Uitvoeringsagenda Economische Strategie Zuidvleugel - Analyse - - concept -

Transcriptie

1 Uitvoeringsagenda Economische Strategie Zuidvleugel - Analyse - - concept - Zuidvleugel Den Haag, 7 september 2011

2 Inhoudsopgave Blz. Leeswijzer 1 Hoofdstuk 1 Voorbereidend traject Zuidvleugel, de topregio van Nederland Het juiste schaalniveau Traject uitvoeringsagenda 6 Hoofdstuk 2 Thema s en accenten Thema s Accenten 11 Bijlage 1 Rol van de Regio 13 Bijlage 2 Sectorale uitwerkingen 15

3 Leeswijzer Als onderdeel van het traject om het Uitvoeringsprogramma Economische Strategie Zuidvleugel op te stellen hebben de Zuidvleugelpartners onder begeleiding van Buck Consultants International in de afgelopen maanden gewerkt aan een analyse van de economische structuur van de Zuidvleugel. Als input voor dit traject zijn ten eerste de analyses van de Zuidvleugelpartners gebruikt. Voor alle verschillende sectoren die de Zuidvleugel rijk is zijn ambtelijke werkgroepen gevormd onder leiding van een bestuurder uit de Zuidvleugel. Aan de hand van gesprekken met stakeholders en partners en integratie van lopende initiatieven en geformuleerde ambities hebben alle werkgroepen een bondig overzicht opgesteld van de stand van zaken binnen hun sector. Daarnaast is gebruik gemaakt van het advies Zuidvleugel, de topregio van Nederland dat is opgesteld door Roland Berger en van diverse andere relevante informatiebronnen zoals het OECD, CBS en de adviezen voor de topteams. Het resultaat van dit breed gedragen traject ligt hier voor u. In dit analysedocument wordt de achtergrond geschetst van de keuzes die ten grondslag liggen aan de sectoren en thema s waarop de Zuidvleugel zich de komende jaren wil gaan richten. Ook zijn de overzichten van de verschillende sectoren opgenomen in de bijlagen. Dit document vormt een basis voor het adviesdocument voor het Economische Strategie Zuidvleugel. Hierin wordt uit het brede scala aan initiatieven die in dit document worden geschetst geprioriteerd en voorgesorteerd voor de komende vier jaar. 1

4 Hoofdstuk 1 Voorbereidend traject 1.1 Zuidvleugel, de topregio van Nederland In 2010 heeft het Bestuurlijk Platform Zuidvleugel een diepgravend onderzoek laten verrichten door het bureau Roland Berger Strategy Consultants naar de economische positie van de Zuidvleugel. Begin 2011 is het rapport Zuidvleugel, de topregio van Nederland afgerond met daarin een advies over de nieuwe economische agenda voor de Zuidvleugel van 2010 to In dit rapport worden negen kansrijke stuwende sectoren benoemd die de motoren zijn achter het economisch succes van de regio en in 2020 naar schatting 21 miljard bijdragen aan het Bruto Regionaal Product (BRP). Als de gevolgen voor verzorgende sectoren ook worden meegenomen is het totale effect zelfs miljard. In figuur 1.1 zijn deze sectoren en de bijdrage aan het BRP weergegeven. Figuur 1.1 Topsectoren Zuidvleugel Bron: Roland Berger (2010) 2

5 Het realiseren van die perspectieven gaat echter niet vanzelf. Uit het advies van Berger blijkt dat de Zuidvleugel de komende jaren voor grote maatschappelijke uitdagingen staat en dat regionale kenmerken als duurzaamheid, innovatievermogen, flexibiliteit en een onderscheidend internationaal profiel steeds belangrijker worden voor het economisch succes van regio s. Ook spelen er interne uitdagingen zoals beperkte (fysieke) ruimte voor groei in enkele sectoren, het aanbod (en met name kwaliteit van het aanbod op de arbeidsmarkt) en de aansluiting van onderwijs op de arbeidsmarkt. Bovendien kan in vele opzichten de regionale samenwerking tussen bedrijven, overheden en kennisinstellingen worden verbeterd. Als de kansen niet worden benut en de uitdagingen niet geadresseerd, is er zelfs een risico op achterblijven van het economisch resultaat en in het uiterste geval teruggang. Om de brede en sterk verbonden economie in de Zuidvleugel optimaal te ondersteunen is dus effectief economisch beleid nodig. Dit beleid moet zich richten op drie pijlers: 1 Versterken van het economisch fundament 2 Versterken van de bewezen sleutelsectoren 3 Versterken van de kruisbestuiving tussen sectoren Deze strategische pijlers zijn vervolgens met behulp van regionale stakeholders en bestaande onderzoeken uitgewerkt in tien aanbevelingen waarbij de nadruk ligt op de samenwerking in de Zuidvleugel. Deze samenwerking kan afhankelijk van de aanbevelingen de volgende vormen hebben: Structureel, als het bijvoorbeeld gaat om internationale positionering, samenwerking met opkomende economieën en een stimuleringsfonds voor innovatie en kennisvalorisatie. Tijdelijk en initiërend, onder andere bij aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt, incubators en demonstratieprogramma s. Ad-hoc, bij bijvoorbeeld ruimtelijke ordening, bereikbaarheid, vergunningen, valorisatieprofessoren. In bestuurlijke overleggen in de afgelopen maanden is benadrukt dat de inhoud bepalend moet zijn voor het opzetten van uitvoeringsstructuren. Gezien de vele partners die al actief zijn in de diverse sectoren, is het namelijk belangrijk de juiste dingen te doen op het juiste schaalniveau. Vaak is dat het gemeentelijk niveau (haven, universiteit, cluster bedrijven), maar voor innovatie, onderwijs/arbeidsmarkt en economische structuurversterking is juist het schaalniveau van de regio van belang. Juist op regionale schaal kan namelijk voldoende draagvlak voor programma s en projecten (zoals voldoende bedrijven, kennisinstellingen en financiële middelen) gevonden worden. In paragraaf 1.2. wordt hier verder op ingegaan. Conclusies economisch potentieel De Zuidvleugel beschikt over veel economisch potentieel. De regio is sterk vertegenwoordigd in de topsectoren die het Rijk in haar bedrijvenbeleid onderscheidt. De Zuidvleugel is bijna in alle topsectoren een van de koploperregio s in Nederland. Over de volle breedte van de topsectoren scoort de Zuidvleugel beter dan bijvoorbeeld de Noordvleugel van de Randstad. Maar om dit potentieel volledig te benutten is dus actie en inzet nodig. Dit potentieel 3

6 wordt ook onderschreven in het nieuwe bedrijvenbeleid van het ministerie van EL&I, de adviezen van de topteams voor de topsectoren en de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte. Met de Mainport Rotterdam, de Greenports en Den Haag als stad van Vrede en Veiligheid als belangrijke pijlers is de Zuidvleugel een van de belangrijkste regio voor de huidige en toekomstige economische ontwikkeling van Nederland. 1.2 Het juiste schaalniveau Een succesvolle economie in de Zuidvleugel vraagt dus om gerichte inspanningen op meerdere schaalniveaus. Bij bedrijven en instellingen in gemeenten (bijvoorbeeld het Havenbedrijf), in de regio (de Zuidvleugel of delen daarvan), in een landsdeel (zoals de Randstad, of Zuidwest-Nederland) of het Rijk. Afhankelijk van het thema, de doelstelling en de sector verschillen de rollen per schaalniveau. De regio vervult hierbij een belangrijke schakelende rol. Niet om als Zuidvleugel steeds het intiatief te nemen of de uitvoering van projecten op te pakken, maar juist om de verbanden te leggen tussen de kwaliteiten van de verschillende deelgebieden. Dit blijkt ook uit studies van onder andere de OECD, diverse wetenschappers en BCI. In Bijlage 1 is een overzicht opgenomen van de rol van de regio bij innovatie en duurzame economische structuurversterking. De drie belangrijkste conclusies uit deze rapporten zijn: 1 De regio is een belangrijk schaalniveau voor het stimuleren van innovatie en het innovatiesysteem. 2 De prioriteit in economisch beleid moet liggen bij het uitbouwen van bestaande voordelen/clusters. 3 Afhankelijk van het ontwikkelingsstadium van een cluster verandert de rol van de regio. Invulling Zuidvleugel Met het kiezen voor de topsectoren heeft de Zuidvleugel een duidelijke keuze gemaakt voor het stimuleren van bestaande sterke clusters. Aanvullend aan de selectie van negen sectoren is de biobased economy toegevoegd. Biobased economy raakt vele van de topsectoren in de Zuidvleugel die door Roland Berger onderscheiden zijn. Dat is de reden dat de Zuidvleugel, net zoals het Rijk, biobased als een belangrijke cross over aan de lijst met topsectoren heeft toegevoegd. Vanuit praktische overwegingen is daarnaast de sector energie en chemie in tweeën gesplitst. Beide sectoren hebben in de Zuidvleugel een substantiële omvang en zijn afzonderlijk groter dan diverse andere sectoren. Daarnaast is aan de sector pensioenen en verzekeringen ook hoofdkantoren toegevoegd. De activiteit hoofdkantoren heeft een duidelijke toegevoegde waarde voor het economisch klimaat. De Zuidvleugel heeft hier met Den Haag een sterke positie in, zoals ook benoemd in het advies van het Topteam Hoofdkantoren. 4

7 In tabel 1.1 is voor de sectoren in de Zuidvleugel weergegeven wie welke rol heeft: oftewel wat kan het best op welk schaalniveau worden opgepakt. Tabel 1.1 Rollen op het juiste schaalniveau Sectoren Chemie Energie Biobased Clean Tech Delta/maritiem Greenports Life Sciences ICT & Telecom Transport & Logistiek Veiligheid (Int.) kantoren (pensioenen & verzekeringen) Bedrijven/ instellingen Gemeenten/ Havenbedrijf Regio Landsdeel Rijk Legenda Leidend: het uitzetten van de lijnen en bepalend bij de uitvoering Initiërend: het ontwikkelen van netwerken op gang brengen Faciliterend: initiatieven van derden met middelen ondersteunen Participerend: als partner deelnemend in overleggen/voor afstemming Bedrijven en kennisinstellingen hebben een leidende rol in de meeste sectoren omdat economische structuurversterking moet inspelen op vragen vanuit de markt. De meeste van deze sectoren zijn dusdanig ontwikkeld dat er sprake is van een sterke mate van intern organiserend vermogen en voldoende focus en massa om richting te geven aan inspanningen. Dit geldt voor Chemie, Energie, Delta/Maritiem, Transport & Logistiek, Greenports en Life Sciences. De massa van bedrijven en instellingen is voldoende groot dat de sector zelf de leidende rol kan vervullen. In de andere sectoren participeren de bedrijven vanzelfsprekend bij initiatieven die in eerste instantie aangezwengeld worden door overheden en instellingen. 5

8 Gemeenten en semipublieke instellingen zijn derhalve de leidende partij bij clusters waarvoor de netwerken nog ontwikkeld moeten worden, zoals bijvoorbeeld Clean Tech (Rotterdam/Havenbedrijf) en Veiligheid en Pensioenen en Verzekeringen (Den Haag) In alle andere sectoren vervullen de gemeenten een ondersteunende en faciliterende rol. De regio (Zuidvleugel, of deelgebieden) heeft in alle sectoren een faciliterende rol en zal met inzet, middelen en regelgeving de activiteiten versterken. Daarnaast zijn er drie sectoren waarbij de regio initiërend aan de slag moet, maar daarna de trekkende rol uiteindelijk bij derden neerlegt. In deze sectoren is er een duidelijke meerwaarde te behalen door op het regionale schaalniveau in de eerste stappen tot een triple helix samenwerking te zetten. Hierbij gaat het om de clusters Biobased, logistiek, ICT & Telecom, Delta en Maritiem. Duidelijk is dat de initiatieven rond biobased zijn ingegeven door de vele raakvlakken tussen sectoren. Voor logistiek geldt dat de regio in de voorwaardenscheppende sfeer (ruimte, bereikbaarheid, haven/achterland) een belangrijke rol vervult. Voor IT geldt dat deze sector nog nadrukkelijker bij de innovaties in andere sectoren betrokken kan worden. Delta en Maritiem is een voorbeeld van een sector waar van bedrijven en instellingen die over de hele Zuidvleugel verspreid zijn beter benut kunnen worden in programma s en projecten en waarbij nu lopende initiatieven tot samenwerking ondersteund moeten worden. Het Landsdeel speelt een participerende of afstemmende rol bij Chemie, Energie, Biobased, Clean Tech en Logistiek. Hierbij gaat het met name om de ontwikkelingen binnen Deltri verband en de ambitie om met Zuidwest Nederland en met delen van Vlaanderen uit te groeien tot de logistieke draaischijf van Europa en de nummer één biobased regio te worden van Europa. Het Rijk speelt tenslotte op alle niveaus een belangrijke faciliterende rol door de inzet van generiek beleid, financiële middelen en regelgeving. 1.3 Traject uitvoeringsagenda De Uitvoeringsagenda vormt een verdiepingsslag van het advies van Roland Berger. De speerpuntsectoren staan centraal en vormen de basis voor de thema s waarop het economische beleid zich de komende jaren gaat richten, de accenten die daarbinnen de nodig zijn en de concrete projecten om de ambities te bereiken. In figuur 1.2 is deze verdiepingsslag schematisch weergegeven. 6

9 Figuur 1.2 Verdiepingsslag Uitvoeringsagenda Sectoren Thema`s Accenten Projecten De 11 sectoren staan centraal - Harde groeikernen Perspectiefvolle thema`s Hoe loopt het nu? Wat voort zetten? Zuidvleugelniveau? Concrete projecten voor de komende 4 jaar In Hoofdstuk 2 van deze analyse wordt de verdiepingsslag verder uitgewerkt. Daar komen de crosssectorale verbanden aan bod en wordt ingegaan op de prioriteiten die door de sectoren zijn gesteld. Daarnaast wordt ingegaan op de thema s en de accenten. 7

10 Hoofdstuk 2 Thema s en accenten In dit hoofdstuk staan de thema s en accenten van het beleid centraal. Zoals al eerder genoemd hebben Zuidvleugelpartners de ontwikkelingskansen en samenwerkingsmogelijkheden zelf in beeld gebracht. Men is ingegaan op wat de stand van zaken is in de sectoren, wat zijn belangrijke ontwikkelingen en trends, waar liggen kansen voor versterkingen, wat wordt er al gedaan en waar liggen aanknopingspunten voor maatregelen/acties op het schaalniveau van de Zuidvleugel. De volledige resultaten hiervan zijn opgenomen in de bijlage 2. Centraal hierbij staat hoe de triple helix in de Zuidvleugel betrokken is bij het benutten van kansen en het oplossen van knelpunten in de sectoren. In dit hoofdstuk komt eerst de samenhang tussen de verschillende sectoren aan bod en de gevolgen daarvan voor het beleid. Vervolgens gaan paragraaf 2.2 en 2.3 in op de thema s binnen het Uitvoeringsprogramma en de accenten daarbij. 2.1 Zuidvleugeleconomie als integraal geheel Cross-overs Behalve dat de 11 sectoren afzonderlijk een grote impact hebben op de economie in de Zuidvleugel is het geheel van de sectoren meer dan de som der delen. Tussen sectoren bestaan cross-over relaties die versterkend werken op de afzonderlijke sectoren en op de economie als geheel. Hierbij zijn drie soorten relaties te onderscheiden: Productinnovatie: hierbij maakt de expertise en know-how van de ene sector nieuwe applicaties en toepassingen in de andere sector mogelijk. Efficiencyverbeteringen: door samenwerking ontstaan schaal- en/of transactievoordelen die voor beide partijen meer efficiency opleveren. Dit is een specifieke vorm van productinnovatie. Markttoetreding: de omvang, massa en het netwerk van de ene sector stelt de andere sector in staat om een proeftuin, demosite of living lab voor nieuwe applicaties te vinden. Deze relaties zijn van belang voor het Uitvoeringprogramma omdat ze de effectiviteit van economisch beleid kunnen vergroten en een belangrijk motief zijn voor samenwerking. 8

11 Meerdere sectoren produceren fysieke producten variërend van halffabricaten tot eindproducten. Het sterke van de Zuidvleugel is dat het over een groot aantal clusters/sectoren met waardeketens met producten die op de mondiale markten worden afgezet, dit in tegenstelling tot veel andere regio s in Nederland. Binnen de Zuidvleugel bestaan bovendien meerdere bestaande en potentiële cross-overs tussen sectoren. Ook de sectoren Biobased en Clean Tech hebben veel cross-overs. Dit is ook niet meer dan logisch, aangezien deze sectoren know-how uit meerdere technologieën combineren. Een andere belangrijke rol van sectoren is toelevering aan andere economische activiteiten. Naast de directe relaties, zoals de sector Transport & Logistiek die logistieke wensen van andere sectoren afhandelt, vormt toelevering de basis voor het business service network van de Zuidvleugel en daarmee het vestigingsklimaat. Een business service network van topniveau stelt andere bedrijven en topsectoren in staat om beter te concurreren. Dit is bovenop de bijdrage die deze sectoren leveren aan de economie van de Zuidvleugel in termen van werkgelegenheid en omzet. Belangrijke sectoren in dit verband in de Zuidvleugel zijn Transport & Logistiek en ICT & Telecom. Zonder die sectoren kunnen de andere sectoren niet optimaal functioneren. Ook het veiligheidscluster ondersteunt niet alleen het Vredecluster in Den Haag, maar biedt ook kansen voor beveiliging van cruciale industriecomplexen. De sector Pensioenen en Verzekeringen in de Zuidvleugel beschikt over waardevolle expertise en kan naast advies en producten ook een rol spelen in kennis over financiering. De hoofdkantoren in de Zuidvleugel zouden in principe verder tot ontwikkeling kunnen komen in alle van de overige genoemde sectoren, want in die 10 sectoren heeft de Zuidvleugel een onderscheidend vermogen. 2.2 Thema s Economische structuurversterking van sectoren en clusters wordt in de Zuidvleugel opgepakt langs zes lijnen: Fysiek Onderwijs/arbeidsmarkt Kennisvalorisatie Promotie & Acquisitie Regelgeving Uitvoering/organisatie Uit de actieprogramma s van de verschillende sectoren blijkt dat in alle sectoren meerdere invalshoeken zijn om die sectoren te vernieuwen en te versterken. In de Economische Uitvoeringsagenda maken we derhalve het onderscheid in de volgende invalshoeken of beleidsthema s: 9

12 Fysiek Bereikbaarheid. Voldoende ruimte voor bedrijven. Specifieke vestigingslocaties (bijv. campussen) of gebouwen (incubators, labruimte). Onderwijs/Arbeidsmarkt Opvangen van dreigende tekorten op de arbeidsmarkt vanwege vergrijzing en/of te weinig technisch personeel. Het beter laten aansluiten van opleidingen op de vraag vanuit het bedrijfsleven. Concrete initiatieven vanuit bedrijven om zelf een deel van de verantwoordelijkheid op zich te nemen voor een deel van de opleidingen. aansluiting op bestaande programma s in de regio ter bevordering van betere aansluiting op de arbeidsmarkt en creëren van werkgelegenheid zoals het nationaal programma Kwaliteitssprong Zuid en het programma Economie en arbeidsmarkt in Rotterdam. Kennisvalorisatie en financiering van innovatie Meerjarige programma s vanuit de sectoren (door bedrijven en kennisinstellingen vastgesteld) waarvoor financiering moet plaatsvinden uit eigen middelen en van het Rijk en de EU. Het gaat om fundamenteel en industrieel onderzoek. Het valoriseren van aanwezige kennis van universiteiten, hogescholen, kennisinstellingen en grote bedrijven door spin offs vanuit die organisaties te stimuleren, maar ook door MKB bedrijven te ondersteunen in hun innovaties. Hierbij gaat het om kennis, faciliteiten van de grote instellingen onder voorwaarden beschikbaar te stellen voor het bedrijfsleven (shared facilities, open innovatie benadering). Hierdoor gaat fundamenteel onderzoek hand in hand met toegepast onderzoek door bedrijven. Financiering van innovatieprojecten in bedrijven door het beschikbaar stellen van investeringsfondsen waarin overheden en de private sector participeren. (Een voorbeeld van een dergelijk fonds is het ICF II innovatiefonds waarin de gemeente Rotterdam en de TU Delft samen met private partijen participeren in een fonds voor Clean Tech start-ups.) Positionering, promotie en acquisitie In sommige sectoren is het nog nodig om de internationale kansen beter zichtbaar maken en te benutten (positionering). Voor Promotie en Acquisitie geldt dat de inzet van verschillende organisaties (o.a. Science Port, Havenbedrijf Rotterdam, WFIA, RIA, NFIA, etc.) beter op elkaar afgestemd moet worden. Regelgeving Hierbij gaat het in veel sectoren om het creëren van een Europees Level Playing Field. Maar ook de nadrukkelijke wens van het huidige kabinet om de regelgeving te vereenvoudigen speelt in diverse sectoren. Gemeenten en provincies hebben uiteraard ook een rol bij de inpassing van nieuwe economische ontwikkelingen onder andere via de Omgevingsvergunningen en het ruimtelijke beleid. 10

13 Organisatie en Uitvoering In dit Uitvoeringsprogramma zal worden aangegeven wat de rol van de Zuidvleugelpartners is ten opzichte van andere organisaties en samenwerkingsverbanden in de Zuidvleugel en wat van het Rijk wordt verwacht. Voor enkele sectoren is aangegeven dat in de komende jaren geïnvesteerd moet worden in een (lichte) Triple Helix structuur om innovatie en duurzame economische ontwikkeling te kunnen stimuleren. 2.3 Accenten Gebaseerd op paragraaf 2.2 en de actieprogramma s per sector in de bijlage kunnen accenten per sector gelegd worden. In tabel 2.1 zijn de sectoren en lijnen tegen elkaar afgezet en voorzien van beleidsmatige accenten. Hierbij is bij de invulling van beleid aangesloten bij het juiste schaalniveau van handelen (zie paragraaf 1.2). De rol van samenwerking in de Zuidvleugel ligt op het faciliteren van initiatieven (van derden), maar in enkele sectoren is een actievere rol van de Zuidvleugel gewenst. Het gaat dan bijv. om als actieve partner mee te werken (investeren) in door derden op te zetten projecten en programma s voor kennisvalorisatie, het beter afstemmen van promotie en acquisitie. In een aantal gevallen zal vanuit de Zuidvleugel ook een rol worden gespeeld in het versterken van de uitvoeringsstructuren, of omdat de clustersamenwerking nog van de grond moet komen, of omdat de uitvoeringsstructuur een groot deel van de Zuidvleugel beslaat. Tabel 2.1 De sectoren en de beleidsmatige accenten vanuit de Zuidvleugel Sectoren Onderwijs/ Kennisvalorisatie Promotie & Regel- Uitvoering/ Fysiek arbeidsmarkt Acquisitie geving organisatie Chemie (+) 0 Energie (+) 0 Biobased Clean Tech Delta/maritiem Greenports Life Sciences ICT & Telecom Transport & Logistiek Veiligheid (Int.) kantoren (pensioenen & verzekeringen) Legenda ++ Uitdagingen/kansen vragen om gericht en direct ingrijpen + Thema vraagt om structurele aandacht 0 Geen acute ingrepen nodig, maar no-regret maatregelen om toekomstige problemen te ondervangen Uit de tabel is een aantal conclusies te trekken. 11

14 Fysiek beleid speelt het meest bij de sectoren Greenports en Transport & Logistiek. Met name bereikbaarheidsproblematiek is voor deze sectoren actueel. Voor een aantal andere sectoren is aandacht voor werklocaties of woon-werkomgeving blijvend nodig. Aandacht voor Onderwijs/arbeidsmarkt is het meest acuut bij Delta/Maritiem. Hier vergrijst de beroepsbevolking het snelst en is er nu al niet genoeg nieuwe aanwas om de uitstroom te compenseren. Bovendien is dit het cluster waar de vraag naar technisch personeel het grootst is. Spreiding van aanbod van opleidingen over de regio is van groot belang en ook dat grote bedrijven gestimuleerd worden hun eigen bedrijfsscholen weer nieuw leven inblazen. Verder speelt dit thema ook bij veel andere sectoren. Kennisvalorisatie is over vrijwel de hele linie van groot belang. In vrijwel alle sectoren is blijvende innovatie en het omzetten van kennis en kunde in kassa nodig om de concurrentiepositie te behouden, uit te bouwen of te verbeteren. Er is in de Uitvoeringsagenda voor gekozen om bestaande initiatieven en organisaties te versterken en niet het wiel opnieuw uit te vinden. Promotie & Acquisitie is voor drie sectoren een actueel thema. Life Sciences, Delta/Maritiem en Pensioenen en Verzekeringen (hoofdkantoren) hebben een relatief groot deel van hun (potentiële) klantenbestand in het buitenland en zijn sterk gebaat bij structurele aandacht voor een kansrijke propositie, terwijl dat nu nog onvoldoende van de grond is gekomen (in tegenstelling tot sectoren zoals chemie, greenports, etc.). Regelgeving is een thema dat vooral op nationaal en Europees niveau speelt, maar wel van belang zijn voor het level playing field om nieuw producten op de markt te kunnen brengen of gebruik te kunnen maken van bepaalde grondstoffen. Op het schaalniveau van de Zuidvleugel gaat het vooral om de invulling van de omgevingsvergunningen. Uitvoering/organisatie is in 6 van de elf sectoren een belangrijk thema, waarbij de Zuidvleugelpartners een prominente rol hebben. Deze sectoren zijn gebaat bij een versterking van de samenwerking en een gezamenlijke aanpak van knelpunten en uitdagingen. 12

15 Bijlage 1 Rol van de Regio Rol van de regio In de OECD studie Regional Innovation Policy wordt, aanvullend op het belang van steden in economische ontwikkeling, de rol van de regio belicht. De regio is een steeds belangrijkere actor in innovatiebeleid geworden. Dit heeft een aantal uitwerkingen: Regio s zijn het schaalniveau waarop economieën en innovatiesystemen geïntegreerd zijn. Binnen landen kunnen diverse regio s met eigen innovatiesystemen bestaan die lek een eigen aanpak vragen. Regio s kunnen door invloed uit te oefenen op de institutionele context, het regionale innovatiesysteem en strategische keuzes direct ingrijpen op de ontwikkelingen. Regio s moeten in staat gesteld worden veranderingen te initiëren en begeleiden Daarbij zijn er volgends de OECD een aantal aanbevelingen die regio s kunnen volgen om het beleid de maximale impact te geven zoals een visie en strategische roadmap om innovatie te stimuleren, een maatregelenpakket gebaseerd op beschikbare middelen en gericht op meerdere sectoren en een grote mate van betrokkenheid van overheden. De prioriteit moet liggen bij het uitbouwen van huidige voordelen en/of clusters. Deze voordelen kunnen zijn: 1 gebaseerd op wetenschappelijke excellentie 2 gebaseerd op technologische excellentie 3 gebaseerd op een mix van wetenschappelijke en technologische excellentie In 2009 heeft Buck Consultants ook onderzoek gedaan naar de rol van regionale overheden bij clusterprogramma s. Hieruit bleek dat afhankelijk van de levensfase van een cluster en afhankelijk van het thema waarop beleid wordt ontwikkeld, regio s verschillende mogelijkheden en rollen hebben. In figuur 2.1 is een matrix van deze rollen opgenomen. 13

16 Figuur 2.1 Dominante rollen van overheden in verschillende fasen van clusterprogramma s Bron: BCI, 2009 Tenslotte stelt ook een recente Amerikaanse studie (Muro & Katz, 2010), een aantal principes centraal voor clusterbeleidsmakers op alle niveaus: Probeer geen clusters uit niets te creëren, stimuleer alleen bestaande clusters. Dit betekent namelijk dat er markt is voor deze concentratie van bedrijvigheid. Focus initiatieven op clusters waar aantoonbaar sprake is van een suboptimale situatie (bijvoorbeeld qua arbeidsmarkt, instituties, input, etc.). De private sector is leidend, de publieke sector moet een faciliterende en verbindende rol spelen, obstructies wegnemen en de beschikbaarheid van publieke en semi-publieke goederen (onderwijs, infrastructuur, vergunningen) garanderen. Maximeer de impact door gefragmenteerde inspanningen van uit één overheidslaag en tussen meerdere overheidslagen op een lijn te brengen. 14

17 Bijlage 2 Sectorale uitwerkingen 2.1 Chemie Perspectieven In de Havenvisie 2030 staat te lezen dat Rotterdam zich samen met Antwerpen, Moerdijk, Terneuzen en Vlissingen wil positioneren als Europa s meest vitale chemische cluster. In de Havenvisie staan de ambities m.b.t. de verdere ontwikkeling van het petrochemische complex weergegeven onder de noemer Europe s Industrial Cluster. De Nederlands-Vlaamse Delta, zeg maar het gebied tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen, is in 2030 verworden tot het 'Houston van Europa.' Het gebied rond Houston, aan de Golf van Mexico in het uiterste zuiden van de staat Texas, geldt als een absolute reus in de wereld van de petrochemische industrie. Een immens gebied van olieraffinaderijen, pijpleidingen en chemische complexen. De Mainport Rotterdam is vanwege haar grote diepgang bij uitstek geschikt voor het zonder tijdsverlies als gevolg van tij-werking ontvangen van grote zeeschepen en dus voor het accommoderen van grote ladingstromen. Mainport Rotterdam biedt mogelijkheden tot clustering en co-siting en een multimodale verbinding tussen de Europese en wereldmarkt. Ligging, schaalgrootte, organisatie, kennis en kunde maken het HIC tot een interessante vestigingslocatie voor transport, energie en de (petro-) chemische industrie. De Topcommissie Chemie stelt onlangs richting het Rijk dat de chemiesector in Nederland, met een sterke concentratie in Rijnmond, tot de wereldtop hoort, niet alleen vanwege de aanwezige multinationals, maar ook vanwege het onderzoek aan universiteiten en innovatie MKB bedrijven die in niches van de keten actief zijn. De Topcommissie stelt dat er twee lange termijn ambities zijn: Nederland als koploper van de groene chemie en Nederland behoort tot de top drie op het gebied van slimme materialen.(lichter, duurzamer, beter reagerend op omgeving) Om dat te bereiken heeft de topcommissie vier actiepakketten voorgesteld: ondernemerschap en innovatie; onderwijs/arbeidsmarkt; interactie kennisinstellingen en bedrijven; randvoorwaarden onder meer gericht op level playing field en regelgeving. Binnen dat krachtenveld van ambities en investeringen van de Rotterdamse haven en programma s en acties die vanuit de chemie sector worden ontwikkeld (op nationaal en Europees niveau) is de ondersteunende rol van de partners in de Zuidvleugel afgebakend. 15

18 Partners Thema (Petro)chemie Biobased economy Partners Havenbedrijf Rotterdam, petrochemische sector, gemeente Rotterdam, cross over met Energie, universiteiten en hogescholen Havenbedrijf, chemiesector, bedrijven uit andere kansrijke biobased domeinen, universiteiten Programmalijnen Innovatie en valorisatie Inzet op katalyse-onderzoek, bioprocestechnologie en andere kansrijke technologieen (optimalisatie van bestaande installaties, onder andere via bedrijven uit de sector clean tech). Daarnaast door middel van Plant One en spin-offs rond de TU en andere instellingen de aanwezige kennis in de regio omzetten in toegevoegde waarde voor de bedrijvigheid in de regio. Onderwijs&Arbeidsmarkt Bestaande en lopende initiatieven vanuit de sector (VNCI) en de haven (Deltalinqs) blijven ondersteunen om kennisinstellingen van MBO tot en met universiteiten goed aan te laten sluiten op de vragen vanuit de bedrijven. Ook in deze sector is een tekort aan vakbekwaam personeel, dat nog eens extra urgent is vanwege de vergrijzing van het huidige personeel. Verbindende infrastructuur Voor de concurrentiepositie van de chemische sector en de duurzaamheid van processen en aanwezigheid in de regio is het van belang om te investeren in verbindende infrastructuur. Internationale samenwerking Verkennen van de mogelijkheden van samenwerking in Europese programma s rond de as Delft Gent en de chemische concentraties in bijvoorbeeld Rotterdam en Zuidwest-Nederland (en Vlaanderen) op het gebied van uitwisseling reststromen via buisleidingen, het versterken van opleidingen (procesoperators) en het zoeken naar samenwerking op complementariteit rond biobased economy. Cross-overs De sterke positie van de chemische sector inde regio combineren met andere regionale sterktes zoals biobased economy, greenports, clean tech en energie. en daarbij gebruik maken van bestaande regionale samenwerkingsverbanden, zoals het tripartiete verband Clean Tech Delta. Projecten Uit het voorafgaande wordt duidelijk dat in deze sector de (inter)nationale dimensie van groot belang is en dat nadrukkelijk de samenwerking wordt gezocht met Zuidwest- Nederland en Vlaanderen. Om die samenwerking te kunnen versnellen is het van belang dat ervaringen rond open innovatie platforms worden uitgewisseld. In alle deelgebieden van 16

19 de genoemde Delta bestaan van die ontwikkelomgevingen. Voor de Zuidvleugel is dat het gezamenlijk initiatief van Plant One. Daarnaast kan ook in de Delta geleerd worden van initiatieven rond training en opleiding van personeel (zie bijv. de initiatieven in Zuidwest rond Maintenance). Die afstemming zal plaatsvinden vanuit de partners in Deltalinqs. Ten derde is de verbindende infrastructuur tussen de diverse deelgebieden in de Delta van belang. Concreet gaat het om investeringen in onder meer buisleidingen (o.a. voor CO 2 ). Daarnaast zal optimaal gebruik gemaakt moeten worden van spin offs van de universiteiten (m.n. TUD). De partners in de Zuidvleugel ondersteunen initiatieven rond het ontwikkelen van specifieke huisvesting. Dat betekent dat de inbreng van de Zuidvleugel partners zich richt op de volgende projecten: Optimalisatie processen/ inzet biomaterialen in chemie De komende jaren staan het Havenbedrijf en de chemiebedrijven in de haven aan de lat voor een vergaande optimalisatie van processen. Hiermee kan de chemiesector ook in de komende jaren concurrerend blijven. Hier lopen al tal van initiatieven die daardoor niet expliciet in het Uitvoeringsprogramma van de Zuidvleugel zijn opgenomen. Het gaat daarbij om energie-efficiëntie van processen, CO 2 -afvang en CO 2 -transport/opslag en de inzet van biomaterialen in de Chemie. Plant One continueren/ opschalen In samenwerking met o.a. Deltalinqs, het Havenbedrijf, TNO en het Rotterdam Climate Initiative is Plant One de testfaciliteit voor duurzame procestechnologie. Hiermee is zowel voor starters, MKB, grote ondernemingen en onderzoeksinstellingen lab- en testruimte voor ontwikkelingen tussen innovatie en standaardisering. De regio co-investeert hierin en vraagt het Rijk hetzelfde te doen. Biokatalyse-onderzoek/spin offs Bij de TU Delft wordt onderzoek gedaan naar biokatalyse. Deze onderzoeksrichting biedt kansen voor nieuwe producten door middel van kennisvalorisatie. De regio kan bij dragen aan de ontwikkeling van dergelijke spin-offs door zich garant te stellen voor incubatorruimtes. Die aandacht voor spin offs is al meegenomen in programma s rond het ICT (Technologische Innovatie Campus Delft). Buisleidingen (CO 2, andere stoffen), Duidelijkheid verkrijgen over marktkansen, vergunningen en inpassing van buisleidingen onder meer in de deelgebieden van de Zuidvleugel. Voor het sluiten van kringlopen van reststoffen en de optimalisatie van bestaande processen zijn investeringen in buisleidingeninfrastructuur nodig. Hieronder vallen ook locaties en technieken voor opslag van onder andere CO 2 (Carbon Capture Storage of CCS). Voor het vervoer van CO 2 naar opslaglocaties (optie) zijn buisleidingen nodig. Bovendien kan er sprake zijn van uitwisseling van CO 2 door de glastuinbouw. Voor de regio ligt hier een taak bij inpassing en het opstarten van een pilot voor een beheersorganisatie buizenzones met (samen met buurregio s). Uitvoerende organisaties zijn hier de chemiebedrijven, de nutsbedrijven en de Buisleidingenstraat Zuidwest Nederland. De rol van de regio bestaat uit het inpassen van ontwikkelingen en het opzetten van pilots voor beheer en exploitatie van buizenzones (zoals aangegeven in de Structuurvisie Buizenzones van het ministerie van EL&I) samen met buurregio s. 17

20 Tabel 1 Accenten Sector Project Trekkers Rol Regio Rol Rijk Cross-overs Chemie Plant One continueren/ opschalen Deltalinqs, HBR, TNO, Rotterdam Climate Initiative, etc. Co-investeren Co-investeren Buisleidingen (CO 2, andere stoffen) Chemiesector Buisleidingenstraat Zuidwest- Nederland Inpassen Pilot beheer/ exploitatie buizenzones (samen met buurregio s) Vergunningen/regelgeving Biobased Uitvoering Het merendeel van de genoemde programmalijnen en projecten wordt of op nationaal niveau of vanuit de haven opgepakt. De inbreng van de Zuidvleugelpartners is gelegen in het deelnemen aan overleggen en programma s op het schaalniveau van de Delta (TriDelta) en het ondersteunen van kennisvalorisatie projecten rond Plant One en de TUD. De Zuidvleugel partners vragen van het Rijk een duidelijke stellingname en positie omtrent de ontwikkeling van buisleidingen en participatie in projecten zoals Plant One. 18