SAMEN TOEKOMST BOUWEN

Transcriptie

1 SAMEN TOEKOMST BOUWEN Uw inspiratiegids voor een duurzame bouwsector Vragen en antwoorden rond de uitdagingen van een sector in beweging

2 SAMEN TOEKOMST BOUWEN

3 VOORWOORD Transformatie door innovatie, de industriële toekomst van Vlaanderen Vlaanderen wil tegen 2020 een Europese topregio zijn. Om dit doel te verwezenlijken is een langetermijnvisie met sterke acties nodig. Vlaanderen in Actie Pact 2020 is zo n visie en het Nieuw Industrieel Beleid en Duurzaam Wonen en Bouwen zijn daarbij speerpunten. Het Nieuw Industrieel Beleid is een krachtig actieplan om de transitie naar een duurzame en competitieve industrie te stimuleren. Massaproductie en automatisering volstaan niet langer om in onze geglobaliseerde wereld stand te houden. Het schaarser worden van grondstoffen, veranderingen in het klimaat en de vergrijzing van de samenleving eisen een vernieuwd, duurzaam en sterk innovatief industrieel weefsel om aan de behoeften van de toekomst te kunnen voldoen. Vlaanderen groeit in deze nieuwe economische context steeds meer uit tot een voorloper. De verschillende bijdragen in dit boek getuigen daarvan. Door onze innovatiekracht ten volle te benutten en in te zetten op slimme specialisaties die de hele economie mee trekken in een nieuw, duurzaam productiviteitsmodel. Tegelijkertijd levert deze industriële transitie de producten en diensten die nodig zijn voor de andere transities zoals Duurzaam Wonen en Bouwen en Duurzaam Materialenbeheer. Het zijn domeinen waar we veel troeven in handen hebben of het potentieel hebben om koploper te worden. Het is nu aan de ondernemingen om de beschikbare kennis economisch te valoriseren. Met het Nieuw Industrieel Beleid ondersteunt de Vlaamse Regering deze transformatie naar Nieuw Industrieel Ondernemen. Het beleid gidst, steunt, faciliteert en cofinanciert goed doordachte plannen en projecten van de actoren in het economisch weefsel, zoals Buildchem. Laat u inspireren door dit schitterende boek. Het doet wat te weinig gebeurt: tonen hoe sterk onze ondernemingen bezig zijn om onze lange termijn toekomst veilig te stellen. Laat ons samen bouwen aan de toekomst van Vlaanderen en de Vlaamse industrie! Kris Peeters Minister-president van de Vlaamse regering 5

4 INHOUD DE 6 UITDAGINGEN EXPERTEN DELEN HUN VISIE ACTOREN ONTWIKKELEN OPLOSSINGEN IN CLUSTERS EEN TIJD VOL UITDAGINGEN Voorwoord 3 door Vlaams minister-president Kris Peeters Inleiding 6 Samen toekomst bouwen door Jef Lembrechts (VCB) Energie 14 Luc Peeters en Katrien De Baets (VEA) 17 Cluster luchtdichtheid 22 Materialen 28 Kris Broos (VITO) 31 Cluster beton 34 Water 39 To Simons (CeDuBo) en Davy Stroobants (Thomas More) 41 Cluster daken 48 Verstedelijking 53 Alexis Versele (KU Leuven) 55 Cluster renovatie 58 Binnenhuisklimaat 63 Paul Van den Bossche (WTCB) 65 Cluster ventilatie 68 Betaalbaarheid 73 Duiding en concepten door 75 To Simons (CeDuBo), Kris Dom (Samenlevingsopbouw) en Jan Leyssens (Plan C) Het Nieuw Industrieel Beleid 8 De Fabriek van de Toekomst De uitdagingen én opportuniteiten voor de bouwsector 10 Geschetst door Jan Venstermans en Jan Desmyter (WTCB) TIJD OM SAMEN ACTIE TE NEMEN 83 De 3 federaties aan het woord Franck Beckx (essenscia), Marc Dillen (Vlaamse Confederatie Bouw) en Petri Ven (Federplast) MET DANK AAN 90 Overzicht deelnemers en experten van de klankbordgroep 6 7

5 INLEIDING Samen toekomst bouwen ; het zijn drie eenvoudige woorden waar veel achter schuil gaat. Samen want we beperken ons niet tot de leefwereld van één enkele sector. Het uitgangspunt is namelijk de ganse waardeketen bouw: van het produceren van grondstoffen, over de productie van bouwmaterialen en -systemen tot aannemers, studiebureaus, architecten... Binnen de Vlaamse economie neemt de cluster bouw een unieke positie in. De cluster is bij uitbreiding één van de belangrijkste sectoren van de Vlaamse economie. Met het oog op de toekomst willen we mensen laten nadenken over de uitdagingen waar deze cluster voor staat. De toekomst moet gebouwd worden en de cluster bouw bereidt zich hierop voor door de vele uitdagingen met een innovatieve aanpak te beantwoorden. De bouw is één van de belangrijkste sectoren van het land en is bereid de uitdagingen aan te gaan om zo ook bij te dragen aan oplossingen van de maatschappelijke problemen. Niet voor niets wordt de bouw ook door de Europese Commissie in vele dossiers aangewezen als een sleutelsector. De maatschappelijke uitdagingen waar de bouw een antwoord op kan geven worden in deze publicatie verder uitgediept en richten zich onder andere op: het besparen van energie; het besparen van materialen; het duurzaam omgaan met water; het duurzaam vervoeren van mensen en goederen; de bevolkingstoename; het tot stand brengen van een aangenaam en toegankelijk leefklimaat, zowel binnensals buitenshuis. Gebouwen zijn verantwoordelijk voor 50% van het materiaalgebruik, 40% van het energieverbruik en 30% van de afvalproductie. Juist door innovatie -doorheen de hele waardeketen van de bouw- kan de Vlaamse economie op een duurzame manier verder groeien, ontwikkelen en bovenvermelde uitdagingen het hoofd bieden. De cluster bouw heeft een grote impact op de economie. Bouwbedrijven stellen in Vlaanderen ongeveer mensen -zowel arbeiders, bedienden als zelfstandigen- tewerk. Dit komt overeen met 6% van de beroepsbevolking. Bovendien zorgt elke job bij een aannemer indirect voor 1,5 jobs bij aanverwante bedrijven. Dit betekent dat in totaal ongeveer 15% van de tewerkstelling door de cluster bouw gegenereerd wordt. We gaan naar een wetenschapsbeleid met een maatschappelijke meerwaarde die op een duurzame werkgelegenheidscreatie gericht is. Deze zin staat in het Vlaams regeerakkoord en werd herhaald in de beleidsbrief Innovatie in Precies door een innovatiebeleid ten gunste van de cluster bouw kan de Vlaamse regering een aantal belangrijke maatschappelijke uitdagingen aangaan en tegelijkertijd de Vlaamse economie een belangrijke impuls geven. Dit schreven we in het Witboek Bouwinnovatie in Het Witboek Bouwinnovatie heeft ondertussen zaken in gang gezet. Zo ging onder andere het project Buildchem van start. Het was een concrete stap van de sector om maatschappelijke meerwaarde te creëren die gericht is op duurzame werkgelegenheid. Buildchem was één van de vele stappen. Met deze publicatie willen we dit soort initiatieven verder ondersteunen en zuurstof bieden. De laatste jaren ziet de cluster bouw een ware innovatiegolf. Meer en meer bedrijven binnen de cluster -van producenten tot installateurs- beginnen na te denken over innovatie en stappen mee in innovatieprojecten. De cluster bouw is wel nog steeds een sector waar er veel collectief aan onderzoek en ontwikkeling gedaan wordt. Dit komt vooral door de relatief kleine schaal van de bedrijven die veelal niet over de middelen beschikken om individueel aan O&O doen. De innovatiegolf die nu in beweging is, moet ondersteund en verder uitgebreid worden. Samen toekomst bouwen speelt hierop in door enkele van de uitdagingen waar de bouw voor staat, verder uit te diepen en de reacties van de clusters van innovatiegeoriënteerde bedrijven onder de aandacht te brengen. De clusters tonen aan dat transsectoraal denken volop in opmars is. Inderdaad, het is vooral door transsectorale initiatieven dat waardevolle innovatievoorstellen kunnen ontstaan. Hopelijk inspireren de uitdagingen en de reacties uit de clusters onze sector en brengen zij een sneeuwbal van verdere reacties en innovatievoorstellen tot stand. Jef Lembrechts Voorzitter Ronde Tafel Bouw Ondervoorzitter VCB 8 9

6 NIEUW INDUSTRIEEL BELEID agentschap ondernemen is verheugd dat federplast, essenscia en Vlaamse confederatie Bouw een succesvol projectvoorstel hebben uitgewerkt om zo bij te dragen tot één van de speerpunten van Vlaanderen in actie, met name de realisatie van het Nieuw industrieel ondernemen. Het stimuleren van Transformatie en Samenwerking in waardeketens heeft hierdoor dan ook voor de kunststof- en bouwindustrie concreet vorm kunnen krijgen. De getuigenissen in dit boek illustreren overduidelijk dat dit project aantoonbare resultaten heeft opgeleverd. Bernard De Potter Administrateur-Generaal Agentschap Ondernemen -waarnaar eerder verwezen werd- focust niet enkel op nieuwe technologische modellen; het maakt ook gebruik van nieuwe bedrijfsmodellen waarbij productdienst combinaties aangeboden worden. BUILDCHEM ALS PROMOTOR VAN DE NIEUWE FA- BRIEK VAN DE TOEKOMST Buildchem is een Nieuw Industrieel Beleid (NIB) project van drie federaties: Federplast, de Vlaamse Confederatie Bouw (VCB) en essenscia. Het is eveneens een project dat de creatie van de Nieuwe Fabriek van de Toekomst stimuleert. Het uitgangspunt van de drie federaties is de noodzaak aan innovatieve samenwerking doorheen de hele waardeketen bouw. Vernieuwing en samenwerking zijn nu eenmaal essentiële fundamenten om de economische verankering van de kwetsbare kmo s doorheen de keten te kunnen verzekeren. VAN EEN KLASSIEKE NAAR EEN INNOVATIEVE INDUSTRIE De Vlaamse industrie vertegenwoordigt 40% van de toegevoegde waarde die er op economisch vlak gecreëerd wordt, 80% van alle O&O uitgaven en 85% van de Vlaamse export. Cijfers die duidelijk aantonen dat onze industrie van fundamenteel belang is voor onze welvaart. Toch bevinden we ons vandaag in een situatie waarin onze industrie onder hevige druk staat. Ons traditioneel productiviteitsmodel loopt tegen z n grenzen aan. Onze productiviteitsgroei neemt daarenboven systematisch af tegenover sommige van onze belangrijkste concurrenten. In het verleden konden bedrijven individueel goede resultaten bereiken. In het huidige economische klimaat kan dat nog steeds maar de realiteit is dat het veel moeilijker geworden is. De uitdagingen waar bedrijven voor staan, worden steeds complexer. Een innovatieve mindset in combinatie met duurzame samenwerkingen met andere bedrijven en kennisinstellingen wordt meer dan ooit dé formule om deze uitdagingen daadkrachtig aan te pakken. Succesvolle bedrijven bevestigen bovendien dat innovatie in de toekomst de toon zal zetten. Het wordt steeds duidelijker dat de klassieke industrie die focust op maximale massaproductie niet langer zal volstaan om onze welvaart te vrijwaren. Vanuit die inzichten ontwikkelde de Vlaamse regering in 2010 het Nieuw Industrieel Beleid (NIB). Met dit beleid wil de Vlaamse regering de transformatie van onze industrie stimuleren en tegelijkertijd versnellen. Twee fundamentele factoren om dit te realiseren zijn nieuwe waardecreatie en een productiviteitsoffensief. Allebei essentiële ingrediënten voor transformerende innovatie. NIEUWE FABRIEK VOOR DE TOEKOMST, EEN INNOVATIEF CONCEPT VOOR EEN INNOVATIEVE INDUSTRIE Het Witboek Nieuw Industrieel Beleid van de Vlaamse overheid definieert vijftig acties die, verspreid over vier pijlers, de industrie in Vlaanderen een nieuw elan kunnen geven. Hierbij staat het concept Fabriek van de Toekomst centraal. De Fabriek van de Toekomst staat symbool voor een industrie waar samenwerking, vergroening en hernieuwde arbeidsrelaties met elkaar verweven zijn. Het is een concept waarbij de grenzen tussen productievestigingen en toeleveranciers vervagen. En waarbij de scheidingslijnen tussen werknemers en onderzoekers, tussen productie en diensten alsmaar meer verdwijnen. De Nieuwe Fabriek van de Toekomst (FvT), ook Factory for the Future genoemd, is zowel een productie- als dienstenbedrijf. Het produceert oplossingen met een hoge toegevoegde waarde. Deze meerwaarde is het resultaat van een combinatie van verschillende pluspunten: een sterke innovatie en designcompetentie klantgerichtheid en netwerking energie- en materiaalefficiënte technologie creatief menselijk potentieel versterking van het sociaal kapitaal Het concept van de Nieuwe Fabriek van de Toekomst mobiliseert zowel kmo s als grote bedrijven. Het zet maximaal in op samenwerking in waardeketens en clusters om op die manier de competitiviteit van onze economie op een duurzame manier te versterken. Het productiviteitsoffensief Waardeketens transformeren is bovendien een uitdaging die verder reikt dan het domein van individuele bedrijven en klassieke sectoren. Het gaat over het ontwikkelen van een open mindset die buiten de huidige geijkte normen durft denken en dus ook toelaat dat nieuwe combinaties mogelijk worden. In het Buildchem traject gingen producenten van kunststof bouwmaterialen, bouwchemicaliën bedrijven, bouwondernemingen, aannemers maar ook kennisinstellingen samen aan tafel zitten. Ze zochten op welke vlakken ze aan duurzame bouwprojecten konden samenwerken, welke transities hiervoor nodig waren, welke partners en competenties ingeschakeld dienden te worden, welke de haalbaarheid van hun innovatieve projecten was, welke proeftuinen nodig waren Kortom, samen stapten de deelnemers van Buildchem in een traject waarbij ze hun kennis en engagement deelden. Het werd dan ook een bijzonder leerrijke ervaring. Meer nog, het leidde tot de overtuiging dat samen toekomst bouwen geen kwestie van kunnen maar zullen is

7 DE UITDAGINGEN EN Jan Desmyter Departementshoofd bij het WTCB OPPORTUNITEITEN VOOR DE BOUWSECTOR De energie-uitdagingen en potentiële gevolgen van klimaatverandering vragen een doordachte en multidisciplinaire aanpak. Bij het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) zijn ze zich hiervan maar al te goed bewust. Dat sterk bewustzijn vormt dan ook de basis voor een scherpe toekomstvisie. Een visie met als voornaamste doelstelling de bouwsector op een duurzame manier met de uitdagingen van de toekomst te leren omgaan. Over de aard en het hoogdringende karakter van deze uitdagingen laten we Jan Venstermans, directeur-generaal van het WTCB, en Jan Desmyter, departementshoofd bij het WTCB, aan het woord. Wat is de doelstelling van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf? JV: We zijn in de eerste plaats een collectief onderzoekscentrum dat werkt voor de meer dan bouwbedrijven die lid zijn. Bouwondernemingen en -professionals kunnen op ons rekenen om wetenschappelijk en technisch onderzoek te verrichten. Bij ons zijn ze aan het juiste adres om accurate informatie rond normen en codes van goede praktijk te bekomen. Als WTCB geven we ook technische voorlichtingsnota s uit waarin concrete uitvoeringsrichtlijnen opgenomen zijn. Deze richtlijnen zijn telkens gebaseerd op de meest recente technische stand van zaken. Relevante informatie met de hele sector delen zien we dan ook als één van onze kerntaken. JD: Bouwbedrijven kunnen bovendien beroep op ons doen voor advies bij technische problemen die zich op de bouwplaats of in het bedrijf voordoen. Ook andere bouwprofessionals of instellingen kunnen voor contractueel onderzoek bij ons aankloppen. Zo kunnen we bijvoorbeeld producenten van bouwmaterialen helpen bij het optimaliseren en innoveren van hun producten en materialen. De bouwsector correct informeren is één van jullie kerntaken. Wat is jullie voornaamste boodschap naar de sector? JV: Recent werd deze boodschap vertaald in een WTCBvisierapport Op koers voor Hierin werd duidelijk gesteld dat innovatie van levensbelang is. Vernieuwen hebben we als sector eigenlijk altijd al gedaan. Desondanks -en volledig onterecht- had de bouwsector tot enkele jaren geleden eerder een weinig innovatief imago. Toch zijn de kwaliteit van de woningen en gebouwen en ook het comfort van de bewoners en gebruikers het laatste decennium ontzettend geëvolueerd en verbeterd. Ook de efficiëntie en productiviteit binnen onze sector worden voortdurend geoptimaliseerd. Streven naar continue verbetering is met andere woorden in de bouwsector niets nieuws. Een nieuw gegeven is echter dat we ons vandaag in een regelgevende context bevinden die diepgaande innovatie en vernieuwing vraagt. U benadrukt dat verdere innovatie levensnoodzakelijk is. Vanwaar die hoogdringendheid? JV: Eerst en vooral zijn er de energiegerelateerde uitdagingen. Nieuwbouwwoningen moeten vanaf 2021 bijna-energieneutraal zijn en het bestaande patrimonium zal diepgaand energetisch gerenoveerd moeten worden. De kwaliteit van de Vlaamse woningen is niet slecht maar als we kijken naar de uitstoot van de broeikasgassen, dan blijkt dat we het minder goed doen dan onze buurlanden zoals Nederland en Duitsland. Hiervoor zijn een aantal technische verklaringen. Er is het gegeven dat ons woningpatrimonium gemiddeld ouder is dan in onze buurlanden. Gemiddeld hebben we ook veel meer alleenstaande eensgezinswoningen daar waar onze buurlanden relatief gezien veel meer in meergezinswoningen of appartementen wonen. Tenslotte is onze energiemix niet optimaal en zijn we ook iets later begonnen met het integreren van energie-efficiënte maatregelen in woningen zoals het voorzien van dubbel glas of isolatie. Het is dus duidelijk dat we een inspanning zullen moeten leveren om de Europese doelstellingen betreffende energie en klimaat te bereiken. Naarmate innovatieve producten ruimer verspreid zijn, worden ze meestal goedkoper. Met welke andere uitdagingen moet de sector rekening houden? JD: De bevolkingstoename is een uitdaging van formaat maar tegelijkertijd biedt het opportuniteiten voor de sector. Als je bedenkt dat recente prognoses een bevolkingsaangroei in België voorspellen van bijna 1,5 miljoen mensen tegen 2060, dan zie je duidelijk dat er op het vlak van huisvestiging en ruimtelijke ordening werk aan de winkel is. De kans is dus groot dat we in de toekomst dichter op elkaar zullen wonen. En dat houdt in dat kwalitatieve verdichting in de stedelijke omgeving een belangrijk thema zal worden. Aangezien de vergrijzing van de bevolking voor een groot deel de bevolkingstoename verklaart, zijn zowel toegankelijk wonen als aanpasbaar wonen zeer relevante thema s. Welke uitdagingen stellen zich op het vlak van bouwmaterialen? JV: Onze sector is zowel één van de grootste verbruikers van minerale grondstoffen als één van de voornaamste producenten van afvalstoffen. De realiteit is dat grondstoffen 12 13

8 niet onuitputtelijk of moeilijker te winnen zijn. De regelgeving rond afvalbeheer evolueert ook continu zodat hergebruik en recyclage vanuit economsich en ecologisch standpunt steeds meer een must worden. Afvalstoffen worden meer en meer grondstoffen. Het is in deze context dat men soms ook van urban mining spreekt. Zeker voor zeldzame en kritische materialen zal het een noodzaak zijn om geen grondstoffen meer verloren te laten gaan. HOE DOET DE BOUWSECTOR HET OP DIT VLAK? JV: De Vlaamse bouwsector is vandaag ongetwijfeld koploper in dit domein. Meer dan 95% van de materialen waarmee de sector werkt, worden immers binnen de sector gerecycleerd. Op zich is dat een zeer mooi cijfer maar naar de toekomst toe staat ook het streven naar meer hoogwaardige recyclage op de agenda. Het beleid -zowel Europees innovatie is van levensbelang. als regionaal- streeft naar het sluiten van de kringlopen om de instroom van nieuwe grondstoffen zoveel mogelijk te beperken. Het feit dat de nieuwe grondstoffen, -die lokaal misschien nog wel voorradig zijn maar vergunningstechnisch soms moeilijk te ontginnen zijn- van elders zullen moeten aangevoerd worden, geeft uiteraard ook de nodige impulsen. DE KLIMAATSVERANDERING HEEFT OOK EEN AANZIEN- LIJKE IMPACT OP DE HOEVEELHEID WATER. HOE SPEELT DE BOUWSECTOR HIEROP IN? JV: Met de klimaatswijzigingen zijn ook meer extreme weeromstandigheden te verwachten. Dat zorgt voor een drieledig fenomeen. Hete zomers, gemiddeld hogere temperaturen en gemiddeld minder neerslag maken dat drinkbaar water in onze contreien steeds schaarser wordt. Stormweer en hevige regenbuien kunnen dan weer voor lokale en tijdelijke wateroverlast zorgen. En tenslotte zorgen de smeltende ijskappen voor meer overstromingsdreiging vanuit de zee waartegen we ons moeten wapenen. Aangezien twee derde van Vlaanderen nu al als overstromingsgevoelig gebied is gecatalogeerd, is het gewoonweg essentieel dat we kusten en oevers verdedigen en dat we ook gebouwen waterbestendig maken. KAN JE HIER CONCRETE VOORBEELDEN VAN GEVEN? JD: Groendaken zijn een voorbeeld. Ze hebben een bufferfunctie waardoor het water aan een trager tempo in de riolen terechtkomt. Met infiltratietechnieken en daarop afgestemde bouwmaterialen en ontwerpen op bijvoorbeeld parkings, terrassen of pleinen, zorgt men ervoor dat het regenwater niet afgevoerd wordt via de riolering maar lokaal in de omgeving infiltreert. Jan Venstermans Directeur-generaal van het WTCB voor toiletten of andere voorzieningen, de waterbesparende doucheknop, de watervrije toiletten Het zijn stuk voor stuk innovaties die illustreren dat er een nieuwe mindset is. WE SPENDEREN MET Z N ALLEN STEEDS MEER TIJD BIN- NENSHUIS. HOUDT DE BOUWSECTOR HIER REKENING MEE? JV: Meer dan 90% van onze tijd spenderen we in een binnenomgeving. Zowel om te leven, te wonen, te werken als te ontspannen bevinden we ons het merendeel van de tijd binnen. Een gezond binnenklimaat vraagt dan ook om een goed gedimensioneerde ventilatie. De performantie van het ventilatiesysteem is ook vanuit energetisch perspectief een relevant aandachtspunt. De Europese richtlijn rond energieprestatie gebouwen zegt ook duidelijk dat je energiezuinigheid moet nastreven zonder de kwaliteit van het binnenmilieu te verwaarlozen. In een stedelijke omgeving moet er ook aandacht besteed worden aan de kwaliteit van de buitenlucht. Het heeft geen zin om verontreinigde lucht via de ventilatie binnenshuis te trekken. In sommige gevallen is luchtzuivering dan ook noodzakelijk. ZORGT DE VERSTEDELIJKING NIET NOG VOOR ANDERE UITDAGINGEN OP HET VLAK VAN BINNENHUISKLIMAAT? JD: Doordat in de steden mensen dichter op elkaar zullen gaan wonen, zal de akoestische kwaliteit van de woning nog belangrijker worden. Maar ook de vergrijzing brengt nieuwe noden met zich mee voor het binnenmilieu. Zo is het belangrijk om ook na te denken over de veiligheid binnenshuis. Innovaties zoals veiligheidsmechanismen in fornuizen die een signaal geven of automatisch afspringen als een kookplaat te lang opstaat, spelen hierop in. Het is overigens niet alleen een ideale innovatie voor de oudere maar ook voor de jongere vergeetachtigen onder ons. WELKE INNOVATIES WAREN DE VOORBIJE JAREN INSPI- RERENDE VOORBEELDEN? JV: Je vindt ze eigenlijk zowat overal. Binnen de isolatiesector en glasindustrie zijn er tal van knappe voorbeelden te vinden. Zoals superisolerende materialen of akoestisch isolerende matten waarmee traditioneel metselwerk akoestisch performanter gemaakt wordt. De ventilatiesector heeft ook een aantal mooie voorbeelden. Men ventileert vandaag niet enkel maar recupereert ook warmte. Ook op materiaaltechnologisch vlak zijn er vele voorbeelden te vinden. Zoals zelfverdichtend beton: dat is een beton dat zo vloeibaar is dat het zichzelf in de bekisting plaatst en niet meer getrild hoeft te worden. Zelfreinigende en zelfhelende materialen zijn andere voorbeelden van evoluties die toegevoegde waarde creëren. HOE STAAT HET MET DE BETAALBAARHEID VAN AL DE INNOVATIES DIE BETREKKING HEBBEN OP ENERGIENEU- TRAAL BOUWEN? JD: Aan energieneutraal bouwen zit inderdaad een kostenaspect. Een verhoging van de bouwkost valt zeker te verwachten. Dat is trouwens door diverse partijen al voorspeld. Vanuit de context van innovatie kan wel vastgesteld worden dat innovatieve producten en technieken vooral in de introductiefase het duurst zijn. Naarmate ze ruimer verspreid zijn, worden ze meestal relatief goedkoper. Hopelijk geldt dit ook voor de innovaties die gericht zijn op energiebesparing en waterbeheersing. JV: Positief is dat dergelijke investeringen op langere termijn ook iets opleveren. De investeringskost is weliswaar groter maar er zijn besparingen of opbrengsten op langere termijn aan gekoppeld. Het is dus relevant dat er vanuit een levenscyclusperspectief naar het kostenverhaal gekeken wordt en dat er rekening gehouden wordt met het terugverdieneffect van de investering. Tegelijkertijd is het belangrijk dat er stapsgewijze wordt gewerkt zodat de sector en de maatschappij de tijd krijgen om zich aan de vernieuwingen aan te passen. DE TOEKOMST STELT ONS VOOR ONGEZIENE UITDAGIN- GEN. HOE GAAN WE HIER NU BEST MEE OM? JV: Het gaat niet alleen om uitdagingen maar ook om opportuniteiten. Door samen met anderen aan innovatie te werken, trachten wij als WTCB daar continu op in te spelen. Het WTCB wil dan ook de katalysator zijn voor het stimuleren en opvolgen van alle innovatieprocessen in de bouwsector. De maatschappelijke, economische en milieugerichte uitdagingen verplichten ons om onze beroepsgrenzen te verleggen en op een multidisciplinaire manier na te denken. Samenwerking en innovatie zijn ook noodzakelijk om doelgerichte antwoorden te formuleren die toepasbaar zijn op grote schaal. Door de handen in elkaar te slaan kunnen we uitdagingen van de toekomst aan en kunnen we daarenboven als sector op de opportuniteiten inspelen. De toekomst is onvoorspelbaar maar innovaties hebben al meermaals de toekomst een verrassend nieuwe wending gegeven. Laten we dus als sector ondertussen samen aan een duurzame toekomst bouwen. Het bewustzijn rond de problematiek van drink- en afvalwater is het laatste decennium merkelijk toegenomen. Ook als het over duurzaam of spaarzaam omspringen met water gaat. Denk maar aan het groeiend gebruik van regenwater 14 15

9 UITDAGING 1: ENERGIE Het besef dat energie een kostbaar goed is, dringt alsmaar meer door. Zo ook het inzicht dat gebouwen voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor de uitstoot van broeikasgassen. Waar het nu op aankomt, is innovatieve ideeën rond energiezuinig bouwen doorheen de hele bouwketen ingang te laten vinden. De cluster luchtdichtheid kijkt hoe je in de praktijk door gebouwen luchtdicht te maken flink wat energie kan besparen. 17

10 Steeds meer aannemers, architecten, installateurs, fabrikanten en federaties brengen bijna-energieneutraal bouwen in de praktijk. EXPERT AAN HET WOORD WAT DOET HET VEA? Lp: Als beleidsuitvoerend agentschap van de Vlaamse overheid ligt onze focus op het verbeteren van de energieprestatie van het gebouwenbestand -dat zijn zowel nieuwe als bestaande gebouwen- en op het ontwikkelen van milieuvriendelijke energieproductie. In ons energiesysteem van de toekomst streven we naar minimaal energieverbruik. Door de elektrificatie van de mobiliteit en de verwarmingssystemen zal de energievraag steeds verder richting elektriciteit evolueren. Willen we in ons opzet slagen om het energieverbruik zoveel mogelijk te beperken, dan moeten we voor de productie van de vereiste elektriciteit zo snel en zoveel mogelijk gebruik maken van hernieuwbare vormen van energie. WAAROM WERD ER EEN EPB-REGELGEVING OPGE- STELD? kdb: Europa wil met de Energy Performance of Buildings Directive (EPBD) -die in 22 december 2002 in het kader van het Kyoto Protocol opgesteld werd- de uitstoot van de broeikasgassen in gebouwen verminderen. Deze richtlijn bevat een aantal verplichtingen voor de EU-lidstaten in verband met de minimumeisen voor energieprestaties van zowel nieuwe als gerenoveerde gebouwen. Ook andere richtlijnen rond de methodes om die energieprestaties te meten, rond de invoering van een energieprestatiecertificaat en rond de keuring van verwarmingsinstallaties en airconditioningsystemen door gekwalificeerde en erkende deskundigen maken delen uit van de EPBD. Luc Luc peeters peeters Administrateur-generaal Administrateur-generaal VEA (Vlaams Energieagentschap) VEA (Vlaams Energieagentschap) Tot januari 2006 waren de Europese lidstaten verplicht die richtlijnen om te zetten in hun eigen nationale en regionale regelgeving. In 2010 werd de gereviseerde EPBD-richtlijn (2010/31/EU) goedgekeurd. Ze bevat nieuwe verplichtingen waardoor de regelgeving op het vlak van EPB, EPC en de keuringen van installaties gewijzigd werd. In België zijn vandaag de gewesten bevoegd voor het omzetten van de richtlijn rond de energieprestaties van gebouwen. In Vlaanderen kennen we sinds 2006 de EPB-regelgeving die 18 19

11 vernieuwing- als ontwikkeling te maken. de transitie naar zowel een duurzame stads- aan erop het komt gebied stedelijk een in wordt geregeld door het Energiedecreet, het Energiebesluit en diverse ministeriële besluiten. WAT WIL DE OVERHEID VIA DEZE REGELGEVING BEREI- KEN? kdb: Met de EPB-regelgeving wil de overheid in Vlaanderen energiezuinige en comfortabele gebouwen realiseren. Op termijn zal dat een aanzienlijke energiebesparing opleveren en dat is zowel voor het leefmilieu als voor de gebruiker een gunstig vooruitzicht. EPB staat echter voor EnergiePrestatie en Binnenklimaat. In de beleidsvisie, en dus ook in de regelgeving, leggen we de nadruk op zowel energiezuinige als gezonde woningen. Alle woningen waarvoor een stedenbouwkundige vergunning wordt aangevraagd, moeten daarom een bepaald niveau van thermische isolatie en energieprestatie behalen. Daarnaast is er in een nieuwbouwwoning een minimale en gecontroleerde ventilatie verplicht. WAAROM ZIJN DE ENERGIENORMEN IN VLAANDEREN NIET DEZELFDE ALS IN DE REST VAN EUROPA? kdb: De Europese richtlijn verplicht de deelstaten minimumeisen rond energieprestaties in gebouwen op te leggen. Ze moeten ook over een methode beschikken om die energieprestaties te berekenen. Aangezien de methode en de eisen in grote mate met het klimaat gelinkt zijn, krijg je in de diverse landen met verschillende methodes en verschillende eisenniveaus te maken. In België is de berekeningsmethodiek tussen de gewesten quasi gelijk. Er wordt trouwens ook met dezelfde software gewerkt om het energieprestatiepeil te berekenen. Enkel op het vlak van de eisen, zijn er in Vlaanderen enkele kleine verschillen tegenover de andere gewesten. Dat komt omdat er in het beleid licht verschillende accenten worden gelegd. U BENT ACTIEF BETROKKEN BIJ HET STAKEHOLDER- OVERLEG ROND DE ENERGIEPRESTATIEREGELGEVING. HEEFT U HET GEVOEL DAT ER VOLDOENDE INTERACTIE IS MET ACTOREN UIT DE BOUWSECTOR? Lp: Stakeholderoverleg is voor het VEA zeer belangrijk. We voeren dan ook meerdere keren per jaar overleg met de voornaamste stakeholders. Dat zijn de architecten- en ingenieursverenigingen, de vereniging van energiedeskundigen en verslaggevers, de aannemersverenigingen, de vastgoedsector en de organisaties van professionele bouwheren. Tijdens die overlegvergaderingen wordt de werking van de regelgeving besproken, wordt er bekeken wat goed loopt en wat er bij voorkeur bijgestuurd wordt. Input en conclusies van de overlegsessies worden ook meegenomen in de voorstellen tot bijsturing van de regelgeving, eisen en administratieve lasten die wij tweejaarlijks aan de Vlaamse Regering formuleren. Ook over de berekeningsmethodiek wordt met diverse stakeholders -zoals de industrie en fabrikanten- overleg gehouden. Dat doen we om ervoor 20 meer aandacht voor innovatie zal in de bouwsector tot nieuwe activiteiten en jobcreatie leiden. Luc peeters te zorgen dat de methodiek zelf ook kan evolueren en dat er ruimte gecreëerd wordt voor innovatieve producten en installaties. kdb: Ik vind die overlegsessies goed functioneren. Het effect ervan is dan ook vrij groot. Het regelgevend geheel komt tot stand via de samenwerking tussen het VEA en de stakeholders. En dankzij het stakeholderoverleg wordt de regelgeving gedragen door de uitvoerders, de gebruikers en de industrie. Kortom door zowel de bouwsector als de markt. WAT BETEKENT HET VLAAMS ACTIEPLAN BEN ROND BIJ- NA-ENERGIENEUTRALE GEBOUWEN VOOR DE SECTOR? Lp: De Europese richtlijn bepaalt dat vanaf 2021 alle nieuwe gebouwen bijna-energieneutraal (BEN) moeten zijn. Voor nieuwe overheidsgebouwen geldt deze richtlijn al vanaf Het is binnen dit kader dat de Vlaamse Regering eind 2013 de EPB-eisen voor een BEN-woning en het aanscherpingspad op weg naar BEN-gebouwen vastgelegd heeft. De Vlaamse definitie van een BEN-nieuwbouwwoning komt neer op een energiepeil E30, kostenoptimale deeleisen en een minimumaandeel hernieuwbare energie. Vlaanderen wil het maatschappelijk draagvlak voor BEN vanuit een gericht voorlopersbeleid creëren en dit op basis van een constructieve samenwerking met de stakeholders. In het Vlaams actieplan BEN* staan een 20-tal acties voorop. Ze zijn verdeeld over 5 pijlers: innovatie, kwaliteit, communicatie, financiering en energiebeleid. De uitdaging waar de bouwsector voor staat is zonder meer een uitdaging van formaat. Het verheugt ons dat de sector hier positief op reageert. Steeds meer aannemers, architecten, installateurs, fabrikanten en federaties manifesteren zich als BEN-voorloper en brengen BEN-bouwen al in de praktijk. Concreet betekent dit dat zij nu al energiezuiniger bouwen dan de gestelde eis en dat de E-peilen die zij behalen al sterk evolueren in de richting van het BEN-niveau E30, het niveau dat pas vanaf 2021 als norm van kracht wordt. HOE DOET VLAANDEREN HET OP HET VLAK VAN ENER- GIEZUINIG BOUWEN? kdb: Onze statistieken tonen een gunstige evolutie. Nieuwe gebouwen worden elk jaar energiezuiniger. Dat merken we aan het E-peil. Dat is het cijfer dat de globale energiezuinigheid van een gebouw uitdrukt. Hoe lager dit cijfer, hoe zuiniger een gebouw omspringt met de beschikbare energie. De laatste jaren stellen we vast dat dit cijfer daalt. Uiteraard heeft deze daling te maken met de eisen die steeds strenger worden. Zo evolueerde de eis voor nieuwe woongebouwen, kantoren en scholen van een maximaal energiepeil E100 in 2006 naar E80 in 2010 en naar E70 in katrien De Baets Beleidsmedewerker EPB-cel VEA (Vlaams Energieagentschap) EPB (Energieprestatie & Binnenklimaat) Door kennis en ervaring samen te brengen kom je tot nieuwe en wellicht ook betere ideeën en voorstellen. 21

12 vernieuwing- als ontwikkeling te maken. de transitie naar zowel een duurzame stads- aan erop het komt gebied stedelijk een in bijna-energieneutraal (BEN) Vanaf 1 januari 2014 werd het maximale E-peil voor nieuwbouw nog lager. Het evolueerde namelijk tot maximum E60. Nieuwe eengezinswoningen worden dan ook jaar na jaar energiezuiniger. Dat merken we duidelijk aan hun gemiddelde E-peil dat gestaag vermindert. De totale daling van aanvraagjaar 2006 ten opzichte van 2012 bedraagt 28 E-punten, wat gelijk is aan een daling van maar liefst 25%. Gelijkaardige trends naar lagere E-peilen zijn ook vast te stellen bij appartements-, kantoor- en schoolgebouwen. Algemeen kan worden gesteld dat de bouwsector in Vlaanderen al aardig voorbereid is op de algemene naleving van de E60-eis voor stedenbouwkundige vergunningsaanvragen vanaf 1 januari ZIEN WE DEZELFDE TREND BIJ NIEUWBOUW ALS BIJ RE- NOVATIE? kdb: Het stemt ons positief dat ook energetische renovaties de voorbije jaren sterk zijn toegenomen. Het pakket EPB-eisen bij kleinere renovaties is minder uitgebreid dan bij nieuwbouw, maar ook bij renovaties met vergunningsplicht gelden isolatie- en ventilatie-eisen. Alle nieuwe, vernieuwde of vervangen constructiedelen moeten ook goed geïsoleerd worden. De eisen voor die constructiedelen zijn identiek aan de eisen die gelden voor muren, daken, vensters en vloeren in nieuwbouwprojecten. We zien een belangrijke stijging van het aantal grote totaalrenovaties en ook hier zullen er vanaf 2015 globale eisen op het vlak van de energieprestaties gelden. Dan is er nog de groep energetische renovaties die niet vergunningsplichtig zijn en met andere woorden ook niet aan EPB-eisen moeten voldoen. Hier is het van belang de financiële stimuli te koppelen aan inhoudelijke eisen die voldoende vooruitstrevend zijn zodat er niet op een halfslachtige manier gerenoveerd wordt. premies milieuvriendelijke energieproductie ENERGIE Energieprestatie en Binnenklimaat energieprestatie van het gebouwenbestand stakeholderoverleg leefmilieu HOE ERVAART U DE TOEGEVOEGDE WAARDE VAN PRE- MIES EN FISCALE STIMULI IN DUURZAME BOUWPROJEC- TEN? Lp: Wie investeert in energiebesparende maatregelen in bestaande woningen, wordt beloond met heel wat premies. Zo is er ook een belastingvermindering voor dakisolatie. In de praktijk betekent dit dat iemand die vandaag een stuk energiezuiniger bouwt dan wettelijk vereist is, onder meer kan genieten van een E-peilpremie en een korting op de onroerende voorheffing. Ook op lokaal vlak leveren gemeenten belangrijke inspanningen om energiebesparend gedrag te belonen. Deze financiële stimuli voor energiebesparende investeringen hebben vooral een belangrijke signaalfunctie. Ze moeten aanzetten om versneld te investeren daar waar geen verplichtingen gelden of ze moeten inspireren om verder te gaan dan de wettelijke vereisten. De meeste energiebesparende investeringen verdienen zichzelf snel terug. Het VEA ontwikkelde een eenvoudige tool om te berekenen hoe snel een investering zich in nettowinst vertaalt. Op de website kan je deze tool gebruiken en zien welke winst jouw investering in energie je oplevert en welke energiepremies in jouw gemeente van toepassing zijn. BLIJVEN DERGELIJKE STIMULI OOK IN DE TOEKOMST DEEL UITMAKEN VAN HET VLAAMS ENERGIEBELEID? Lp: Hoewel er de voorbije jaren al een aanzienlijke vooruitgang in zowel de nieuwbouw als de renovatiemarkt geboekt werd, is er nog steeds een lange weg te gaan. Het ondersteunen van de transitie naar een energiezuiniger gebouwenpark via financiële stimuli zal dan ook nog enige tijd noodzakelijk blijven. Maar op termijn zou het kunnen dat de financiële ondersteuningsmaatregelen gefaseerd afge- bouwd worden en dat er overgeschakeld wordt naar echte verplichtingen zoals we dat ook in andere domeinen al gezien hebben. Het is en blijft echter van cruciaal belang om het bestaande woningenpark energetisch op te waarderen zodat de kloof met de recente nieuwbouwwoningen niet onoverbrugbaar groot wordt. Dat is ongetwijfeld een zeer grote uitdaging voor de toekomst. U MAAKTE ALS EXPERT DEEL UIT VAN DE KLANKBORD- GROEP BIJ DE BUILDCHEM CLUSTERWERKING. HOE HEEFT U DIT SECTOROVERSCHRIJDEND PROJECT ERVA- REN? kdb: Wij vinden het zinvol om sectoren en experten samen te laten brainstormen over vraagstukken zoals duurzaamheid, energie en innovatie. Op die manier kunnen deze thema s vanuit verschillende invalshoeken benaderd worden en dat op zich werkt verrijkend. Wij zijn er namelijk van overtuigd dat je door kennis en ervaring samen te brengen tot nieuwe en wellicht ook betere ideeën en voorstellen zal komen. Dat is ook de reden waarom wij zo veel belang hechten aan ons eigen stakeholderoverleg. Buildchem heeft brainstorming bij groepen bouw- en bouwverwante bedrijven mogelijk gemaakt. Dat heb ik als een zinvol initiatief ervaren dat de toekomstige transformatie van de bouwsector ten goede komt. TOT SLOT, HOE ZIET U DE TOEKOMST VAN DE VLAAMSE BOUWSECTOR? Lp: De transitie naar bijna-energieneutraal bouwen loopt langs een experimenteel groeipad, waarbij innovatie doorheen heel de bouwketen noodzakelijk is. Innovatie houdt een versnelde marktintroductie van technologieën en concepten in. Het behoud van technische bouwkwaliteit en wooncomfort aan een betaalbare prijs is hierbij een prioriteit. Om in 2021 BEN-gebouwen te kunnen realiseren, zullen geïntegreerde technologische oplossingen via crosssectorale innovatie nodig zijn. Het zal erop aan komen verschillende gebouwdimensies -ik denk dan bijvoorbeeld aan isolatie, verwarming, koeling, ventilatie, beglazing, zonnewering en hernieuwbare energietechnologieën- op een geïntegreerde wijze te optimaliseren. Er moeten ook nieuwe aanvaarde methoden ontwikkeld worden om de bestaande Vlaamse woningen zonder isolatie en vaak zelfs zonder spouwmuur binnen tien jaar op een doordachte, efficiënte en betaalbare manier veel energiezuiniger te maken. Die transitie zal ongetwijfeld nieuwe economische opportuniteiten voor de bouwsector tot stand brengen. Want meer aandacht voor innovatie zal in de bouwsector tot nieuwe activiteiten leiden. Met als resultaat dat nieuwe materialen, ontwerpconcepten, technologieën en diensten ontwikkeld zullen worden en dat betekent zonder meer jobcreatie voor Vlaanderen. Nieuwe gebouwen worden elk jaar energiezuiniger. katrien De Baets *Binnen het BEN-actieplan is de Vlaamse Confederatie Bouw de voortrekker van twee projecten: Van demo- naar volumemarkt Kwaliteitslabel energie-efficiëntie & hernieuwbare energie op bedrijfsniveau 22 23

13 1 CLUSTER Luchtdichtheid GETUIGENISSEN Jan Van Trier BASF Lieve Taets Emulco Samenwerkingspotentieel Als winnaar van essenscia s Innovation Award waren we een ideale partner om tijdens de Buildchem roadshows bedrijven te overtuigen ook zelf te innoveren. Onze deelname heeft ons trouwens ook een flink aantal interessante contacten opgeleverd. Met zo n 15-tal bedrijven zien we samenwerkingspotentieel. State-of-the-art onderzoeksfaciliteiten Voor een jonge kmo zoals Emulco biedt een samenwerking met een grote speler zoals BASF enorme mogelijkheden. Zo hebben we toegang tot hun state-of-the-art onderzoeks- en testfaciliteiten. Met als gevolg dat wij onze nieuwe toepassing met de meest gesofisticeerde middelen hebben kunnen uittesten. Het partnership tussen Emulco en BASF De polyisobuteen (PIB) die BASF al jarenlang produceert, kende tot voor kort weinig toepassingen in de bouw. Emulco bracht daar verandering in door makkelijk hanteerbare emulsies op basis van deze stof te ontwikkelen. Een opmerkelijke innovatie waarmee we samen nieuwe markten zoals de bouwsector kunnen aanboren. Open uitwissseling van kennis In het begin was er een zekere bezorgdheid dat de bijeenkomsten in de cluster niet meer dan een praatsessie zouden zijn. Al snel bleek het tegendeel waar te zijn. Het werd meteen een leerrijke kennismaking. Kennis werd op een open manier uitgewisseld zodat je tijdens de sessies heel wat van elkaar opstak. Professionele begeleiding De brainstormings tijdens Buildchem waren telkens degelijk voorbereid en werden daarenboven professioneel begeleid. Zo werd er voor elke cluster een thema bepaald waarrond gewerkt zou worden. Voor ons was weliswaar niet elk thema even relevant maar dat werd ruimschoots gecompenseerd door de contacten die we hebben kunnen leggen. Contacten met de bouwwaardeketen Buildchem biedt de mogelijkheid om andere spelers doorheen de hele bouwwaardeketen te leren kennen. Dat levert niet enkel interessante contacten maar ook waardevolle inzichten. Buildchem biedt de mogelijkheid om andere spelers doorheen de hele bouwwaardeketen te leren kennen. Het is een ideale omgeving voor ons om inzicht te krijgen in de problematiek van de bouwsector. Een uniek platform Wij ervaren het Buildchem project als een platform dat unieke kansen biedt. Het is een ideale omgeving voor ons om inzicht te krijgen in de problematiek van de bouwsector en van daaruit te kijken hoe wij met onze materialen oplossingen kunnen bieden. Netwerking Daarnaast is het een ideaal kader om rechtstreeks contacten met bijvoorbeeld beton- en coatingsproducenten te leggen. En het is -niet te vergeten- het platform bij uitstek om van gedachten te wisselen en zo samen tot nieuwe, duurzame oplossingen te komen. BASF Emulco Laboratories Eén van de grootste internationale chemieconcerns in de wereld Gespecialiseerd in meer dan 8000 chemische grondstoffen en halffabricaten Hoofdzetel in Ludwigshafen Verricht labo-onderzoek naar emulsies van polyisobuteen (PIB) Gespecialiseerd in innovaties op het vlak van emulsies van de kunststof polyisobuteen Gevestigd in Gent *IWT: Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie 24 25

14 1 CLUSTER Luchtdichtheid GETUIGENISSEN Filip Van Mieghem Soudal Marc Ceelen Bouwbedrijf Marc Ceelen Evidente keuze Wij hadden al wat ervaring met dit soort samenwerkingstrajecten en zijn al langer dan vandaag overtuigd van de toegevoegde waarde van cross-sectorale samenwerkingen. Het was voor ons dan ook vrij evident om in het Buildchem project te stappen en als lead-bedrijf mee te werken aan de roadshows. Clusters met elk een focus In onze oorspronkelijke cluster stelden we snel vast dat de professionele activiteiten van de deelnemers te ver uit elkaar lagen. Daarom werd er besloten om onze cluster op te splitsen in twee: luchtdichtheid en ventilatie. Hierdoor konden we meer gefocust werken en dat heeft het rendement van onze cluster duidelijk verhoogd. Interessante mix De samenstelling van onze cluster was zeer interessant. Het was een mix van onderzoekscentra, chemiebedrijven, bouwpromotoren, architecten en ondernemers. Persoonlijk vond ik vooral de eerste brainstorming vergaderingen boeiend. Ze gaven een goed beeld van de uitdagingen waar onze sector voor staat. Traditie en innovatie Bouw is op zich een traditionele sector. Maar dat wil niet zeggen dat we niet moeten innoveren. Integendeel. Buildchem versterkt enerzijds het bewustzijn rond de noodzaak aan innovatie. Anderzijds brengt Buildchem je ook in contact met andere spelers om samen te innoveren. Engagement werkt aanstekelijk In een coöperatief model zoals Buildchem hangen de resultaten in de eerste plaats af van je eigen engagement. Als alle deelnemers dat toepassen, dan pas kom je tot duurzame oplossingen. M n raad aan bedrijven die in een samenwerkingsverband willen stappen, luidt dan ook: engageer je, het werkt aanstekelijk. In een coöperatief model hangen de resultaten in de eerste plaats af van je eigen engagement. Energiezuinige oplossingen die ervoor zorgen dat de buitenschil van het gebouw perfect in orde is, dat moet onze focus zijn. Samenwerkingsplannen Ik zie een paar interessante samenwerkingsverbanden. Met een producent van kunststof leidingsystemen willen we hulpstukken van buizen ontwikkelen die met lijm in elkaar geschoven worden. Zo voorkomen we dat er in een latere fase gaten in de buizen moeten geboord worden. Met een aantal bedrijven willen we kijken hoe we daken zonder onderdak beter kunnen isoleren. Duurzame contacten We hebben duurzame contacten opgebouwd. Die contacten moeten we behouden. De eerste stappen tot samenwerking zijn gezet en de rest zal volgen. Ik stel trouwens vast dat ik vandaag al regelmatig rond technische vragen door deelnemende bedrijven gecontacteerd word. Innovatief versus goedkoop Dat de toekomst aan energiezuinige woningen toekomt; zoveel is zeker. Als bouwbedrijf zal je dus moeten innoveren. Goedkope oplossingen bieden is niet langer voldoende. Energiezuinige oplossingen die ervoor zorgen dat de buitenschil van het gebouw perfect in orde is, dat moet onze focus zijn. Soudal Marc Ceelen Fabrikant van silicone, lijm, PU-schuim en vele andere producten voor bouw, industrie en doe-het-zelf Gevestigd in 35 landen Hoofdzetel in Turnhout Bouwonderneming van Marc Ceelen Bouwt en verbouwt huizen, appartementen en handelspanden Gevestigd in Hamont *IWT: Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie 26 27

15 1 CLUSTER Luchtdichtheid 348 KWh/m2/jaar: het gemiddelde energieverbruik van een Belgische woning ligt ver boven het Europese gemiddelde van 203 kwh/m2/jaar. De realiteit is dat het gemiddelde energieverbruik van een Belgische woning flink hoger is dan het Europese gemiddelde. Op dit vlak hebben we dus nog een hele weg af te leggen. Isolatie én luchtdichtheid zullen hierbij absoluut noodzakelijk zijn. Ondertussen stellen we vast dat passief bouwen in opmars is en dat bijna-energieneutrale (BEN) woningen binnen enkele jaren de nieuwe norm worden. De toon voor energiezuinig bouwen is duidelijk gezet. Nu is het essentieel dat duurzame samenwerkingen tussen bouwmateriaalproducenten, aannemers en installateurs verder uitgebouwd worden. Zodat zij de fundamenten leggen voor kwaliteitsvolle bouwmaterialen en -technieken. Zodat zij als Fabrieken van de Toekomst de huizen van de toekomst kunnen concipiëren en bouwen. het energieverbruik in gebouwen is goed voor ongeveer 40% van de CO2 uitstoot. VAN UITDAGING NAAR VERNIEUWING 28 29

16 UITDAGING 2: MATERIALEN Bouw- en sloopafval recycleren; in vele gevallen gebeurt het vandaag al. Vlaanderen scoort hier zelfs bijzonder goed: ongeveer 95% van het sloopafval wordt herwerkt tot een grondstof die opnieuw gebruikt kan worden. De uitdaging is dus niet zozeer recycleren maar de gerecycleerde stoffen, zoals bijvoorbeeld gerecupereerd beton, voor hoogwaardige toepassingen gebruiken. Een uitdaging die ook meteen het centrale thema van de cluster beton vormde. 31

17 Bouw- en sloopafval wordt opnieuw een echte grondstof, zeg maar een materiaal. EXPERT AAN HET WOORD HOE ZOU JE VITO S HOUDING TEN OPZICHTE VAN DUUR- ZAAMHEID SAMENVATTEN? We zijn een onafhankelijke en klantgerichte onderzoeksorganisatie met als voornaamste doelstelling innoverende technologische oplossingen aanbieden. Een belangrijk facet van onze oplossingen is dat ze duurzame ontwikkeling stimuleren en erop gericht zijn het economische en maatschappelijke weefsel in Vlaanderen te versterken. JULLIE WAREN ALS EXPERT BETROKKEN BIJ DE CLUS- TER BETON. WAAROM WAS DAT? We hebben in het verleden ook deelgenomen aan het Europese project, Innovative Strategies for High-grade Material Recovery from Construction and Demolition Waste (IRCOW). Een project waar trouwens ook de Vlaamse Confederatie Bouw (VCB) als stakeholder bij betrokken was. De doelstelling van IRCOW is de ontwikkeling en validatie van innovatieve technologische oplossingen om zo tot een meer efficiënte materiaalrecuperatie van bouw- en sloopafval te komen. Een belangrijk uitgangspunt hierbij is levenscyclus denken. Tijdens dit project kwamen we in contact met Buildchem en stelden we vast dat de doelstellingen van Buildchem aansloten bij die van IRCOW. De directe link met het IRCOW-project maakte dat onze keuze om deel te nemen aan de cluster beton snel gemaakt was. kris Broos Team Leader VITO (Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek) JULLIE ZIJN VOOR VERSCHILLENDE BEDRIJVEN EEN IN- NOVATIEPARTNER. WAT HOUDT DIT IN? Steeds meer bedrijven gebruiken vandaag innovatieve technologieën om hun productieprocessen te optimaliseren en kosten te besparen. Dat doen ze bijvoorbeeld door het gebruik van secundaire grondstoffen en gerecycleerde materialen. Wij kunnen hen als onafhankelijke expert in deze domeinen technologische expertise en hoogwaardige testfaciliteiten bieden. Deze diepgaande kennis en ervaring leidt bovendien tot een multidisciplinaire aanpak die zorgt voor praktisch toepasbare oplossingen

18 vernieuwing- als ontwikkeling te maken. de transitie naar zowel een duurzame stads- aan erop het komt gebied stedelijk een in selectief slopen multidisciplinaire aanpak gerecycleerde materialen efficiënte materiaalrecuperatie MATERIALEN high-tech recyclage up- & downcyclen resource efficient future levenscylcus denken HOE STAAT HET MET DIE ECONOMISCHE IMPULSEN? Ze winnen aan terrein. Door het uitwerken van end-of-waste criteria op Europees niveau of het uitwerken van Vlaamse criteria in bijvoorbeeld het Vlaams Reglement voor het duurzaam beheer van materiaalkringlopen en afvalstoffen (VLAREMA) wordt bouw- en sloopafval opnieuw een echte grondstof, zeg maar een materiaal. Hierdoor krijgt dit soort afval een economische waarde. Het is dan ook duidelijk dat de tendens van hergebruik zich de komende jaren nog sterker zal doorzetten. kleinere sloop- en ontmantelingswerven al vaak meerdere containers staan om aan de bron te scheiden. Dat soort gedrag heeft vooral te maken met de economische impuls die hiervoor bestaat. Een gelijkaardig gedrag ziet men bij kleinere volumes van specifieke materialen. Zoals bij het cellenbeton, een materiaal waarvoor verleden jaar nog een nieuw recyclageschema opgestart werd. Cruciaal hiervoor was onder andere de ontwikkeling van nieuwe en duurzame toepassingen voor dit type afval door VITO in samenwerking met Jacobs nv. WAT HEEFT DE CLUSTER VOOR HET VITO OPGELEVERD? We hebben binnen Buildchem kunnen werken aan het uitbouwen van contacten in de sector. Daarnaast kon ook het IRCOW-project verder bekendgemaakt worden. Persoonlijk vond ik de discussies tussen de verschillende actoren die rond de tafel zaten zeer leerrijk en boeiend. Samengevat kan je stellen dat de cluster beton een richting uitgegaan is waar wij advies kunnen geven en bedrijven kunnen bijstaan in het uitwerken van een mogelijk natraject. HOE KIJKT U NAAR DE TOEKOMST VAN DE BOUWSECTOR? Om de uitdagingen rond het sluiten van de materialenkringloop aan te gaan, zijn er nog heel wat inspanningen nodig. Naast informatie en opleidingen is het begeleiden van bedrijven noodzakelijk om de overgang naar een resource efficient future te maken. We zijn ervan overtuigd dat steeds meer bedrijven de overstap zullen maken. Maar een goed kader waarbinnen normeringen en standaardisatie vanzelfsprekend zijn, is onontbeerlijk om voor bedrijven deze overstap dragelijk en haalbaar te maken. WAS DEZE MULTIDISCIPLINAIRE AANPAK EEN DOOR- SLAGGEVENDE FACTOR VOOR JULLIE OM MEE TE DOEN? De benadering van Buildchem waarbij bedrijven uit verschillende sectoren samen met middenveldorganisaties, onderzoeksinstellingen en overheden rond de tafel zitten, zien wij inderdaad als een pluspunt. Bovendien waren de verschillende contacten die we tijdens de clusterwerking opdeden, bijzonder leerrijk voor ons. Een ander interessant gegeven was dat in de cluster het IRCOW-project verder kon worden toegelicht. Deze informatie heeft een belangrijke rol gespeeld in de uiteindelijke clusterwerking. HOE DOET VLAANDEREN HET OP HET VLAK VAN BOUW- EN SLOOPAFVAL? Vlaanderen staat al vrij ver op dit vlak. Meer dan 95% van dit soort afval wordt gerecycleerd. Maar dat betekent niet dat we op onze lauweren kunnen rusten. We staan nog voor grote en zeer diverse uitdagingen. Zo is het cruciaal dat de bouwsector klaarstaat voor een meer hoogwaardige toepassing van gerecycleerde stoffen. Vandaag wordt er nog te vaak gedowncycled. WAT BEDOELT U MET DOWNCYCLEN? Dat wil zeggen dat de recyclaten die gerecupereerd worden, vaak niet in dezelfde toepassing zoals het orgineel verwerkt worden maar dat ze in een laagwaardigere toepassing terechtkomen. Zo wordt steenpuin bijvoorbeeld verwerkt tot funderingsmateriaal terwijl het oorspronkelijke beton, bakstenen en andere steensoorten waren. Daarom zetten we bij VITO nu reeds in op meer innovatieve toepassingen met een duidelijke keuze voor upcycling en het sluiten van materiaalkringlopen. U VERWEES NAAR DIVERSE UITDAGINGEN WAAR DE BOUW VOOR STAAT. WAARAAN DENKT U DAN NOG? Een tweede uitdaging situeert zich op het vlak van recyclagetechnieken. De komende jaren zullen we meer en meer te maken krijgen met complexere bouw- en sloopafval. Ik denk dan bijvoorbeeld aan cellenbeton, minerale wol en andere isolatiematerialen. Om die materialen te recycleren heb je complexe techieken nodig. Vandaag zijn we hier nog niet volledig klaar voor. Een andere uitdaging is de contaminatie van het bouw-en sloopafval met asbest. In minstens 50% van onze gebouwen bevindt zich asbest en uit onderzoek van het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) blijkt dat in 6% van het bouw- en sloopafval ook asbest te vinden is. Een uitdaging van formaat als je bedenkt dat asbest selectief verwijderd en afgevoerd moet worden. Selectieve sloop is dus meer dan ooit noodzakelijk. Door materialen meteen aan de bron te scheiden, zullen we de uitdagingen rond bouw- en sloopafval beter aankunnen. Daarnaast moet er meer ingezet worden op high-tech recyclage voor kleine volumes bouw- en sloopafval met een hoog risico. DE BOUW HEEFT HET GEBRUIK VAN PRIMAIRE GROND- STOFFEN AL AARDIG WETEN TE VERLAGEN DOOR HET INZETTEN VAN SECUNDAIRE EN GERECYCLEERDE GRONDSTOFFEN. MAAR ZIJN DE INSPANNINGEN VOL- DOENDE? Milieuwinsten zullen de beweging naar meer hergebuik en minder afval onvoldoende versnellen. Wat we nodig hebben zijn economische stimuli. Voor een bedrijf zijn zij doorslaggevend. Als er een financieel voordeel aanhangt, gaan bedrijven pas echt de omslag maken. De prijs om bijvoorbeeld van gemengd puin af te raken is zo hoog dat er zelfs bij Het is cruciaal dat de bouwsector klaarstaat voor een meer hoogwaardige toepassing van gerecycleerde stoffen. Vandaag wordt er nog te vaak gedowncycled

19 2 CLUSTER Beton GETUIGENISSEN Bert Noterman Seveton nv Kristof Weyns Sika Duurzaam materialenbeheer Wij proberen in ons productieproces zo weinig mogelijk materiaal verloren te laten gaan. Met een uitval van slechts 0,5% lukt ons dat aardig. Een goed materialenbeheer en efficiënt productieproces zijn -gezien de hoge prijsdruk- essentieel in onze sector. Duurzaam met materialen omgaan is dan ook de boodschap. Gerecycleerd beton als grondstofmateriaal We hebben ons objectief als volgt omschreven: het gebruik van gerecycleerd beton als grondstofmateriaal voor beton. Met een aantal spelers werken we samen om het hele proces -vanaf de afvalinzameling en het sorteren tot het uittesten van het productieproces- met gerecycleerde granulaten te realiseren. De economische meerwaarde van hoogwaardige recyclage Hoogwaardige recyclage is absoluut noodzakelijk. Enerzijds omdat grondstoffen niet eindeloos beschikbaar zullen zijn. Anderzijds omdat er heel wat sloopafval uit het oude gebouwenpark dat aan vernieuwing toe is, zal voortkomen. Het zou zonde zijn om dat puin geen volwaardige bestemming te geven. Bovendien zijn we overtuigd dat hoogwaardige recyclage ook een economische meerwaarde oplevert. Volledige kringloopsluiting Als we betonpuin tot een volwaardige grondstof recycleren, dan kunnen we die stof in productie van onze prefab betonelementen gebruiken. Ik verwacht trouwens dat we bij het ontwerp van onze producten er steeds meer zullen van uitgaan dat ze ooit in het productieproces opnieuw kunnen ingezet worden. Met andere woorden: volledige kringloopsluiting is de richting die we steeds meer zullen uitgaan. Het klassieke denken in functie van het eigen product moet verschuiven naar ketenversterkend denken. Vooral de kennismaking met de academische wereld was een eye-opener. Contacten met academici Onze deelname was een interessante ervaring. Vooral de kennismaking met de academische wereld (universiteiten, onderzoekscentra) was een eye-opener. Hun opinie leren kennen was bijzonder leerrijk. Maar ook de contacten met andere bedrijven hebben we erg op prijs gesteld. Verschillende invalshoeken We hadden niet verwacht dat het zoveel tijd in beslag zou nemen om met verschillende partijen tot een succesvolle samenwerking te komen. Mensen met verschillende belangen en invalshoeken laten samenwerken, is niet eenvoudig. Gelukkig was er Buildchem die als coördinator de samenwerking toch tot een succes maakte. Ketenversterkend denken In onze clustersessies is het duidelijk geworden dat we onze focus moeten verleggen. Het klassieke denken in functie van het eigen product moet verschuiven naar ketenversterkend denken. Want door de hele keten in een vraagstuk te betrekken, kan je al in een vroeg stadium anticiperen op wat er in een later stadium nodig zal zijn. Dankzij Buildchem zijn we dit inzicht nu met een aantal bedrijven in de praktijk aan het omzetten. Sika Seveton Fabrikant van prefab betonnen dak- en wandelementen Maakt deel uit van de Groep Willy Naessens Gevestigd in Oudenaarde *IWT: Agentschap voor Innovatie door Wetenschap en Technologie Gespecialiseerd in chemische producten voor bouw en industrie De bedrijfsactiviteit van Sika situeert zich in zeven doelmarkten: betonproductie, waterdichting, daken, vloerbekledingen, afdichting & verlijming, afwerking & renovatie en industrie Gevestigd in Evere en Nazareth bel.sika.com 36 37

20 2 CLUSTER Beton ongeveer 30% van alle afval is afkomstig uit de bouw. Stéphanie Verhaeghe Holcim gebouwen en constructies verbruiken ongeveer 50% van de ontgonnen grondstoffen. innovatiepool Binnen de Holcim groep is er een pool die zich focust op innovatie. Wist je dat we binnen Holcim al 23 jaar bezig zijn met het gebruiken van secundaire grondstoffen binnen het productieproces? Innovatie is dus al sinds lange tijd aan het werk binnen onze groep. STeeDS STreNgere richtlijnen Er komen steeds meer normen en de richtlijnen worden alsmaar strenger. De realiteit is dat -als we zowel op ecologisch, financieel als menselijk niveau correct willen handelen- we met enorm veel criteria rekening moeten houden. De grootste uitdaging bestaat erin om dit alles op een zo budgetvriendelijk mogelijke manier te doen. 95% van alle bouw- en sloopafval wordt gerecycleerd. elk jaar verbruikt de bouwsector ongeveer 58 miljoen ton aan minerale grondstoffen. expertise DeLeN Dankzij Buildchem kom je met heel wat andere actoren in contact. Hierdoor kan je op een spontane manier kennis uitwisselen. Wij ervaren dit als een pluspunt. Want we stellen vast dat door expertise met elkaar te delen er een dynamiek op gang komt. Het is precies deze dynamiek die we nodig hebben om samen voor een duurzame toekomst te gaan. Door expertise met elkaar te delen komt er een dynamiek op gang. Grondstoffenefficiëntie en kringloopsluiting van materialen zijn belangrijke punten op de Europese agenda. Het is echter niet langer voldoende om materialen te recycleren in laagwaardige toepassingen. Echte kringloopsluiting houdt in dat bouw- en sloopafval tot hoogwaardige en kwaliteitsvolle grondstoffen gerecycleerd wordt. Om dit te kunnen realiseren is een nieuwe manier van denken nodig. Een innovatieve mindset waarbij men al vanaf de ontwerpfase van een product rekening houdt met de finale levensfase. Het antwoord op de uitdaging rond materialen situeert zich dan ook in de combinatie van nieuwe businessmodellen, nieuwe materialen en nieuwe technologieën. Holcim Wereldleider in de productie van cement, granulaten en stortklaar beton Maakt deel uit van de Zwitserse groep Holcim Ltd. Gevestigd in Nijvel VAN UITDAGING NAAR VERNIEUWING 38 39