Alcohol en zwangerschap

Transcriptie

1 Syllabus Opdrachten en achtergrondinformatie bij elearning module Alcohol en zwangerschap Verloskundigen (in opleiding) De elearning module is ontwikkeld met financiële steun van het Partnership Vroegsignalering Alcohol en Ros Robuust. Een productie van: Ontwikkeld in samenwerking met: 1

2 Deze elearning is een productie van Mondriaan - Setheater - Voyart Films Film productie Richard Dols - Voyart Films Christiaan Verhoef Scenario An Geenen - Setheater Redactie (inhoudelijke begeleiding) Wilma Noteborn - Mondriaan Spel An Geenen Maria van Kouwen-Haacke Ruud Horrichs Presentatie Wilma Noteborn Naar een idee van/in opdracht van: GGZ-instelling Mondriaan Voor deze productie zijn wij dank verschuldigd aan: - Dhr. Sjoerd van den Dam als Sociaal Psychiatrisch Verpleegkundige verbonden aan het Vincent van Gogh Instituut - Mevr. Dr. Miranda Laurant, Senior onderzoeker bij het Scientific Institute for Quality of Healthcare (IQ healthcare) UMC St Radboud en verbonden aan het Partnership Vroegsignalering Alcohol - Mevr. Kristel Zeeman, MSc, verloskundige en wetenschappelijk medewerker richtlijnontwikkeling bij de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV) - Mevr. Mieke Aitink MSc, verloskundige en beleidsmedewerker Deskundigheidsbevordering Verloskundige bij de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV) - Mevr. Marloes Raijer en mevr. Natascha Hebben, verloskundigen te Baarlo - Mevr. Drs. Sandy Swieringa en mevr. Judith van de Nobelen, beiden verbonden aan de afdeling Verslavingspreventie van Mondriaan, binnen het aandachtsgebied Kinderen van Verslaafde Ouders - Mevr. Kirsten Olie, moeder - Mevr. Ir. Nickie van der Wulp, onderzoekster bij STAP (het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid) - Dhr. Mr. Peter Evers MSc, teamleider Bachelor Verloskunde aan de Academie Verloskunde Maastricht - Mevr. Laura Bronneberg-van den Broek, verloskundige te Roermond. - Mevr. Vivianne Castermans en Mireille Waterval van Verloskundigenpraktijk Vita Maastricht - Mevr. Sanne Remeijsen, verloskundige in opleiding aan de Academie Verloskunde Maastricht - Mevr. Fleur Rutzerveld, verloskundige in opleiding aan de Academie Verloskunde Maastricht - Mevr. Cecile van Lümig, verloskundige in opleiding aan de Academie Verloskunde Maastricht voor hun inhoudelijke bijdrage aan de ontwikkeling van deze elearning module. Meerssen, december

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Blz. 2. Werkwijze 3. Leerdoelen 4. Doelgroep 5. Opdrachten 6. Achtergrondinformatie 6.1 Gezondheid Prevalentiecijfers a. Alcoholgebruik onder zwangere vrouwen b. Waarom drinken zwangere vrouwen alcohol? c. Hoe denken verloskundigen over het alcoholgebruik van zwangere vrouwen? Risico s alcoholgebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding a. Ernstige, levenslange gevolgen b. Geen veilige hoeveelheid alcohol c. Geen veilig moment voor alcoholgebruik d. Alcohol en mannelijke vruchtbaarheid e. Wat weten verloskundigen over de risico s van alcoholgebruik? 6.2 Alcoholgebruik 6.3 Gedragsverandering Hoe veranderen mensen hun gedrag? Interventies om toe te passen bij zwangeren in de verschillende motivatiefases De partner van de zwangere Gemotiveerd maar toch niet kunnen veranderen? Alcoholgebruik bij zwangeren bespreekbaar maken a. Waarom alcoholgebruik bespreekbaar maken? b. Gebruik ter sprake brengen Kortdurende interventies bij zwangeren a. Protocol voor een adviesgesprek b. Protocol motiverend gesprek Effectiviteit van kortdurende interventies a. Vroegtijdige herkenning b. Effectiviteit van kortdurende interventies c. Effectiviteit van kortdurende interventies bij vrouwen d. Effectiviteit van kortdurende interventies door verloskundigen 6.4 Motiverende gespreksvoering Wat is motiverende gespreksvoering? Wat is motivatie? Wikken en wegen: ambivalentie Hoe ga je te werk? 3

4 Wat als je maar 10 minuten hebt? 6.5 Wat als er toch meer aan de hand is? Meer informatie en ondersteuning Tips bij het stoppen of minderen 7. Kennistoets Tien vragen om je kennis te testen Antwoorden 4

5 1. Inleiding Deze syllabus behoort bij de elearning voor verloskundigen (in opleiding), gericht op het vroegtijdig signaleren en bespreekbaar maken van alcoholgebruik bij (bijna) zwangere vrouwen en hun partner. Het gaat hierbij om het signaleren van alcoholgebruik bij zwangere vrouwen die voordat ze zwanger waren, niet excessief of problematisch dronken en tijdens de zwangerschap (kleine hoeveelheden) alcohol blijven drinken. In deze module krijg je als verloskundige (in opleiding) gedeeltes van een consult van een zwangere bij de verloskundige, tijdens verschillende fases van de zwangerschap te zien. De film dient met name ter bewustwording. Indien nodig of gewenst kun je aanvullende informatie opzoeken in deze syllabus De module behoort tot het facultatieve onderwijsaanbod van de opleiding tot verloskundige. De studiebelasting voor het doorlopen van deze module bedraagt maximaal 2 uur. De module sluit aan bij het onderwijs in het regulier curriculum van de opleiding wat betreft motiverende gespreksvoering en advisering over gezonde leefstijl tijdens de zwangerschap (waaronder ook de risico s van alcoholgebruik). Voorkennis over motiverende gespreksvoering en de risico s van alcoholgebruik tijdens preconceptie, zwangerschap en borstvoeding wordt dan ook als voldoende aanwezig verondersteld. De elearning is ook goed te gebruiken door verloskundigen die al werkzaam zijn. 2. Werkwijze Je kunt de module stapsgewijs doorlopen. In de module zie je een aantal gesprekken die je als verloskundige met een zwangere vrouw kunt voeren over alcoholgebruik. De gesprekken worden gespeeld door acteurs. Er wordt op verschillende momenten gepauzeerd. Er wordt in een aantal cycli telkens via het geven van informatie (gezondheidsvoorlichting en motiverende gespreksvoering) toegewerkt naar een voorgespeeld gesprek met een zwangere vrouw, waarna je keuzemomenten voorgelegd krijgt over hoe jij het gesprek voort zou zetten. Het antwoord kun je invullen in deze syllabus. Als je klaar bent met de opdracht kun je de film weer starten en verder gaan met de module. In het filmpje wordt niet per vraag het juiste antwoord gegeven. Als je de film herstart na het invullen van een opdracht, wordt de scène waar de vraag over ging hervat en kun je zien hoe het gesprek verder zou kunnen verlopen, waarna er weer een nieuwe opdracht volgt. Op sommige momenten in de film krijg je van een deskundige antwoord op de vraag. Vervolgens gaat de film door naar een volgende scène met een bijbehorende opdracht. Je kunt het antwoord dus zelf afleiden uit het vervolg van de gespeelde scène. Kijk wat je hierin aanspreekt en hoe je dit in je eigen werk zou kunnen toepassen. Daarnaast tref je in deze syllabus allerlei achtergrondinformatie aan. Nog even vooraf: Voordat je aan de module begint, kun je misschien nog even stilstaan bij wat jij zelf als (toekomstig) verloskundige zou willen bereiken met het bespreekbaar maken van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Wat zou jouw doel zijn? Het volledig ontmoedigen van het drinken van kleine hoeveelheden alcohol? Het gebruik van alcohol zoveel mogelijk beperken? Het bespreekbaar maken en inventariseren van het drinkgedrag van de moeder en bewustwording creëren over de risico s van drinken tijdens de zwangerschap? Het zaaien van twijfel over het gebruik van alcohol zodat de zwangere tot een gedegen beslissing kan komen? Ook zou je even stil kunnen staan bij de rol van je eigen alcoholgebruik. Welke rol speelt alcohol in jouw leven? Wat is jouw eigen standpunt ten opzichte van alcoholgebruik (tijdens 5

6 de zwangerschap): in welke mate beïnvloedt dit het bespreekbaar maken / informeren van de zwangere? Vul hieronder je antwoord in: Hoe staat het met je eigen alcoholgebruik, welke rol speelt alcohol in jouw leven? Wat is jouw standpunt ten opzichte van alcoholgebruik (tijdens de zwangerschap)? In welke mate beïnvloedt dit jouw bereidheid om alcoholgebruik met de zwangere (en haar partner) bespreekbaar te maken? Op een schaal van 1 10: in hoeverre vind je het belangrijk om alcoholgebruik met de zwangere en haar partner bespreekbaar te maken? - Wat maakt dat je dit cijfer geeft en niet een lager cijfer? - Wat is er nodig om jezelf een hoger cijfer te geven (zodat je het (nog) belangrijker gaat vinden)? Op een schaal van 1 10: in hoeverre denk je dat je in staat bent om alcoholgebruik met de zwangere en haar partner te bespreken? - Wat maakt dat je jezelf dit cijfer geeft en niet een lager cijfer? - Wat is er nodig om jezelf een hoger cijfer te geven (zodat je er (nog) beter in zou worden)? Op een schaal van 1 10: in hoeverre ben je bereid om alcoholgebruik ook daadwerkelijk met de zwangere en haar partner te bespreken? - Wat maakt dat je jezelf dit cijfer geeft en niet een lager cijfer? - Wat is er nodig om jezelf een hoger cijfer te geven (zodat je er (nog) meer toe bereid zou zijn)? 6

7 3. Leerdoelen Deze module kent de volgende leerdoelen: 1. Het leren voeren van een motiverend adviesgesprek met een zwangere vrouw (en haar partner) die voor haar zwangerschap alcohol dronk en tijdens haar zwangerschap kleine hoeveelheden alcohol drinkt. 2. Meningsvorming ten aanzien van het gebruik van alcohol tijdens de zwangerschap en het belang van het bespreekbaar maken hiervan tijdens de zwangerschap met de zwangere vrouw en haar partner. De module is gebaseerd op de volgende uitgangsprincipes: - Leren door herhaling - Er wordt gewerkt conform de volgende stappen: 1. Weten 2. Begrijpen/Willen 3. Kunnen. 4. Doelgroep Deze module is bedoeld voor verloskundigen (in opleiding). De module kent de volgende rechtstreekse doelgroepen: - Alle zwangere vrouwen (met uitzondering van vrouwen die reeds onder behandeling zijn (geweest) vanwege alcoholafhankelijkheid) - De partner van de zwangere vrouw - In de module is vooral aandacht voor de hoogopgeleide (eigenwijze) zwangere vrouw, die voorafgaand aan de zwangerschap (redelijk) veel, sociaal gedronken heeft, met name wijn. Deze groep mist vaak tijdens de zwangerschap de smaak van wijn en is moeilijk te overtuigen dat 1 glaasje of slokje ook schadelijk kan zijn. 7

8 5. Opdrachten Veel succes met het doorlopen van de module. Start de film Introductie door deskundige Op de DVD staan een viertal situaties waarover je vragen krijgt. Wil je een situatie nog eens terugkijken? Keer dan terug via het hoofdmenu. Binnen een situatie kun je ook altijd terugspoelen naar de vorige scène. Start de film SITUATIE A: intakegesprek met zwangere vrouw De film begint bij het doorlopen van de vragenlijst tijdens de intake. De verloskundige vraagt eerst toestemming om over het onderwerp alcohol te praten. Dat is stap 1 bij motiverende gespreksvoering. Meer informatie over motiverende gespreksvoering vind je in deze syllabus. Hierin zit ook een stappenplan dat op maat gemaakt is voor jou: hoe kun je motiverende gespreksvoering als verloskundige gebruiken? Neem dit stappenplan erbij en start het gesprek via de startknop. Start de film Vraag A1 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag A2 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welke onderwerp? 8

9 Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Maak eerst onderstaande vraag A3 en A4 alvorens de film te herstarten. Vraag A3 Uitspraak van een collega verloskundige: Die vrouw heeft daar duidelijk over nagedacht, prima toch! Wat kan ik daar nog aan toevoegen? Heel af en toe een slokje of een glaasje kan immers geen kwaad. Hoe denk jij hierover? Is het bespreekbaar maken van alcoholgebruik een taak voor jou? Licht je antwoord hieronder toe. Vraag A4 Er zijn allerlei voor- en nadelen te bedenken voor het bespreekbaar maken van het alcoholgebruik. Deze gelden voor jou als verloskundige, maar ook voor de zwangere. Vul hieronder in wat volgens jou de voor- en nadelen zijn: Voor de verloskundige Voordelen Nadelen 9

10 Voor de zwangere Voordelen Nadelen In de syllabus vindt je meer uitleg over de voor- en nadelen van het bespreekbaar maken van alcoholgebruik. Ook lees je bij de achtergrondinformatie hoe je kunt omgaan met de ongerustheid van de zwangere vrouw die alcohol heeft gedronken toen ze nog niet wist dat ze zwanger was. Start de film Vraag A5 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag A6 Hoe groot schat je de kans dat deze vrouw alcohol blijft drinken? Vul je antwoord hieronder in en licht toe waarom je dit denkt. 10

11 Ter overweging In deze casus vraagt de verloskundige of ze de zwangere vrouw nog een keer mag bellen de komende week. Het is goed om er vooraf over na te denken hoe je hier als verloskundige tegenover staat. Vind je dit tot jouw verantwoordelijkheid behoren? Als je jezelf hierin minder directief wilt opstellen kun je ook vragen of de zwangere jou wil bellen als ze nog vragen heeft. Een tussentijds telefonisch contact is te overwegen aangezien in het begin van de zwangerschap de controles minder frequent zijn. Het zou jammer zijn als bij de volgende afspraak, doorgaans vier weken later, blijkt dat de vrouw het nog steeds moeilijk vindt om niet of minder te drinken. Op basis van je gesprek met de zwangere kun je uiteraard ook een inschatting maken of je zelf wilt bellen of niet. Een andere mogelijkheid is om een zwangere te verwijzen naar websites als Hoe denk jij hierover? Vul je antwoord hieronder in. Start de film Vraag A7 Lees de informatie over de stadia van gedragsverandering in deze syllabus. Vervolgens willen we je vragen om onderstaande uitspraken van een zwangere te koppelen aan verschillende stadia van gedragsverandering: Uitspraak zwangere vrouw Mijn moeder begon er gisteren ook al over! Ik dacht dat af en toe een glaasje geen kwaad kan? Ik heb gisteren nog een artikel in de krant gelezen dat uit onderzoek blijkt dat af en toe een glaasje geen kwaad kan. Ik heb me voorgenomen om 9 maanden niet te drinken. Ik drink niet tijdens de zwangerschap. Hoe erg is het dat ik heb gedronken toen ik nog niet wist dat ik zwanger was? Ik vind een wijntje op zijn tijd wel lekker. Ik kijk soms wel uit naar het moment dat ik niet meer zwanger ben. Dan kan ik toch nog even met een roseetje van de zomer genieten. Ook tijdens de borstvoeding wil ik verstandig met alcohol om gaan. Deze vrouw bevindt zich waarschijnlijk in het volgende stadium van gedragsverandering: - Voorbeschouwing - Overwegen - Beslissen - Uitvoeren - Volhouden - Terugvallen 11

12 Mijn man zegt dat ik goed voor de baby en mijzelf moet zorgen. Einde gesprek 1 met zwangere. SITUATIE B VERVOLGAFSPRAAK BIJ DE VERLOSKUNDIGE Start de film Vraag B1 Stel je voor: je wilt het onderwerp alcoholgebruik graag weer ter sprake brengen in dit volgende gesprek. Hoe pak je dat aan? Vul mogelijke insteken om terug te komen op alcoholgebruik hieronder in: Start de film Vraag B2 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag B3 Welke tips kun je aan deze vrouw geven? Vul je antwoord hieronder in: 12

13 Start de film Einde gesprek 2 met zwangere SITUATIE C Vervolgafspraak met zwangere die zelf vraagt naar tips om niet te drinken Start de film Vraag C1 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film Vraag C2 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film 13

14 Vraag C3 Lees de achtergrondinformatie in de syllabus over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap en accentueer de stukken die jij als verloskundige kunt gebruiken in je gesprekken met een zwangere vrouw. Noteer ook zoveel mogelijk tips die je wilt doorgeven aan zwangere vrouwen. Ook in de toekomst kun je hier tips noteren die je krijgt van collega s of die je hoort van zwangere vrouwen. Vul de tips hieronder in: Einde gesprek 3 met zwangere SITUATIE D: Intake met zwangere en partner Start de film Vraag D1 Wat doe je? a. Stel je een verdiepende vraag? Zo ja, welke? b. Geef je achtergrondinformatie? Zo ja, welke? c. Ga je met een vervolgvraag door naar een ander onderwerp? Zo ja, naar welk onderwerp? Welke van deze mogelijkheden kies jij? Licht je antwoord hieronder toe. Start de film 14

15 Vraag D2 Welke vraag zou je nu kunnen stellen als je uitgaat van motiverende gespreksvoering? Vul je antwoord hieronder in: Start de film Vraag D3 In welk stadium van gedragsverandering bevindt de partner zich volgens jou? Vul je antwoord hieronder in. Hoe zou je de partner bij het stoppen/minderen kunnen betrekken? Hoe zou je omgaan met partner die het niet nodig vindt dat de zwangere stopt met drinken? 15

16 Wat is jouw mening: mag je ook naar het alcoholgebruik vande partner vragen? Vul hieronder je antwoord in en licht je antwoord toe. De antwoorden op vraag D3 vind je in de achtergrondinformatie in de syllabus. Einde gesprek 4 met zwangere en partner Start de film Vraag D4 Maak nu de afsluitende toets achter in je syllabus. Start de film SLOTWOORD Hiermee zijn we aan het einde gekomen van deze module. Hopelijk heb je veel geleerd. Mocht je nog vragen hebben, neem dan zeker contact op met de in deze syllabus genoemde deskundigen in jouw regio. Start de film Veel succes met het voeren van motiverende gesprekken met zwangere vrouwen over hun alcoholgebruik; een kortdurende interventie, die niet veel tijd hoeft te kosten. 16

17 6. Achtergrondinformatie 6.1 Gezondheid Prevalentiecijfers a. Alcoholgebruik onder zwangere vrouwen Alcoholgebruik onder zwangere vrouwen in Nederland Van de vrouwen drinkt 88% alcohol in de periode voordat zij zwanger willen worden. Uit onderzoek van STAP 1 blijkt dat ruim tweederde (67%) van de vrouwen met een zwangerschapswens alcohol blijft drinken. Van de vrouwen die niet stoppen met drinken, stopt 55% op het moment dat zij ontdekt dat zij zwanger is. Aangezien dit na gemiddeld 5 weken is, kan in de eerste kritieke periode van de ontwikkeling van de foetus al ernstige schade zijn aangericht door alcohol. Van de in voornoemd onderzoek bevraagde zwangere vrouwen heeft 46% wel eens gedronken tijdens de zwangerschap en 32% geeft aan niet te zijn gestopt met drinken van alcohol tijdens de zwangerschap. Deze percentages zijn te vergelijken met de 35-50% schatting uit het rapport van de Gezondheidsraad (2005) 2. De vrouwen die zwanger willen worden, drinken gemiddeld ongeveer vier glazen per week en 35% drinkt vijf of meer glazen per week oplopend tot 10 glazen. Vrouwen die zwanger zijn, maar nog niet bij de verloskundige zijn geweest, drinken gemiddeld 3 glazen per week. Opvallend is dat 32% van deze groep vrouwen 5 glazen of meer per week drinkt. Gedurende de hele zwangerschap wordt gemiddeld tussen de 1 en 2 glazen per week gedronken, waarbij een aantal vrouwen 3 tot 4 glazen alcohol per week drinkt en in de laatste maanden 5 tot 6 glazen. Factoren die alcoholgebruik tijdens de zwangerschap bepalen Internationaal onderzoek naar het alcoholgebruik van zwangere vrouwen laat zien dat er bepaalde factoren gerelateerd zijn aan alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. De kans dat een vrouw alcohol gebruikt tijdens de zwangerschap is groter naarmate ze - ouder is, - een hogere opleiding en hoger inkomen heeft en - meer alcohol dronk voor de zwangerschap 3. Onderzoek (ABCD-studie) onder Amsterdamse zwangere vrouwen 4 laat zien dat autochtone vrouwen, hoogopgeleide en vrouwen in de leeftijd van jaar het vaakst rapporteren in de week voorafgaand aan het onderzoek alcohol te hebben gebruikt. Onder autochtone vrouwen neemt het percentage dat alcohol gebruikt, toe, naarmate de zwangerschap vordert. In dit onderzoek (waarvan de gegevens omdat deze allemaal verzameld werden in de regio Amsterdam niet gegeneraliseerd kunnen worden naar het alcoholgebruik van zwangere vrouwen in Nederland in het algemeen) geeft iets minder dan 20% van de zwangere vrouwen aan in de afgelopen week alcohol te hebben gedronken op een consumptieniveau van minder dan gemiddeld 1 glas per dag. Rond de kerstdagen en nieuwjaarsvieringen is het percentage zwangere vrouwen dat de afgelopen week alcohol heeft gebruikt, hoger, namelijk 31%. Recent onderzoek onder ruim 400 zwangere vrouwen in Nederland 5 laat zien dat vrouwen die alcohol hadden gedronken tijdens hun zwangerschap in vergelijking tot vrouwen die geen alcohol hadden gedronken: - ouder waren - een hogere opleiding hadden - een hoger inkomen hadden - minder complicaties hadden in een eerdere zwangerschap - een hoger alcoholgebruik hadden vóór de zwangerschap - minder vaak het advies van hun verloskundige hadden gehad om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap - zich minder bewust waren van de risico s van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap - minder voordelen en meer nadelen zagen van het niet-drinken tijdens de zwangerschap 17

18 - minder sociale druk hadden (dat wil zeggen, hun partner, vrienden en familie hadden minder vaak de norm dat het beter was om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap, ze hadden minder vaak vrienden en familie die zelf geen alcohol dronken tijdens de zwangerschap, ze kregen minder vaak steun van partner, vrienden en familie om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap) - een lagere eigen effectiviteit hadden (dat wil zeggen, ze hadden het idee dat ze minder goed in staat waren om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap). Alcoholgebruik door de partner van de zwangere Ander onderzoek laat zien dat de partner een rol speelt bij het alcoholgebruik van een zwangere vrouw. Een studie 6 liet bijvoorbeeld zien dat zwaar drinken van de partner samenhing met alcoholgebruik van de zwangere vrouw. En een interventie om alcoholgebruik tijdens de zwangerschap terug te dringen bleek effectiever, als de partner erbij betrokken werd 7. Ook onderzoek op het gebied van roken laat zien dat de steun van de partner belangrijk is om gedragsverandering bij de zwangere vrouw tot stand te brengen 8. In een ander recent onderzoek 9 rapporteerden partners over het algemeen dat ze hun zwangere vrouw in grote mate steunden om geen alcohol te drinken tijdens de zwangerschap. Een analyse van de steun van de partner liet zien dat partners meer steun verleenden naarmate ze - ouder waren - het belangrijker vonden dat hun zwangere vrouw geen alcohol dronk - zich meer bewust waren van de risico s van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap - de norm hadden dat een vrouw geen alcohol zou moeten drinken tijdens de zwangerschap - en minder druk voelden om de vrouw te steunen. Analyses van de gegevens van koppels uit dit onderzoek lieten zien dat vrouwen die geen alcohol dronken vaker een partner hadden met de norm dat een vrouw geen alcohol zou moeten drinken tijdens de zwangerschap of vaker een partner hadden die veel steun gaf. Alcoholgebruik en de termijn van de zwangerschap Volgens cijfers van genoemde ABCD-studie blijkt het percentage autochtone vrouwen dat recent alcohol gebruikt, aanmerkelijk toe te nemen naarmate de zwangerschap vordert. Van de vrouwen die 10 weken of minder zwanger zijn, gebruikt 21% alcohol. Bij weken is dat percentage 27%, bij weken 36% en bij weken 31%. Mogelijk is deze bevinding het gevolg van de wijdverspreide misvatting dat alcoholgebruik vooral schadelijk is voor het ongeboren kind in de eerste drie maanden van de zwangerschap. Bij allochtone vrouwen wordt het verband tussen zwangerschapsduur en alcoholgebruik niet gevonden. Dat komt omdat het grootste deel van deze groep pas laat in de zwangerschap aan het onderzoek deelnam en een veel lager percentage van hen aclohol gebruikt. Culturele achtergrond Uit genoemd ABCD-onderzoek blijkt dat het percentage zwangere vrouwen dat aangeeft recent alcohol te hebben gebruikt, het hoogst is bij de Nederlandse vrouwen en het laagst bij de Turkse en Marokkaanse vrouwen. Ook kan uit dit onderzoek worden geconcludeerd dat autochtone vrouwen vaker aangeven een alcoholadvies van hun arts en/of verloskundige te hebben ontvangen dan allochtone vrouwen. Bij autochtone vrouwen is dat ongeveer bij 75% het geval. Bij allochtone vrouwen blijkt slechts ongeveer 50% een alcoholadvies te krijgen. Reden voor het niet krijgen van een alcoholadvies is bij sommige groepen het geringe alcoholgebruik van de vrouwen, daarnaast speelt een gebrekkige beheersing van de Nederlandse taal een rol. b. Waarom drinken zwangere vrouwen alcohol? Uit onderzoek van de Universiteit Maastricht en STAP 10 blijkt dat vrouwen die alcohol dronken tijdens hun zwangerschap, vóór de zwangerschap meer en vaker alcohol dronken, zich minder bewust waren van de risico s van alcoholgebruik en vaker moeilijke situaties ervoeren om geen alcohol te drinken dan de vrouwen die geen alcohol dronken tijdens hun zwangerschap. 18

19 Uit voornoemd kwalitatief onderzoek blijkt dat vrouwen die gestopt waren met alcohol drinken, zich meer bewust leken van de risico s dan de vrouwen die waren blijven drinken. De vrouwen die waren blijven drinken, dachten dat alcohol niet per se schadelijk was. Van de vrouwen die wel gestopt waren, was een deel er van overtuigd dat alcohol heel schadelijk is voor het ongeboren kind. Een enkeling die gestopt was, wist niet of alcohol zo schadelijk is voor het ongeboren kind, maar dronk toch voor de zekerheid niet. De vrouwen die complicaties hebben gehad bij een eerdere zwangerschap dronken geen alcohol, omdat ze alle risico s op beschadigingen van het ongeboren kind wilden vermijden. Voor- en nadelen van alcoholgebruik De respondenten in dit onderzoek gaven aan dat ze de bescherming van de gezondheid van het ongeboren kind het belangrijkste voordeel van geen alcohol drinken tijdens de zwangerschap vonden. Andere voordelen waren het altijd kunnen autorijden na een feestje en geen kater hebben. Een nadeel dat door een aantal vrouwen genoemd werd, was dat het minder gezellig is op feestjes als je niet kan drinken. En geen alcohol drinken kon het nadeel hebben dat andere mensen vermoedden dat de vrouw zwanger is, terwijl de zwangere vrouw dat aan het begin van de zwangerschap nog graag voor zichzelf wilde houden. Zwangere vrouwen die stopten met het gebruik van alcohol, vonden het prettig als de sociale omgeving respect had voor deze keuze. Ze ervoeren dat weinig mensen bij hen aandrongen om toch een drankje te drinken. En als ze al onder druk gezet werden door anderen om toch alcohol te drinken, hadden ze geen moeite om dit het hoofd te bieden. Over het algemeen konden de vrouwen weinig situaties bedenken waarin het moeilijk was om niet te drinken. De meeste moeite hadden ze met sociale situaties zoals feestjes en etentjes met vrienden. Dit waren juist ook de situaties waarin de vrouwen die niet gestopt waren met drinken, nog steeds een (half) glaasje meedronken. De vrouwen die voor hun zwangerschap al weinig dronken, kenden geen situaties waarin het moeilijk was om niet te drinken. Geen van de vrouwen uit dit onderzoek had vóór de zwangerschap een plan gemaakt om het gewenste gedrag vol te houden. Ook hadden de stellen onderling niet of nauwelijks besproken wat ze vonden van het drinken van alcohol tijdens de zwangerschap. Alle respondenten gaven aan dat ze geen moeite hadden om hun motivatie in gedrag om te zetten en hun voornemens vol te houden. Dus, de vrouwen die zich hadden voorgenomen om helemaal geen alcohol te drinken, waren erg gemotiveerd om dit vol te houden. Maar ook de vrouwen die zich hadden voorgenomen om wel te blijven drinken, maar wel minder dan voor de zwangerschap, waren erg gemotiveerd om dit vol te houden. c. Hoe denken verloskundigen over het alcoholgebruik onder zwangere vrouwen? Uit onderzoek van STAP 11 blijkt dat verloskundigen alcoholgebruik bij het intakegesprek bespreken. Dat is vrij laat. De intake vindt over het algemeen plaats in week 6 tot 8. Alcoholgebruik in de eerste weken van de zwangerschap kan ook tot schade leiden. Bij een ontkennend antwoord tijdens de intake werd verder, gedurende de hele zwangerschap, geen mondeling advies gegeven. Bij een bevestigend antwoord werd over het algemeen tijdens de intake geadviseerd om helemaal geen alcohol te drinken. Sommige verloskundigen raadden beperkt alcoholgebruik bij een bijzondere gelegenheid niet af. Verloskundigen die in dit onderzoek werden bevraagd, veronderstelden dat slechts een klein deel (variërend van 0-10%) van hun cliënten alcohol dronken. Van allochtone vrouwen van Turkse en Marokkaanse afkomst werd verondersteld dat ze helemaal geen alcohol dronken. De maximale schatting van 10% door de verloskundigen, is veel lager dan de 35-50%, de schatting van de Gezondheidsraad van het aantal zwangere vrouwen dat alcohol blijft drinken. In overeenstemming met de hogere schatting van de Gezondheidsraad meldden verloskundigen dat ze niet helemaal zeker waren of de cliënten eerlijk zijn over hun alcoholgebruik. De verloskundigen gaven aan het moeilijk te vinden om de waarheid over het alcoholgebruik te achterhalen. Ander onderzoek van STAP 12 onder 25 zwangere vrouwen en 9 partners liet zien dat zwangere vrouwen die alcohol gebruikten dit over het algemeen niet aan de verloskundige vertelden. Bovendien vonden ze dat de verloskundige niet goed in staat was geweest om het alcoholgebruik van de zwangere vrouw te achterhalen. Ze hadden wel veel vertrouwen in de verloskundige op het gebied van alcohol en zwangerschap. Partners bleken geïnteresseerd 19

20 te zijn in het onderwerp alcohol en zwangerschap en ze vonden dat de verloskundige hen te weinig betrok bij de voorlichting hierover. Partners gaven aan dat zij minder strikte normen hadden dan hun vrouw: zij vonden dat de vrouw af en toe best wel alcohol mocht drinken, ook al vond zijn vrouw dat zelf niet. Verloskundigen schatten het alcoholgebruik van hun cliënten dus over het algemeen te laag in. We raden je dan ook aan om informatie over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap aan alle vrouwen te verstrekken. Ook als zij bij de intake aangeven dat ze geen alcohol drinken. Zo wordt een grotere groep bereikt. Wees je ervan bewust dat het heel moeilijk is om de waarheid over iemand s alcoholgebruik te achterhalen. Het gaat er bij het geven voorlichting over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap echter ook niet om de waarheid te achterhalen, maar om het gesprek over alcohol met de zwangere (en haar partner) aan te gaan en om bewustwording over de risico s en het belang van het naleven van de nulnorm tijdens de zwangerschap. Lees hierover ook meer in het advies van de Gezondheidsraad en de informatie over motiverende gespreksvoering Risico s alcoholgebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding 13 Standpunt Gezondheidsraad en Risico s alcoholgebruik De Gezondheidsraad 14 stelt dat er geen veilige ondergrens is voor het drinken van alcohol waarvan met zekerheid gezegd kan worden dat er geen effect is op de vrucht en op de zwangerschap. Het beste advies voor vrouwen die zwanger willen worden, zwanger zijn of borstvoeding geven, luidt: drink geen alcohol om zo alle alcoholgerelateerde risico s uit te sluiten. Dit is de zogenaamde nulnorm. Dit advies is overgenomen door de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (2008). De risico s en de ernst van de effecten van alcohol nemen toe naarmate de moeder vaker en meer per gelegenheid drinkt 15. a. Ernstige, levenslange gevolgen Alcoholgerelateerde aandoeningen De term Foetaal Alcohol Spectrum Disorder (FASD) dekt het gehele gebied van defecten door prenatale alcoholblootstelling 16. Blootstelling aan alcohol tijdens de ontwikkeling van de foetus kan in het meest ernstige geval leiden tot het Foetaal Alcohol Syndroom (FAS). De diagnosecriteria voor FAS zijn: - groeiachterstand - afwijkende gelaatskenmerken en neurologische afwijkingen. Partiële vormen van deze aandoening kunnen zijn: - Alcohol-Related Neurodevelopmental Disorder (ARND; gedrags- en/of cognitieve stoornissen) - Alcohol-Related Birth Defects (ARBD; lichamelijke afwijkingen zoals hart- en/of orgaanproblemen). Alcoholgerelateerde aandoeningen worden niet altijd als zodanig herkend. Kinderen bij wie de invloed van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap niet onderkend wordt, kunnen onjuist gediagnosticeerd worden met ADHD 17, autisme en/of PDD-NOS 18. Ook als wel bekend is dat een moeder tijdens de zwangerschap alcohol heeft gedronken, stellen artsen mogelijk niet de 20

21 juiste diagnose van FASD, vanwege tijdgebrek, onvoldoende deskundigheid of uit vrees voor stigmatiseren 19. Levenslange effecten Alcoholgerelateerde aandoeningen als gevolg van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap zijn permanent van aard en kunnen de levenskwaliteit tot in het volwassen leven sterk aantasten 20. Effecten op de baby kunnen zich vlak na de geboorte uiten in veel huilen, slaapstoornissen, het langzamer reageren op prikkels uit de omgeving en minder snel kalmeren na een moment van opwinding 21. De effecten kunnen in de kinderjaren tot uitdrukking komen in een lager IQ, sociale problemen en hyperactiviteit. Ook is aangetoond dat alcoholgebruik tijdens de zwangerschap leidt tot een verhoogd risico op een bepaalde vorm van kinderleukemie (acute myeloid leukemia, AML 22 ). Op oudere leeftijd kunnen er vooral problemen optreden in de sociale omgang en is er een toegenomen risico op alcoholisme en psychische problemen 23. Risico op spontane abortus, vroeggeboorte en een doodgeboren kind Alcoholgebruik tijdens de zwangerschap kan leiden tot een hoger risico op spontane abortus tussen de zesde en zestiende week 24. Hoe meer alcohol wordt gedronken tijdens de zwangerschap des te groter is het risico op een vroeggeboorte 25. Ook is er een relatie aangetoond tussen alcoholgebruik en de kans op een doodgeboren kind 26. b. Geen veilige hoeveelheid alcohol Het is nooit met zekerheid te zeggen welke hoeveelheid alcohol tijdens de zwangerschap leidt tot welke schade. Wel is aangetoond dat hoeveelheid en frequentie van het alcoholgebruik effect hebben op de mate waarin er schade bij het ongeboren kind optreedt: naarmate de moeder meer en vaker drinkt nemen de risico s toe 27. Maar ook het aantal zwangerschappen, leeftijd, gewicht en voeding van de moeder zijn van invloed op de risico s bij het ongeboren kind 28. Naarmate een vrouw meer zwangerschappen heeft gehad, ouder en kleiner is en ongezonder eet, hoe risicovoller alcoholgebruik tijdens de zwangerschap is. Ook de snelheid waarmee alcohol door het lichaam van de moeder en de foetus wordt afgebroken, is van invloed op de schadelijkheid van alcohol voor het ongeboren kind 29. Er zijn ook beschermende factoren bij prenataal alcoholgebruik, zoals genetische factoren: het bezitten van het ADH1 B*3 allel werkt beschermend 30. Echter, voor zowel de risicofactoren als voor de beschermende factoren geldt dat ze niet op individueel niveau te bepalen zijn. Immers, niet alle factoren zijn bekend, de interactie tussen de factoren is onbekend en bepaalde kenmerken van de foetus zijn voor de geboorte niet vast te stellen. Er is ook onderzoek dat laat zien dat licht alcoholgebruik (in het betreffende onderzoek gedefinieerd als 1-2 standaardglazen per week of per keer) geen effect of zelfs een negatief effect had op gedragsproblemen bij kinderen van 5 jaar 31. Echter, het gaat ook hier om een effect op groepsniveau. Deze gegevens zeggen dus niks over de individuele risico- en beschermende factoren. Van vrouwen die 1-2 standaardglazen per week drinken is bekend dat zij vaak een hogere sociaal economische status hebben. Bij hun kinderen komen gedragsproblemen over het algemeen minder vaak voor. Bovenstaande bevinding wil dus niet zeggen dat alcoholgebruik tijdens de zwangerschap niet schadelijk kan zijn. c. Geen veilig moment voor alcoholgebruik Vóór de zwangerschap (preconceptie) Het beste voor een vrouw die een zwangerschap overweegt, is direct te stoppen met alcoholgebruik. Verschillende onderzoeken laten zien dat alcoholgebruik tijdens de preconceptiefase kan leiden tot verminderde vruchtbaarheid en een groter risico op miskramen 32. Bovendien kunnen vrouwen op zijn vroegst pas twee weken na het moment van conceptie weten dat ze zwanger zijn, waardoor de kans bestaat dat een vrouw drinkt gedurende deze eerste twee weken zonder dat ze weet dat ze zwanger is. Ook alcoholgebruik in deze eerste twee weken kan schade aan de foetus veroorzaken

22 Tijdens de zwangerschap Tijdens de zwangerschap is er geen veilige hoeveelheid van alcoholgebruik. Na inname, verdeelt alcohol zich over al het lichaamsvocht van de zwangere vrouw. Het alcoholpromillage in het bloed van de foetus wordt even hoog als dat van de moeder 34. Alcohol heeft invloed op de celdeling, waardoor schade kan worden toegebracht aan de embryo of foetus. In het eerste trimester kan alcohol leiden tot misvorming van organen, zoals hart, armen, ogen, etc. In het tweede en derde trimester kan alcoholgebruik leiden tot het achterblijven van de groei en neurologische defecten. Doordat het centraal zenuwstelsel zich gedurende de gehele zwangerschap (en ver daarna; tot het 24 e levensjaar) ontwikkelt, kan alcohol op elk moment schadelijk zijn 35. Alcohol en borstvoeding Als een vrouw borstvoeding geeft, kan ze beter geen alcohol drinken. Het is een fabeltje dat (bruin) bier goed is voor de borstvoeding: alcohol in de moedermelk kan leiden tot geïrriteerdheid bij de baby en minder willen drinken 36. Ook de toeschietreflex en melkproductie kunnen afnemen 37. Bovendien kan alcohol in de moedermelk de hersenen beschadigen 38 en het slaap- waakpatroon van de baby verstoren 39. Als een vrouw toch alcohol wil drinken, dan wordt aangeraden om per standaardglas alcoholhoudende drank (bevat ongeveer 12 ml pure alcohol) ongeveer 2 uur te wachten met de volgende borstvoeding, totdat de alcohol volledig is afgebroken 40. Een andere mogelijkheid is schone melk af te kolven en te geven als de moeder alcohol in het lichaam heeft. d. Alcohol en mannelijke vruchtbaarheid Uit onderzoek van de Gezondheidsraad 41 blijkt dat er aanwijzingen zijn dat alcoholgebruik van de man de vruchtbaarheid verkleint en de kans op een miskraam en foetale sterfte vergroot 42. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat zonen van moeders die alcohol gebruikten tijdens de zwangerschap, vaker een verminderde spermakwaliteit op latere leeftijd hebben 43. e. Wat weten verloskundigen over de risico s van alcoholgebruik? Uit onderzoek van STAP 44 blijkt dat het kennisniveau van de ondervraagde verloskundigen over alcohol en zwangerschap laag was. De verloskundigen waren niet goed op de hoogte van wat de invloed is van alcohol op cellulaire processen die plaatsvinden tijdens de prenatale ontwikkeling, van de effecten van prenataal alcoholgebruik en ze wisten niet goed welke kenmerken bepalend zijn voor FAS. Bovendien was hen onbekend dat de invloed van alcohol niet bij iedere moeder en foetus hetzelfde is. De verloskundigen gaven ook regelmatig onjuiste informatie aan cliënten. Ten onrechte vertelden verloskundigen hun cliënten bijvoorbeeld dat alcohol in de eerste weken (voor de placentavorming) niet schadelijk is, omdat alcohol de ongeboren baby niet kan bereiken. De belangrijkste bronnen van informatie over alcohol en zwangerschap waren voor de verloskundigen de opleiding, de KNOV en de media. Bij tegenstrijdige informatie van de KNOV en de media werd de informatie van de KNOV betrouwbaarder gevonden. Ook uit ander onderzoek 45 blijkt dat de geïnterviewde verloskundigen tijdens de intake altijd naar alcoholgebruik vragen. Ze maakten nooit mee dat een zwangere vrouw aangeeft dat zij drinkt. Soms wordt wel gezegd dat in het verleden gedronken werd of dat men af en toe een glaasje neemt. Na de intake komt alcoholgebruik niet meer standaard ter sprake. In twee praktijken werd ook gevraagd naar het alcoholgebruik van de partner. Alle geïnterviewde verloskundigen gaven het advies dat je tijdens de zwangerschap niet moet drinken. De meeste verloskundigen hadden het idee dat alcoholgebruik tijdens de zwangerschap niet voor komt. Zwangeren geven bijvoorbeeld wel aan dat ze roken of dat ze drugs gebruiken, maar alcohol komt weinig ter sprake. Veel verloskundigen concluderen dan ook dat er dus waarschijnlijk geen probleem is. Het signaleren van alcoholgebruik richt zich volgens dit onderzoek met name op de partner. Signalen zijn dan afwijkend gedrag, het ruiken van alcohol (vroeg op de dag) of signalen die de vrouw geeft. Het is moeilijk om het bij de partner bespreekbaar te maken. De timing is lastig, omdat de verloskundige de partner weinig ziet, bovendien wordt het vaak ontkend. De verloskundigen geven aan niet te weten hoe hiermee om te gaan. 22

23 De geïnterviewde verloskundigen gaven aan geen moeite te hebben om te vragen naar alcoholgebruik bij de zwangeren, maar vroegen zich af of ze het wel goed doen, omdat ze altijd ontkennende antwoorden krijgen. Over de signalering van alcoholgebruik bij partners waren ze wel wat onzekerder. In het onderzoek bleef het onduidelijk of het de geïnterviewde verloskundigen lukt om vervolgstappen, zoals motiveren en verwijzen, te zetten, omdat ze aangeven hier nooit mee te maken te krijgen. De geïnterviewde verloskundigen gaven aan dat behoefte te hebben aan scholing en dan met name op het gebied van kennis en vaardigheden om te signaleren, het onderwerp bespreekbaar te maken en te begeleiden. Ook bleek er behoefte aan uitwisseling met andere collega-verloskundigen en ketenpartners. Uit het voorgaande blijkt dat de kans groot is dat je te maken krijgt met collegaverloskundigen die niet altijd dezelfde informatie verstrekken. Door met je collega s over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap en de informatie daarover te praten, kunnen jullie van elkaar leren. Uniforme informatie is belangrijk voor zwangere vrouwen. Wederom uit onderzoek van STAP 46 blijkt dat zowel de vrouwen die waren gestopt met drinken als de vrouwen die waren blijven drinken tijdens hun zwangerschap zich geen van allen konden herinneren dat de verloskundige de schadelijkheid van alcohol had benadrukt. Een aantal respondenten vertelde verschillende informatie te hebben gekregen van verschillende professionals; de verloskundige had dan bijvoorbeeld gezegd dat het onverstandig was om alcohol te drinken, terwijl de huisarts zei dat één glaasje niet schadelijk was Alcoholgebruik Mensen die alcohol gebruiken doen dat vaak, omdat ze het lekker en gezellig vinden. Hoewel er geen norm voor veilig gebruik bestaat, hoeft alcoholgebruik niet altijd een probleem te zijn. Belangrijk is te weten dat er verschillende gebruiksvormen bestaan: - Geen gebruik Vraag ook na of de vrouw en haar partner voor de zwangerschap niet dronken! - Verantwoord gebruik De norm voor verantwoord gebruik ligt voor gezonde mannen bij 1-2 standaardglazen per dag en voor gezonde vrouwen bij 1 standaardglas per dag. Ook zijn er bij voorkeur 2 alcoholvrije dagen per week. Uiteraard geldt deze norm niet voor zwangere vrouwen. Deze fase wordt ook wel genormeerd of sociaal gebruik genoemd. - Overmatig gebruik Mannen die meer dan 14 glazen per week drinken en vrouwen die meer dan 7 glazen drinken. Deze fase wordt ook vaak sociaal gebruik genoemd, omdat de drinkers zelf vaak nog geen nadelige gevolgen ervaren. - Bingedrinken 47 Bingedrinken is een drinkpatroon waarbij in korte tijd veel alcohol wordt gedronken. Binnen enkele uren drinkt de man 6 of meer glazen en de vrouw 4 of meer glazen. Er is een groot risico op acute gezondheidsschade. - Probleemdrinken 48 Bij probleemdrinken is er sprake van drinken boven een bepaalde drempel. Daarnaast zijn er problemen op één of meerdere van de volgende gebieden: - Gewoontevorming / psychische afhankelijkheid - Symptomatisch drinken (symptomen vanwege alcoholgebruik) - Problemen met omgeving - Gezondheidsproblemen, ongelukken - Kater en dronkenschap, o.a. black out 23

24 - Afhankelijkheid Als iemand afhankelijk is van alcohol voldoet deze aan minimaal 3 van onderstaande criteria: 49 - Tolerantie - Onthoudingsverschijnselen - Onvrede over het gebruik - Tevergeefse stoppogingen - Veel tijd nodig voor herstel - Opgeven of verminderen van sociale en beroepsmatige activiteiten - Doorgaan met drinken ondanks de gevolgen De elearning richt zich op vrouwen (en mannen) die voor de zwangerschap alcohol dronken, maar daar geen problemen door ondervonden. Houd er rekening mee dat alcoholgebruik (ongemerkt) tot een gewoonte kan worden en dat gewoontes moeilijk te doorbreken zijn voor zowel de vrouw zelf als ook voor haar partner. Zeker in situaties waarin zij gewend zijn alcohol te drinken (bijvoorbeeld als er lekker is gekookt, tijdens feestjes, etc) kan het moeilijk zijn niet te drinken. Uit onderzoek 50 blijkt dat vrouwen die tijdens hun zwangerschap bleven drinken, voor hun zwangerschap meer en vaker alcohol dronken, zich minder bewust waren van de risico s en vaker moeilijke situaties ervoeren om geen alcohol te drinken, dan vrouwen die geen alcohol dronken tijdens de zwangerschap. Deze elearning gaat niet specifiek over bingedrinken. Vrouwen die in korte tijd grote hoeveelheden alcohol drinken, doen dat doorgaans alleen als zij nog niet weten dat zij zwanger zijn. Drinkt de zwangere vrouw wel min of meer bewust grotere hoeveelheden alcohol, dan is er meestal meer aan de hand. Het gaat in deze elearning om vrouwen die kleine hoeveelheden alcohol blijven drinken tijdens hun zwangerschap. Uit hetzelfde onderzoek van STAP blijkt namelijk dat vrouwen die voor de zwangerschap (redelijk) veel dronken, in de zwangerschap weliswaar vaker blijven drinken, maar wel veel minder. 6.3 Stadia van gedragsverandering Hoe veranderen mensen hun gedrag? Verschillende onderzoeken tonen aan dat gedrag te veranderen is. Prochaska & DiClemente 51 hebben gedragsveranderingen van mensen bestudeerd en dat beschreven in een model waarin zes stadia worden onderscheiden. Iedereen die zijn gedrag verandert, doorloopt (een aantal van) deze fases. Onderstaande stadia zijn specifiek toegespitst op de situatie van de zwangere vrouw of de vrouw die zwanger wenst te worden: Stadium 1: Voorbeschouwen Dit stadium vormt het begin van het veranderingsproces. In dit stadium ziet de vrouw niet dat het een probleem is om een beetje alcohol te drinken tijdens zwangerschap of de periode van borstvoeding. De voordelen van af en toe iets drinken zijn groter dan de mogelijke nadelen. Sommigen weten niet dat alcoholgebruik invloed heeft op de preconceptiefase, zwangerschap of borstvoeding. De zwangere is er in ieder geval niet zelf van overtuigd dat zij iets moet veranderen aan haar alcoholgebruik. Een valkuil die je als zorgverlener in dit stadium moet vermijden is dat je al denkt aan gedragsverandering terwijl de betrokkene nog geen probleem ziet. Beter is het in dit stadium op een vriendelijke, niet veroordelende manier over het risicogedrag te praten en objectieve informatie te geven. Als de vrouw eenmaal bereid is na te denken en te praten over haar gedrag, kun je als zorgverlener een stapje verder gaan. Houd in gedachten dat ook de partner van de zwangere zich in dit stadium kan bevinden. Stadium 2: Overwegen In dit stadium realiseert de vrouw zich dat het eventueel een probleem zou kunnen zijn om af en toe alcohol te drinken of dat het toch moeilijker blijkt dan gedacht om helemaal niet te drinken. De nadelen van het alcoholgebruik houden haar bezig. De voor- en nadelen zijn in dit 24

25 stadium ongeveer in evenwicht en de vrouw (en de partner) laat doorschemeren dat zij zich af en toe toch wel ongerust maakt. Op een ander moment, vooral in het bijzijn van vrienden of familie, is er weer niks aan de hand of wil zij nog niet vertellen dat ze zwanger is. De voor- en nadelen worden in dit stadium als het ware op een weegschaal gelegd. Als zorgverlener kun je twijfel zaaien over het alcoholgebruik door samen met de vrouw (en haar partner) de voor- en nadelen van af en toe alcohol drinken door te nemen. Laat haar zelf de voor- en nadelen bedenken en vraag daarna pas of ze het goed vindt dat je hier (eventueel) nog informatie aan toevoegt. Noem nooit alleen nadelen, de vrouw kan dan juist hardnekkig de voordelen gaan verdedigen. Waak er ook voor dat je te snel over gaat tot het benoemen van voor- en nadelen. Volgens de theorie van motiverende gespreksvoering is het niet de bedoeling als deskundige te beginnen met het benoemen van voor- en nadelen. Het is juist de bedoeling te onderzoeken hoe de vrouw (en haar partner) hier zelf tegen aan kijkt. Stadium 3: Voorbereiden en beslissen In dit stadium plant de vrouw (en haar partner) op korte termijn veranderingen in haar alcoholgebruik. Ze is van plan op korte termijn haar gedrag te veranderen. Kleine gedragsveranderingen vinden plaats, maar bereiken niet altijd het beoogde resultaat. Misschien vertelt ze een vriendin of haar partner dat ze haar gedrag wil veranderen en ze maakt plannen hoe ze dat wil gaan doen. Uiteindelijk is het de vrouw zelf die besluit om daadwerkelijk niet of minder te drinken. Belangrijk is dat de vrouw zelf een beslissing neemt en dat niet jij of een ander voor haar beslist. Als de voorgenomen verandering lukt, is de vrouw trots op zichzelf. Het is zaak haar daarin positief te bekrachtigen. Gaat het mis, dan kun je benadrukken dat het misschien niet het juiste moment was of dat ze een oplossing heeft bedacht die niet bij haar blijkt te passen. Je kunt dan samen met de vrouw onderzoeken wat ze al heeft geprobeerd en wat een betere oplossing zou zijn. De beslissing tot verandering is immers al genomen; blijkbaar moet op een andere manier worden geprobeerd dat doel ook werkelijk te bereiken. Stadium 4: Actief veranderen In dit stadium zal de vrouw zich actief inzetten om verandering aan te brengen in haar alcoholgebruik. Zij zal hier waarschijnlijk in een vervolgafspraak bij jou zelf op terugkomen en vragen om nog meer tips en handvatten. Benadruk vooral wat goed is gegaan. Stadium 5: Volhouden Volhouden is vaak moeilijk. Zeker in situaties waarin de vrouw voorheen gewend was om alcohol te drinken, bijvoorbeeld s zomers op een terrasje of op feestjes. Het is niet vreemd als de vrouw terugvalt in haar oude gedrag. Mensen doorlopen de stadia van gedragsverandering ieder op hun eigen manier en tempo. Sommige mensen passeren alle stadia gelijkmatig, terwijl anderen dit snel doen en soms een stadium overslaan. Stadium 6: Terugval Als de vrouw uiteindelijk terugvalt in haar oude patroon, dan kan de vrouw in principe opnieuw de stadia doorlopen en de draad weer oppakken. Benadruk dat het voor iedereen wel eens moeilijk is om gedrag waaraan ook voordelen verbonden zijn, te veranderen en dat ze de terugval als een leermoment kan zien. 25