen. Samen met de deelnemers wordt geprobeerd om er in 2012 net zo n groot succes van te maken als in 2011 het geval was. Dat 2012 een akkervogelrijk jaar mag worden! pagina 11

12 Nieuwe borden in het veld Voor actuele informatie ngeveer 6 jaar geleden zijn bij de leefgebieden Kollenberg, Puth, Sibbe en Amby borden geplaatst om met name wandelaars te informeren over het hamsterbeheer op de betreffende akkers. Daarnaast werd onder meer gewezen op het belang de percelen niet te betreden en honden aan te lijnen. Veel van deze borden staan er nu nog steeds. m ook in de andere gebieden het hamsterbeheer onder de aandacht te brengen worden ook daar soort gelijke borden geplaatst. p de nieuwe borden worden wandelaars geattendeerd op de beheeractiviteiten die in het gebied plaatsvinden ten behoeve van alle akkerfauna en in het bijzonder de hamster. mdat daar uit het veld om gevraagd is wordt ook nu weer nadrukkelijk verzocht op de paden te blijven en honden aan te lijnen. De nieuwe borden komen bij de belangrijkste toegangspaden naar de leefgebieden van de hamster te staan en worden in het voorjaar in overleg met de terreinbeherende instanties geplaatst. Colofon De Korenwolfwereld is een uitgave van de Dienst Landelijk Gebied in samenwerking met de Provincie Limburg en het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Redactieadres Dienst Landelijk Gebied Postbus KE Roermond Concept en uitvoering Coppen communications+marketing, Roermond Foto s zijn eigendom van fotograaf Gerard Müskens en de Dienst Landelijk Gebied Limburg. Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.