PROJECTRAPPORT. TheWhisper

Transcriptie

1 PROJECTRAPPORT TheWhisper

2 Voorwoord door de Voorzitter Geachte Partner, Voor u ligt de eindrapportage van het Whisper project. Na ruim vier jaar intensieve samenwerking binnen een multidisciplinaire projectgroep is de tijd gekomen om het project formeel af te sluiten en terug te blikken op de opgedane ervaringen en behaalde resultaten, in relatie tot de geformuleerde doelstellingen. We doen dat in de vorm van een uitgebreide verantwoording met een aantal gedetailleerde bijlagen. Het ontwikkelen van een elektrische bus op basis van de gepatenteerde vinding van de heer Heinen is een uiterst complex innovatief proces. Het vervolgens onderwerpen van deze innovatie aan de ultieme test, inzet in de openbare dienstregeling van eerst Veolia en vervolgens Syntus, is wel heel ambitieus. Dat is tijdens het project ook meerdere malen gebleken. We hebben meer technische doorontwikkeling meegemaakt en noodzakelijke verbeteringen aangebracht dan gedacht. We hebben daardoor ook vaker stilgestaan en minder kilometers gereden dan oorspronkelijk bedoeld. Maar we hebben ook vastgesteld dat de wielnaafmotor tot de zuinigste elektrische stadsbus heeft geleid die er op dit moment in de wereld rond rijdt. Terug kijkend op het Whisper project doet het ons daarom ontzettend veel genoegen dat ondanks afsluiting van het project per 31 december 2012, 2 Whisperbussen, ondersteund door technici van e-traction in de dienstregeling van Syntus in Apeldoorn zijn blijven rijden. En dat er 2 Whisper bussen, als Arctic Whisper, gemodificeerd voor klimatologisch zeer zware, koude omstandigheden, momenteel rijden in de dienstregeling van de Zweedse stad Umea. Investeerders voor de verdere ontwikkeling van de wielnaafmotor zijn gevonden. Bij e-traction werken nu meer dan 30 mensen, tegenover nog geen 10 bij het begin van het Whisper project. De wielnaafmotor wordt binnenkort onder licentie voor de Europese markt geproduceerd en op de markt aangeboden door een grote industriële speler. Voor de participerende overheden, het ministerie van Verkeer en Waterstaat, de Provincie Gelderland en de gemeente Apeldoorn, heeft het Whisper project een significante bijdrage geleverd aan de bevordering van schoon, zuinig en stil openbaar vervoer in de binnenstad. Tenders waarin op grote schaal openbaar vervoer met deze kenmerken de Nederlandse samenleving kan en zal worden aangeboden zijn een stuk dichterbij gekomen.

3 Wij zijn veel dank verschuldigd aan de medewerkers van al onze partners, naast de overheden zeker ook onze vervoerders Veolia en Syntus, en energieleverancier Eneco, die zich met hart en ziel hebben ingespannen om van het Whisper project een succes te maken. Het is alleen te danken aan de samenwerking en het doorzettingsvermogen van een grote groep toegewijde individuen dat we de aanvankelijke tegenslagen, die er veel geweest zijn, toch te boven zijn gekomen en gezamenlijk iets prachtigs hebben neergezet. De ingenieurs van e-traction, die steeds nieuwe oplossingen hebben aangedragen voor de in de praktijk optredende en vaak onverwachte technische problemen, verdienen meer dan een bijzondere vermelding, zonder hun enthousiasme en inzet zou dit een andersoortige rapportage geworden zijn. Het uiteindelijke succes van het Whisper project kan het best worden afgemeten aan het feit dat in 2013 de enige Nederlandse bussenbouwer, VDL, besloten heeft tot commerciële productie van een elektrische VDL bus op basis van de Whisper technologie. De VDLbus, met e-traction technology inside, is eind mei op de UITP vervoerders beurs in Geneve, officieel gelanceerd. Zonder het Whisper project en haar zusje, het NEMS project, was dat ondenkbaar geweest. Dank aan de heer Heinen voor zijn spectaculaire uitvinding en dank aan u allen voor uw bijdrage aan het Whisper project, waardoor deze uitvinding stapje voor stapje de wereld in kan! Drs. J.M.M. Van der Ven Directeur Stichting TheWhisper

4 INHOUD RAPPORTAGE WHISPER Voorwoord 1) Totstandkoming Whisper project 2) Institutionele inrichting 3) Algemene doelstelling Whisper project 4) Specifieke doelstellingen Beta project 5) Verplichtingen Provincie Gelderland / Gemeente Apeldoorn 6) Financiële Rapportage 7) Specifieke doelstellingen activiteiten Whisper project 8) Monitoring en resultaten 9) Conclusie BIJLAGEN 1) Congresuitgave: TheWhisper, het wiel opnieuw uitgevonden, 63 pagina s 2) Afsluitende jaarrekening 2012/2013 plus financieel totaaloverzicht 3) Accountantsverklaring VWGNijhof 4) Controle verklaring Directie TheWhisper 5) Bestuursbesluit Liquidatie stichting TheWhisper 6) Service en liquidatieovereenkomst

5 1) Totstandkoming Whisper project Regeling Innovatieve bus van de Staatssecretaris van V&W Het bestaansrecht van het Whisper project ligt besloten in de subsidieregeling Innovatieve Bus van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, ook wel de regeling Pilotprojecten openbaar vervoer per bus genoemd. Deze subsidieregeling is bedoeld om een bijdrage te leveren aan de transitie naar een veel duurzamere en efficiëntere energievoorziening in Europa in De regeling wil dit bereiken via stimulering van innovatieve bus technieken. De lancering van deze regeling heeft een momentum gecreëerd waardoor in Gelderland diverse betrokken partijen, op initiatief van e-traction, in overleg zijn getreden hoe een beroep te doen op deze regeling. Het uiteindelijke projectvoorstel, dat resultaat is van vele overlegsessies en uitvoerig redactiewerk, is door provincie Gelderland ingediend als subsidieaanvraag bij het Ministerie van Verkeer & Waterstaat. Na een eerste negatieve beschikking is het projectvoorstel na enkele aanpassingen in 2009 alsnog goedgekeurd door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Betrokken partners in Apeldoorn Het consortium dat het Whisper project heeft getrokken bestond uit een combinatie van publieke en private partijen.

6 Partner Min. Verkeer en Waterstaat Provincie Gelderland Gemeente Apeldoorn Veolia Transport Eneco TSN e-traction Europe Rol Subsidieverlener Centrale overheid Concessiebeheerder en subsidieverlener Subsidieverlener lokale overheid Exploitant OV-perceel Veluwe Leverancier oplaadpunten en groene stroom Leverancier onderhoudsdiensten Leverancier ombouwdiensten en wielmotoren Grote uitdaging bij het Whisper project was enerzijds het feit dat medewerking van alle partners noodzakelijk was voor succes, terwijl tegelijkertijd voor alle partners, met uitzondering van e-traction, het Whisper project in de eigen organisatie geen topprioriteit had, eigenlijk een neven activiteit was. In de praktijk is de hiermee samenhangende organisatorische zwakte gecompenseerd door buitengewone persoonlijke betrokkenheid bij en inzet voor het Whisper project van key spelers bij de project partners. In de loop van het traject is Veolia vervangen door Syntus en heeft e-traction noodgedwongen de taken van TSN over genomen. 2) Institutionele inrichting, Stichting Whisper e-traction was in 2008 verwikkeld in een juridische strijd tussen beide grootaandeelhouders van de firma. Gezien de onzekerheid van de uitkomst van deze strijd en de gevolgen daarvan voor het bestaansrecht van de firma is er op verzoek van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat en de provincie Gelderland gekozen voor oprichting van een stichting voor het beheer van de toegekende subsidiegelden. Een complex multidisciplinair project in de publiek - private sfeer vraagt om een daadkrachtige en neutrale sturing. In projectmatige zin is er door de subsidiegevers besloten tot instelling van een viertal relevante organen binnen de Stichting. Allen met een eigen functie in het waarmaken van de projectdoelstellingen.

7 De stichting heeft over haar gehele looptijd, vanaf oprichting in oktober 2008 tot opheffing in maart 2013, eenzelfde bestuur gekend, bestaande uit Dhr. H.J. Meurs Voorzitter Voorgedragen door Prov. Gelderland Dhr. I.A. Hansen Secretaris Voorgedragen door Veolia Transport Dhr. F.A. Versteeg Penningmeester Voorgedragen door e-traction Dhr. F.J.M. Werner Voorgedragen door Gem. Apeldoorn Het dagelijks bestuur over de stichting is gevoerd door projectdirecteur. Deze directeur is ondersteund in financiële zin door een accountant en in organisatorische en administratieve zin door een Office manager. Dhr. J.M.M. Van der Ven Projectdirecteur Dhr. J.C.M. Franken Accountant Mw. M. Mourits Office Manager Na zijn onverwachts overlijden is de heer Franken opgevolgd door de Heer Hobeijn. Gedurende de hele looptijd van het project heeft er continu terugkoppeling plaats gevonden naar een stuurgroep, welke later ook wel begeleidingscommissie werd genoemd. In deze stuurgroep hebben afgevaardigden van de deelnemende partners zitting genomen die binnen hun onderneming of publieksrechtelijk orgaan de verantwoordelijkheden ten aanzien van het project droegen. De samenstelling van deze stuurgroep was de volgende: Mw. O. Cevaal-Douma Gemeente Apeldoorn Mw. H. Gerritsen Provincie Gelderland Dhr. M. Van der Ploeg Ministerie van Verkeer en Waterstaat Dhr. W. Kurver Veolia Transport Dhr. A. Heinen e-traction Europe Dhr. J.M.M. Van der Ven Stichting TheWhisper (voorzitter)

8 Gedurende de looptijd van het project is mevr. Gerritsen vervangen door mevr. Van der Zee, en de heer Kurver van Veolia door de heer Nekkers van Syntus. Met de stuurgroep zijn gedurende het gehele project alle belangrijke beslissingen ten aanzien van operationele voortgang en financiën in detail besproken. Omdat de berichtgeving over het Whisper project afstraalt op iedere projectpartner en verschillende partners verschillende belangen bij vorm, tijdstip en inhoud van publiciteit hebben is er bovendien een aparte communicatiecommissie ingericht. De samenstelling van deze commissie was als volgt: Mw. M. Mourits Office Manager TheWhisper Dhr. E. Veldhuis e-traction Mw. E. Caron Provincie Gelderland Dhr. B. Bos Veolia Transport Dhr. A. Van der Steen Gemeente Apeldoorn Dhr. A. Linssen Eneco Dhr. J.M.M. Van der Ven Stichting TheWhisper ( voorzitter) Bij beëindiging van het project kan geconcludeerd worden dat deze projectstructuur naar voldoening heeft gewerkt. Via het bestuur en de stuurgroep hadden de vertegenwoordigers van het Rijk, Provincie Gelderland, gemeente Apeldoorn, Veolia en e-traction gedurende de hele looptijd van het Whisper project rechtstreeks inzicht in en invloed op de voortgang van het project en het door de projectdirectie gevoerde beleid en zijn moeilijke beslissingen, zoals verlenging van het project en grote technische koerswijzigingen, collectief genomen. Ook de terugkoppeling naar de partners door hun vertegenwoordigers in bestuur en begeleidingscommissie heeft goed gefunctioneerd, waardoor ook bij problemen ten alle tijden voldoende draagvlak voor afronding van het project bij de partners aanwezig is geweest. 3) Overkoepelende doelstelling Whisper project Een multidisciplinair project als het Whisper project dient vele heren. Iedere deelnemer heeft haar eigen overwegingen om deel te nemen. Echter deze doelen worden overkoepeld door de gezamenlijk gedragen doelstellingen van de subsidieregeling innovatieve bus van de rijksoverheid en van stichting TheWhisper als samenwerkingsverband. De doelstelling van de subsidieregeling innovatieve bus luidde als volgt:

9 Het beschikbare budget is bestemd om binnen een bestaande of nieuwe concessie in een dienstregeling deze duurzame, veelbelovende technologieën in bussen die momenteel wel beschikbaar, maar nog niet (geheel) marktrijp zijn, te beproeven. Het doel van de pilotprojecten is het verkrijgen van gedegen en openbaar beschikbare operationele informatie over de inzet van deze bussen en hun milieueffecten. De Stichting TheWhisper heeft haar doelstellingen nader geëxpliciteerd in haar akte van oprichting. Deze luidden als volgt: De stichting heeft ten doel: a. het aanschaffen van (een vijftal) stadsbussen van de zittend stadsvervoerder in de concessie Veluwe, zijnde deze zittend stadsvervoerder thans Veolia Transport Veluwe; b. het verstrekken van een opdracht aan de statutair te Apeldoorn gevestigde en te 7324 AL Apeldoorn, Vissenstraat 36, kantoorhoudende en in het handelsregister gehouden door de Kamer van Koophandel voor Oost Nederland onder dossiernummer ingeschreven, besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid: e-traction Europe B.V., tot ombouw van deze stadsbussen met haar gepatenteerde milieubesparende technologie teneinde Whisper-bussen te verkrijgen; c. het (doen) testen van deze Whisper-bussen; d. het ter beschikking stellen van deze Whisper-bussen aan de zittend stadsvervoerder in de concessie Veluwe, teneinde deze Whisper-bussen in te zetten; e. het objectief monitoren van de uitkomst van de inzet van deze Whisper-bussen en de uitkomsten geschikt maken voor externe publicatie om de verdere ontwikkeling van milieuvriendelijke hybride voertuigen te stimuleren; f. het rapporteren aan de provincie Gelderland over de voortgang van het co 2 emissiereductieproject TheWhisper en het afleggen van verantwoording aan de provincie Gelderland over de bestede gelden; g. het verrichten van alle verdere handelingen, die met het vorenstaande in de ruimste zin verband houden of daartoe bevorderlijk kunnen zijn. Feitelijk vormen de stichtingseigen doelstellingen een specifieke, op de e-traction technologie gerichte, uitwerking van de door het Ministerie opgestelde programmadoelstelling. Hoe beoordelen wij nu de resultaten van het Whisper project in het kader van bovengenoemde overkoepelende doelstellingen van het ministerie van Verkeer & Waterstaat en van de stichting TheWhisper: 1) Er zijn gegevens over verbruik, actieradius, operationele inzetbaarheid, geluid, comfort, optreksnelheid etc. en wel in die mate dat deze duurzame, veelbelovende technologie in bussen die momenteel wel beschikbaar, maar nog niet (geheel) marktrijp is dusdanig is beproefd dat is besloten tot - industriële fabricage van de wielnaafmotor door de Duitse fabrikant van elektro motoren, Ziehl-Abegg, die daartoe de benodigde licenties van e- Traction heeft gekocht

10 - Commerciële introductie van een geheel elektrische bus op basis van e- Traction technologie door VDL in de markt plaats vindt - Investeringen van private Equity partijen gedaan zijn om de verdere uitbouw van e-traction en de doorontwikkeling en vermarketing van de wielnaafmotor mogelijk te maken 2) De doelstellingen van stichting TheWhisper zijn alle gerealiseerd: de bussen zijn aangeschaft, omgebouwd, getest en in de dienstregeling van Veolia/Syntus ingezet. De resultaten zijn gemonitord. Over de operationele vooruitgang en de besteding van de gelden is continue verantwoording afgelegd aan de diverse gremia in de hiervoor beschreven organisatiestructuur van het project met vertegenwoordigers van alle partners. Bij afsluiting van het project heeft een accountantscontrole plaatsgevonden, het gehele project betreffende, hetgeen tot een goedkeurende accountantsverklaring heeft geleid. Op hoofdlijnen bezien, met name dankzij de technische/commerciële vervolgstappen van e-traction, kan van een uitzonderlijk succes worden gesproken. Dit succes is overigens mede te danken aan het zusterproject met e-traction technologie, het NEMS project in Rotterdam. 4) Specifieke doelstellingen Beta project Naast deze globale doelstellingen heeft het ministerie van Verkeer & Waterstaat meer specifieke doelstellingen verbonden aan zogenaamde Beta projecten, waar het Whisper project onder valt. Hieronder volgen deze specifieke doelstellingen en de bijbehorende beoordeling van het resultaat, in hoeverre deze doelstellingen gerealiseerd zijn. 1) Doelstelling: de te verwachten brandstofbesparing dient groter te zijn dan 25% Resultaat: onder vele verschillende omstandigheden is het brandstofgebruik gemonitord en geanalyseerd. Brandstofbesparing is geen eenduidig begrip. Het hangt af van vele factoren, zoals route - inclusief hellingen, afstand tussen busstops en gemiddelde snelheid - optreksnelheid, rijgedrag van de chauffeur, het weer, gebruik van kachel, gebruik van air conditioning, beladingsgraad en last but not least, de mate waarin zuiver elektrisch wordt gereden resp. als hybride voertuig met de dieselgenerator aan. In het algemeen kan gezegd worden dat het verbruik van de wielnaafmotoren buiten verwachting laag is, maar dat het verbruik van randapparatuur de brandstofbesparingen in de aandrijflijn meer dan verwacht te niet doen. Door de bank genomen resulteert aan het eind van het Whisper project een brandstofverbruik dat aan de vereiste doelstelling van 25% besparing voldoet, daarmee is de bus zeer zuinig. Echter, de door de Stichting zelf verwachte besparingen van 50% worden bij een hybride gebruik niet gehaald. Deze worden wel gehaald als de Whisper wordt ingezet als puur elektrische

11 bus. Het kent dan een energieverbruik van ca Wh/km. In vergelijking met een reguliere stadsbus, die ca Wh/km verbruikt, is dit met een besparing van bijna 2/3de extreem weinig. Hierin ligt ook de reden dat de commerciële Whisper een zuiver elektrische en geen hybride bus wordt. 2) Doelstelling: het project betreft 5 bussen Resultaat: de combinatie van de 4 omgebouwde Volvo bussen en de Whisper 2 de generatie reservebus maakt dat er in totaal 5 bussen bij het project zijn betrokken. 3) Doelstelling: er wordt gemiddeld meer dan km per bus per jaar gereden Resultaat: de gemiddelde inzet van km p/b/p/j is niet gehaald. De werkelijke inzet per bus lag over de projectperiode rond km per jaar, waarbij niet alle bussen alle jaren inzetbaar waren. Hiervoor zijn vele oorzaken van diverse aard aan te wijzen. De belangrijkste zijn: vertraging in de aanloop van het project door een groot tijdsverschil tussen goedkeuring van het project en ontvangst van de cashmiddelen; technische verrassingen bij de ombouw van de Volvo bussen; operationele kwaliteit en ouderdom van het niet innovatieve deel van de bussen; vertraging bij leveranties van kern onderdelen door derden; software problemen en noodzakelijke verbeteringen daarin; de overgang van Veolia naar Syntus met bijbehorende andere prioriteiten voor de vervoerders dan de Whisper bussen; en als belangrijkste factor: een continue verbetering van de techniek aan de in de praktijk opgedane ervaringen, waardoor de bussen vaak en soms lang in de werkplaats stonden. Bekijken we deze doelstelling wat ruimer, dan is het resultaat nog niet zo slecht: op het moment van schrijven zijn er 4 bussen nog steeds in de dienstregeling ingezet, al is het project voorbij. Twee volledig elektrisch in de gemeente UMEA in Zweden in het kader van het Arctic Whisper project, en 2 bij Syntus in Apeldoorn. De kilometers komen eraan, alleen heeft het langer geduurd. 4) Doelstelling: er dient 2 jaar in de dienstregeling gereden te worden. Resultaat: de Whisper bussen hebben, ondermeer ter compensatie van de beperkte inzet, over een langere periode in de dienstregeling gereden en rijden, nu buiten het project om, nog steeds in de dienstregeling Samenvattend kan gesteld worden: 1) Een significante brandstofbesparing t.g.v. de wielnaafmotor is aangetoond, ook in de orde van grootte van de vereiste 25% in hybride bedrijf. De besparing als puur elektrische bus is spectaculair en onverwacht groot en veelbelovend. In vergelijking andere bussenprojecten springt de Whisper er in brandstofverbruik zeer positief uit

12 2) Het aantal daadwerkelijk gereden kilometers is de grootste teleurstelling van het project voor alle partners, maar door het doorrijden van de bussen wordt dit in de tijd opgelost 3) Aan de doelstellingen van een Beta Project wordt door het Whisper project, zij het met vertraging, voldaan 5) Verplichtingen provincie Gelderland / Gemeente Apeldoorn De Provincie Gelderland heeft met het Ministerie van Verkeer en Waterstaat per brief van 14 oktober 2008 een Convenant afgesloten over de uitvoering en afronding van het Whisper project. De gemeente Apeldoorn heeft zich bij het toekennen van haar subsidieverlening qua rapportage eisen hierbij aangesloten. De verplichtingen van de Provincie Gelderland zijn in het Convenant als volgt gedefinieerd: ARTIKEL 2: Verplichtingen Provincie Gelderland A. Provincie Gelderland ziet toe op de uitvoering en afronding van het Pilotproject conform de aanvraag van de Provincie Gelderland, d.d. 25 april 2008 met aanvullingen op 6 juni 2008 en 13 oktober Evaluatie: Dit is middels het instellen van een begeleidingscommissie met vertegenwoordigers van het Rijk, de provincie Gelderland, de gemeente Apeldoorn, e-traction en Veolia, respectievelijk Syntus gebeurd. De begeleidingscommissie is minstens 2 keer per jaar bij elkaar gekomen, en vaker als de voortgang van het project daarom vroeg. B. Provincie Gelderland is er verantwoordelijk voor dat de overheidsbijdrage in zijn totaliteit niet boven 100% van de meerkosten uitkomt. Onder meerkosten wordt verstaan: de extra kosten die optreden als gevolg van het uitvoeren van het Pilotproject, ten opzichte van de kosten van een normale uitvoering van de dienst. Evaluatie: Dit is niet het geval geweest. Zowel Veolia als Syntus hebben de Whisper bussen bovenop de sterkte in de dienstregeling ingezet, en beide hebben zelf een bijdrage geleverd door een deel van de extra kosten voor hun eigen rekening te nemen. C. Provincie Gelderland zorgt voor afstemming met en verleent medewerking aan de door V en W aan te wijzen rechtspersoon, die de monitoring van het Pilotproject inhoudelijk coördineert, begeleidt en stroomlijnt. Evaluatie:

13 De facto heeft de Provincie Gelderland dit gedelegeerd aan Stichting TheWhisper. Gedurende het gehele project heeft er een zeer intensieve uitwisseling van gegevens plaatsgevonden met CE Delft/Duinn, de aangewezen rechtspersoon. In de bijlage vindt u de gedetailleerde monitoringsgegevens D. Provincie Gelderland verleent medewerking aan het uitvoering van aanvullend onderzoek buiten het kader van het Pilotproject als dat door V en W nodig wordt geacht in het kader van de bredere doelstelling op grond waarvan de bijdrage beschikbaar is gesteld, waaronder bijvoorbeeld emissiemetingen. Evaluatie: Het ministerie van V en W heeft geen aanvullend onderzoek nodig geacht E. Provincie Gelderland verleent de door V en W aangewezen vertegenwoordiger in de begeleidingscommissie toegang tot alle projectinformatie. Evaluatie: De door V en W aangewezen vertegenwoordiger in de begeleidingscommissie heeft gedurende het gehele project toegang gehad tot alle projectinformatie F. Provincie Gelderland stuurt aan V en W, met ingang van 6 maanden na aanvang van het Pilotproject, halfjaarlijks een tussenrapportage en uiterlijk 6 maanden na de afronding van het Pilotproject een eindrapportage. Evaluatie: Het Ministerie van V en W heeft via de door haar aangewezen vertegenwoordiger in de begeleidingscommissie gedurende het gehele project toegang gehad tot alle projectinformatie, inclusief halfjaarlijkse tussenrapportages en jaarlijkse financiële overzichten. De voorliggende eindrapportage vindt plaats 5 maanden na afronding van het project G. Provincie Gelderland zorgt voor een deugdelijke projectadministratie. Evaluatie: Is gebeurd, zoals tevens blijkt uit goedkeurende verklaring van de Accountant met betrekking tot het gehele project. H. Provincie Gelderland dient de resultaatgegevens van het Pilotproject beschikbaar te stellen voor openbaarmaking aan V en W ten behoeve van andere OV-autoriteiten. Evaluatie: Is gebeurd, via de door het ministerie benoemde monitoringsinstantie CE Delft. I. Provincie Gelderland dient de bijdrage via de reguliere BDU eisen te verantwoorden. Daarnaast dient de Provincie Gelderland, uiterlijk 6 maanden na afronding van het Pilotproject, een separate accountantsverklaring te

14 verstrekken buiten de BDU verantwoording. De Provincie Gelderland zorgt ervoor dat de accountant er op toeziet dat de bijdrage wordt uitgegeven aan het vooraf gestelde doel van het Pilotproject en dat de kosten juist en volledig zijn. Dit vloeit voort uit de FES vereisten. Evaluatie: Bij aanvang van het project heeft de provincie Gelderland voldaan aan de reguliere eisen met betrekking tot de ontvangst van BDU gelden. Deze gelden zijn vervolgens ten goede van de Stichting TheWhisper gekomen. Uit de analyse van de accountant, binnen de vereiste 6 maanden, en deze eindrapportage blijkt dat de uitgaven ten goede zijn gekomen aan de vooraf gestelde doelen en de kosten juist en volledig zijn. Voor meer details, zie bijlagen en hoofdstuk 6 ARTIKEL 4: Overleg A. Provincie Gelderland stelt een begeleidingscommissie in die tenminste iedere 6 maanden bijeenkomt en waarin een door Ven W aangewezen vertegenwoordiger zitting zal hebben. B. De begeleidingscommissie stuurt erop aan dat de uitvoering van het Pilotproject conform het Projectvoorstel is. C. Partijen verbinden zich om elkaar steeds en naar behoren te informeren over al de feiten en omstandigheden die voor een tijdige en behoorlijke uitvoering van dit Convenant van belang zijn of kunnen zijn. Evaluatie: Zowel A, B als C hebben gedurende het gehele project conform Convenant plaats gevonden Samenvattend kan gesteld worden dat de Provincie Gelderland, en in haar slipstream daarmee ook de gemeente Apeldoorn, zich volledig aan de in het Convenant met het ministerie van Verkeer en Waterstaat vastgelegde afspraken met betrekking tot Stichting TheWhisper heeft gehouden. 6) Financiële Rapportage Het Whisper project zou conform de statuten van de Stichting na 31 december 2011 niet langer operationeel zijn, met rijdende bussen in de dienstregeling. Voor 31 maart 2012 zou de Stichting worden geliquideerd. Deze bijzondere bepaling was de neerslag van de overweging van het Bestuur, dat er zo veel mogelijk geld naar de

15 operaties en de ontwikkeling van de bussen diende te gaan, en zo weinig mogelijk naar administratie en papierwerk, met bijbehorende kosten. Hoe langer een project loopt. Hoe schever de verhouding technische innovatie / administratie. Hoewel in financiële zin deze doelstelling gelukt is, is de looptijd van het project met een jaar verlengd en zijn de statuten daartoe aangepast. In maart 2013 is de Stichting Whisper officieel opgeheven. Jaarlijks heeft de stichting middels het uitbrengen van een jaarrekening en goedkeuring daarvan in het bestuur, waarin vertegenwoordigers van alle belangrijke subsidiegevers zetelen, verantwoording over de financiële voortgang van het project afgelegd. Bijgevoegd vindt u in bijlagen de door het bestuur goedgekeurde jaarrekening van het verlengde boekjaar 2012/2013, alsmede goedkeuring van de cijfers voor het totale project, inclusief goedkeurende accountantscontrole van VWGNijhof, die achter deze laatste jaarrekening zitten. VWGNijhoff heeft daartoe de door het ministerie van Economische zaken gebruikte systematiek ter beoordeling van subsidies als leidraad genomen. Tevens zijn achtereenvolgens bijgevoegd: de controle verklaring van de directie van de Stichting aan VWGNijhof, het opheffingsbesluit van de Stichting door het bestuur van de stichting en de liquidatieovereenkomst. Bij afsluiting van het Project is er een tekort. Bovendien kunnen er nog enkele kleine kosten in de toekomst bijkomen, die met name met publiciteit en deelname aan de evaluatie door het ministerie van V en W te maken hebben. Omdat het Whisper project een zeer belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van e-traction heeft gegeven, en e-traction en Syntus op dit moment het project voortzetten is er met e- Traction contractueel vastgelegd dat het tekort en eventuele toekomstige kleine kosten m.b.t. het project voor haar rekening zullen komen. Ook zal de administratie van de Stichting, met alle gegevens over financiën, belastingen, techniek en monitoring door e-traction worden bewaard. 7) Specifieke doelstellingen projectplan Ter verkrijging van de subsidies en steun van de diverse partners heeft de Stichting een gedetailleerd projectplan ingediend. Onderstaand vindt u een analyse in hoeverre de in dit plan beschreven activiteiten ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Activiteiten Project Plan Uitvoering Resultaat Ombouw Veolia Volvo Vier Volvo B7 bussen zijn omgebouwd tot Whisperbus. bussen naar Whispers Interne pre-test Alle bussen zijn onderworpen aan integratietesten. De eerste Whisperbus heeft geruime tijd, voorzien van een dummy load, een schaduwdienstregeling gereden achter de bestaande bussen van Veolia. Opleiding rijdend personeel Het stadsbuspersoneel van Veolia is opgeleid tot het rijden van Whispers. De opleiding bestond uit een kort theoretisch deel (op basis van een handleiding)

16 Beschikbaarheid bus stand-by Aanleg laadstation Communicatie/promotie nodig voor de implementatie Acties nodig voor preventieve risicobestrijding Monitoring Vijf 'Whispers' als onderdeel van de stadsdienst ProjectbegeIeiding Homologatie Opleiding niet rijdend personeel Beschikbaarheid personeel stand-by bus Inbouw In-Car apparatuur en een training on-the-job. Gedurende het project is een vijfde Whisper (de oorspronkelijke Whisper 2) beschikbaar gehouden als reserve bus. In overleg met Veolia/Syntus is besloten om de follow-up van storingen te laten geschieden met een dieselbus. Het concept van hybride stand-by-bus heeft niet goed gefunctioneerd. Een Eneco walstroom laadsysteem (origineel bedoeld voor binnenvaartschepen) is aangelegd, in de Apeldoornse stalling aan de Wapenrustlaan, om de Whisperbussen 's nachts te kunnen laden. De communicatiewerkgroep heeft op diverse momenten communicatieactiviteiten ondernomen. Gegeven het innovatieve karakter en het technische afbreukrisico is er evenwel voor gekozen om de communicatieactiviteiten te beperken. Preventieve risicobestrijding is een continu proces en een integraal onderdeel van de projectbeheersing De monitoring is, ter waarborging van de neutraliteit, neergelegd bij een externe partij. Gedurende het project heeft de HAN (Hogeschool Arnhem-Nijmegen) de monitoring uitgevoerd. Monitoring was veel complexer dan gedacht, is veel mis gegaan Met de combinatie van de vier omgebouwde Volvo bussen en de 'Whisper 2' als reservebus zijn er vijf Whisperbussen ingezet op de stadsdienst. Reservebus concept niet van de grond gekomen Over de gehele loop van het project heeft het project onder het bewind gestaan van een en dezelfde projectleider. De Whisperbussen zijn als een van de eerste elektrische bussen in Nederland op kenteken gezet als 'Elektrisch'. Hiermee wordt nog maar eens bewezen hoe innovatief het Whisperproject eigenlijk is. Naast de chauffeurs zijn diverse andere opleidingen nodig geweest om het Whisperproject tot een succes te maken. Ondermeer de volgende groepen zijn opgeleid: de verkeerscentrale (over wegslepen en storingen), de hulpdiensten (over nooddraaiboeken en hoogspanning) en de wagenwassers (over het wassen en laden van elektrische voertuigen). Veolia en Syntus hebben er gedurende het project rekening meegehouden dat er een wachtreserve nodig is bij inzet van de Whisperbussen. Later in het project is deze maatregel, bij voldoende vertrouwen in het product, teruggedraaid. De beide vervoerders hebben de bussen voorzien van de apparatuur die nodig was om de bussen - +_ +_

17 Terugbouw bus bij een mislukt project Publicatie meetresultaten en evaluatie Ombouw Whisper 2 tot reserve en communicatie bus operationeel in te zetten. Deze actie is door toedoen van een onvoorziene concessiewisseling tot twee keer toe uitgevoerd. Alle projectdeelnemers hebben zich unaniem uitgesproken tegen het terugbouwen van de voertuigen en hebben besloten tot het voortzetten van het Whisperproject met de elektrische vloot. Bovendien zijn de bussen - ter sluiting van de boekhouding als elektrische bussen verkocht. Deze actie is dus niet aan de orde. De evaluatie van het Whisperproject is door de stichting zeer serieus genomen. Ter gelegenheid van de formele afsluiting zijn de projectresultaten aan een breed publiek gepresenteerd op een speciaal symposium tijdens het Dutch International Automotive Congress 2011 aan de Technische Universiteit te Eindhoven. De eerste resultaten zijn toen al door de stichtingsdirecteur, Dhr. Van der Ven, breed gepresenteerd De Whisper 2 bus is conform plan gereed gemaakt voor demonstratie en communicatieactiviteiten. Als zodanig is de bus voor diverse beurzen en demonstratieritten ingezet 8) Monitoring en Technische Resultaten Inrichting Monitoring Een van de formele eisen uit de regeling Innovatieve Bus betreft de transparantie van de projectresultaten. De regeling heeft niet alleen tot doel om de marktrijpheid van innovaties te versnellen, maar ook om kennisontwikkeling te bevorderen rondom duurzame initiatieven. Mede hierdoor heeft het Ministerie van Verkeer en Waterstaat een neutrale partij aangewezen om in haar naam de kennisontwikkeling rondom de verschillende projecten te bevorderen, en de projecten te vergelijken. Een combinatie van de adviesbureaus CE Delft en Duinn zijn door het ministerie aangewezen om de begeleiding, coördinatie en stroomlijning van de monitoring te verrichten. Met deze partijen is in goed overleg gekomen tot een uniforme rapportagestructuur, die project overstijgend voor alle initiatieven onder de regeling Innovatieve Bus van toepassing is. Ten behoeve van een neutrale en kundige dataverzameling heeft stichting Whisper een samenwerking gesloten met het HAN Expertisecentrum Automotive. De monitoringssystemen en de koppelingen tussen de verschillende datastromen zijn onder begeleiding van HAN-docenten, door laatstejaars studenten autotechniek, ten tijde van het project uitgevoerd.

18 Resultaten in relatie tot doelstelling Aan CE Delft en het ministerie is een enorme hoeveelheid data ter beschikking gesteld, vele honderden pagina s. Deze informatie voegen wij hier niet bij. Deze data gaan met andere projecten worden vergeleken en worden openbaar gemaakt, niet door ons maar door het ministerie. Het ministerie komt vervolgens met een evaluatie of de doelstellingen van de regeling Innovatieve bus gehaald zijn en verwacht met de uitkomsten verder richting aan de ontwikkeling van energievriendelijk openbaar vervoer te kunnen geven. Wel kunnen wij als stichting terugkijken naar onze eigen bevindingen. Hoewel wij alle perikelen beleefd hebben die horen bij een complex, innovatief project zijn wij zeer content met de concrete, finale resultaten van de proef. De werking van de techniek is uitgebreid beschreven in het boek The Whisper, het wiel opnieuw uitgevonden. Dit boek, 63 pagina s inclusief foto s, dient als integraal onderdeel van deze rapportage. In september 2009 is de eerste Whisper opgeleverd aan de toenmalige vervoerder Veolia. De tweede bus volgde in maart 2010, en eind 2010/begin 2011 zijn de laatste 2 bussen opgeleverd. De Concessie van Veolia was bij het afleveren van de laatste bus praktisch al beëindigd. De concessie werd overgenomen door vervoerder Syntus, die, ook uit financiele projectoverwegingen, in overleg met Stichting thewhisper besloot om de proef voort te zetten, maar met 2 bussen. De andere bussen werden aangepast om te vertrekken naar Zweden waar ze worden beproefd in het koude klimaat, de zogenaamde Arctic Whisper. Deze voortzetting van de proef met een nieuwe vervoerder, die nergens toe verplicht was en als nieuwe concessiehouder een pak problemen op haar bord had een waar succes voor de Stichting en haar partners. Gedurende de 3 á 4 jaar dat de bussen zijn beproefd zijn ze niet continue in de dienstregeling ingezet. Door de prototype status van de techniek zijn er zeker in het begin van het project kinderziektes opgetreden, niet alleen aan de aandrijflijn zelf maar ook de aanwezige randapparatuur heeft veelvuldig voor problemen gezorgd. De Stichting heeft technisch zelfs 2 maal radicaal een strategisch ander keuze moeten maken. In eerste instantie werd de voeding voor de randapparatuur, die normaal wordt aangedreven door de dieselmotor, betrokken vanaf het 24V boordnet. Deze constructie bleek een te grote belasting te vormen op het 24V systeem en ook de gebruikte 24V elektromotoren bleken niet opgewassen tegen de zware belasting van de randapparatuur. De aan/uit strategie die nodig was om de emissies op het busstation te vermijden, resulteerde in een frequente start/stop cyclus van de range extender. Deze range-extender, gebruikt om energie op te wekken gedurende langere inzet, heeft hierdoor ernstige problemen gehad met de startmotor en motor/generatorkoppeling

19 Ook de innovatieve wielmotoren hebben kinderziektes en problemen gehad: Onder andere de bevestiging van de magneten op de rotor heeft in enkele gevallen gefaald. Daarnaast bleek de koeling en de betrouwbaarheid van de interne motorelektronica onder het gewenste niveau. Belangrijke andere oorzaken van storingen in de bussen was hun leeftijd. Op het moment dat de dieselmotoren werden vervangen voor de elektrische aandrijflijn waren de bussen al 5 tot 7 jaar oud en was er al ruim tot kilometer, en een zelfs , mee gereden. Gedurende de looptijd van het project zijn er belangrijke updates uitgevoerd aan de technologie in de Whisper. Deze hadden als doel het verbeteren van de betrouwbaarheid, efficiëntie en prestaties van de bus als geheel of op componentniveau. De belangrijkste updates die aan de wielmotoren zijn uitgevoerd betreffen de magneetbevestiging, het wiellager en het vervangen van de interne wielelektronica door een variant met andere IGBT s en verbeterde koeling. Om het beschikbare vermogen te vergroten en het elektrische rijbereik te verlengen is het batterijpakket gedurende het project verdubbeld. Het voltage van het totale pakket blijft hetzelfde, maar het vermogen en de capaciteit zijn daarmee vergroot. Een andere belangrijke update aan de bus betreft de migratie van de randapparatuur van het 24V boordnet naar het 400V hoogspanningssysteem. Tevens zijn ook componenten zoals waterpomp, compressor en koelventilatoren volledig vervangen. De markt voor innoverende electrische componenten bleek volwassen hetgeen resulteerde in veel tijdsverlies en in compressoren (voor onder andere het remsysteem) van type A, B, C varianten, waarbij uiteindelijk pas de C variant aan de eisen van de RDW kon voldoen. In de periode dat de bussen in de dienstregeling zijn ingezet is er met behulp van geavanceerde meetapparatuur en datalogging in de bus informatie verzameld over de gereden afstanden, energieverbruik en het gebruik van de bussen. Met Whisper 5401 is vanaf november 2009 tot op het moment van schrijven bijna kilometer afgelegd in hybride/elektrische modus. Met Whisper 5402 is vanaf maart 2010 tot op het moment van schrijven ruim kilometer gereden. De technologie in beide bussen is dus aan een stevige test onderworpen. De vele kilometers en de opgedane ervaringen met de technologie hebben tot waardevolle inzichten geleid op gebied van gebruik en inzet van elektrische of hybride bussen, maar ook op gebied van betrouwbaarheid en efficiëntie In 2012 heeft Whisper kilometer i afgelegd, en daarbij is liter ii dieselbrandstof getankt en 7120 kwh aan stroom vanuit het energienet geladen. Het samenvoegen van deze verbruiken levert een gecombineerd energieverbruik kwh iii, wat een verbruiksgetal oplevert van 2,70 kwh/km over de gereden kilometers. Omgerekend naar dieselverbruik is dit 0,27 L/km. Ofwel naar een verbruik 100/27 = 3,7 km/liter brandstof Let wel dit was 2,1 km/liter brandstof Het aantal gereden km per gebruikte liter is dus met 80% toegenomen. Hetgeen een verbluffend resultaat kan worden genoemd. Verdere verbeteringen in aandrijf

20 efficiëntie worden als zeer aannemelijk ingeschat en e-traction heeft daar hoge verwachtingen van. Gecombineerd met een lichtere constructie is het e-traction concept voor bussen in de stadsdienst daarmee noch theoretisch, noch praktisch te verslaan. Whisper 5402 heeft over kilometer gereden, en over die kilometers Liter ii dieselbrandstof verbruikt en 8690 kwh aan elektrische energie geladen. Dit resulteert in een gecombineerd verbruik van kwh iii aan energie. Over de gereden kilometers is het gecombineerde energieverbruik 2,64 kwh/km. Omgerekend naar dieselverbruik is dit 0,26 L/km. Deze verbruiksgetallen laten een forse besparing zien ten opzichte van een reguliere stadsbus met dieselmotor, 0,43 L diesel per kilometer verbruikt. Voordat met de ombouw van de Volvobussen was begonnen was het verbruik van de door de Stichting omgebouwde bussen 1 liter brandstof per 2,1 km. Echter, wanneer de Whisper als volledig elektrische bus wordt aangewend en de dieselmotor/generator dus niet wordt gebruikt, is dit energieverbruik nog veel verder te reduceren. Tests in de dienstregeling met passagiers hebben een batteryto-wheel verbruik van 1,12 tot 1,14 kwh per kilometer laten zien. Dit is verbazend wekkend laag, als in ogenschouw wordt genomen dat de Volvobussen relatief zwaar zijn als gevolg van het niet altijd optimale ombouw proces. Voor verdere resultaten, zie ook het geciteerde Whisper boek, het wiel opnieuw uitgevonden. Twee van de 4 Whisper bussen die na het einde van de concessie van Veolia niet zijn meegegaan naar Syntus zijn vertrokken naar het Zweedse Umeå. Hiervoor zijn ze aangepast aan het koude klimaat ter plaatse en de mogelijkheid tot snelladen. Ook deze bussen laten vergelijkbare verbruikscijfers zien, indien de elektrische verwarmingsystemen noodzakelijk in dit koude klimaat buiten beschouwing worden gelaten. Deze bussen hebben overigens een grote Zweedse innovatieprijs gekregen! De behaalde resultaten in relatie tot de doelstelling qua energieverbruik zijn daarmee goed te noemen. 9) Conclusie Het Whisper project is een zeer uitdagend project geweest van grote technische en organisatorische complexiteit. Het project heeft meer technische problemen gekend dan verwacht en minder kilometers gereden dan beoogd. Daarom is het project ook met een jaar verlengd. De bussen rijden in Zweden en in Nederland nog steeds in de dienstregeling en daarmee gaat, zij het verlaat, ook het aantal gereden kilometers gelukkig de goede kant op.

21 Financieel is het project gedurende de hele looptijd goed in de grip gehouden geweest. Het project is inhoudelijk, qua type activiteiten, conform plan uitgevoerd. De Beta doelstellingen van de centrale overheid en de doelstellingen van provincie Gelderland en gemeente Apeldoorn zijn meer dan bereikt. De totale voordelen van de e-traction technologie op het gebied van schoon, zuinig en stil rijden zijn qua potentie zo groot gebleken, dat diverse nieuwe zakelijke partners de partners in Stichting TheWhisper hebben afgelost en de verdere ontwikkeling ter hand hebben genomen. De Hoge Dennen, de investeringsmaatschappij van de familie de Rijcke, heeft voor de noodzakelijke kapitaal injectie in e-traction gezorgd, dat nu 3 keer zo veel medewerkers heeft als bij aanvang van het project het geval was. Het wiel wordt geïndustrialiseerd, en de productie onder licentie daarvan voor de Europese markt zal door het gerenommeerde Duits bedrijf Ziehl-Abegg voor haar rekening worden genomen. En last but not least, levering van zuinige, elektrische, stadsbussen aan de Nederlandse markt, niet langer als prototype maar op grotere schaal, is een stuk dichterbij gekomen: VDL heeft haar eerste full electric stadsbus met de wielnaaftechnologie van e-traction op de UITP beurs in Geneve gepresenteerd! En de bus divisie van Volvo in Zweden heeft zojuist contact gezocht voor een lange termijn samenwerking met e-traction! Maar hiermee zijn de experimenten in Apeldoorn hopelijk niet ten einde. De heer Heinen heeft een nieuw patent ontwikkelt en internationaal gedeponeerd, waarmee de hele stadsbussen vloot in Apeldoorn kan rijden op vrij beschikbare rem energie van de in het Station Apeldoorn binnenrollende treinen. Hopelijk krijgt daarmee de Whisper in Apeldoorn een nieuwe wereldprimeur als vervolg. En hopelijk zijn het Rijk, de Provincie Gelderland en de gemeente Apeldoorn opnieuw cruciale supporters van een milieuvriendelijke doorbraak technologie van Nederlandse bodem. i Door een storing in de tankregistraties is van november/december 2012 geen brandstofverbruik gemonitord. Deze maanden zijn niet meegenomen in de berekening. ii Gecorrigeerd met het dieselverbruik van de standkachel, gesteld op 5 liter per draaiuur. iii Gecombineerd diesel/elektriciteitsverbruik, waarbij de energie-inhoud van Diesel is gesteld op 10 kwh/liter.