Verschil tussen arm en rijk is verkleind

Transcriptie

1 Onderzoek Nederlandse topinkomens in de twintigste eeuw Verschil tussen arm en rijk is verkleind Emiel Afman is student aan Université de Paris 1 Panthéon Sorbonne en was ten tijde van het onderzoek als student-assistent verbonden aan het Amsterdams Instituut voor ArbeidsStudies (AIAS) van de Universiteit van Amsterdam. Wiemer Salverda is directeur van het AIAS. Zijn de rijken steeds rijker geworden? Nee, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek naar topinkomens van Emiel Afman en Wiemer Salverda. Er is duidelijk sprake van inkomensnivellering. Ook zijn de rijken gaan werken voor hun geld. Bij de topinkomens is het loonaandeel aanzienlijk gestegen. De website geeft een overzichtelijk beeld van de beloningen van industriekapiteinen. Bonussen, en beloning in de vorm van aandelen- en optiepaketten, in combinatie met een stevig want internationaal concurrerend salaris is ook in Nederland de norm. Terwijl het totale bruto nationale inkomen met slechts enkele procenten per jaar groeit, stijgen topinkomens met dubbele cijfers. Dat roept enkele vragen op. Zijn er macro-economische gevolgen voor de inkomensverdeling? Of is de groep topinkomens simpelweg niet groot genoeg om de nationale inkomensverdeling te beïnvloeden? En was het vroeger werkelijk anders? Werkten bestuurders vroeger voor een appel en een ei in verhouding met de huidige compensatie? Kijkend naar de aandelen van de hoogste inkomens in het totale persoonlijke inkomen constateren wij juist een sterke inkomensnivellering over het verloop van de twintigste eeuw. We zien wel dat de samenstelling van de allerhoogste inkomens sterk veranderd is in de tweede helft van vorige eeuw. Inkomen uit kapitaal (rente, dividend en inkomen uit onroerend goed) en inkomen uit eigen onderneming zijn sterk afgenomen in de top van de verdeling, terwijl het inkomen uit arbeid sinds de jaren zeventig is gestegen. Dit kan er op duiden dat topmanagers in loondienst, maar ook tweeverdieners een flinke sprong in de persoonlijke inkomensverdeling hebben gemaakt, ten koste van de rentenierende vermogenbezitters. Het beeld voor Nederland contrasteert sterk met de geconstateerde patronen in de Verenigde Staten van Amerika en het Verenigd Koninkrijk. Hoogste inkomens genivelleerd Onze methode is eenvoudig. Wij hebben ervoor gekozen de inkomensverdeling te benaderen door top inkomens aandelen te creëren. Dit wil zeggen: het aandeel van de top x procent in het totale persoonlijke inkomen. Als x hebben we onderscheiden: top 1%, 5, 1,.5 en.1%. Daarnaast hebben we gekeken naar de inkomensaandelen van de tussenliggende groepen: de tweede 5% (top 1% - top 5%) en de tweede 4% (top 5% top 1%). Figuur 1 laat zien dat de 1% hoogste inkomens ten tijde van de Eerste Wereldoorlog ruim meer dan de helft van het bruto inkomen naar zich toe trokken. Vooral in de jaren volgend op de Tweede Wereldoorlog is dit inkomensaandeel sterk afgenomen, om zich

2 sinds 1975 te stabiliseren rond de 28%. De top 5% en top 1% volgen een min of meer parallel patroon. Met andere woorden, de tweede 4% en de tweede 5% bleven vrij constant: de inkomensnivellering was dus nadrukkelijk een fenomeen van de allerhoogste inkomens. Figuur 1: Inkomensaandelen in totaal bruto inkomen van de top 1, 5 en 1% 6 aandeel (%) in totaal bruto inkomen Top 1% Top 5% Top 1% Sinds 1952 maakt het CBS onderscheid naar inkomensbronnen. Terwijl het inkomen uit loon (en pensioenen) zich van 6% naar 7% van het totale relevante nationale inkomen beweegt, neemt het inkomen uit eigen onderneming sterk af van 27% in 1952 tot aan 6% in Inkomen uit rente en dividend neemt eveneens gestaag af (van 5,4% in 1952 tot 2,5% in 1999). Met de opbouw van de welvaartstaat steeg het overdrachtsinkomen (dat is het inkomen waar tegenprestatie tegenover staat) vooral in de periode van 1966 tot aan 1974 aanzienlijk: van 5% tot 24% van het totale persoonlijke inkomen. Sinds begin jaren negentig neemt deze laatste inkomensbron weer langzaam af tot 21,6% in Afnemend inkomen uit kapitaal Hoe hebben de topinkomensaandelen zich ontwikkeld in deze periode? Figuur 2 geeft het aandeel van het looninkomen in het totale bruto inkomen van de topgroepen weer (in procentpunten) voor de na-oorlogse periode. Opmerkelijk is dat in de top 1%, het loonaandeel van de eerste verdiener in procentpunten van het totale inkomen constant blijft over de onderzochte periode (zie de rode onderbroken lijn in figuur 2). De geconstateerde nivellering in figuur 1 is dus in sterke mate het gevolg van een afnemend inkomen uit kapitaal in de top van de inkomensverdeling. Het totale looninkomen per de belastingeenheid is sinds het einde van de jaren zeventig wel gestegen. Dit is volledig toe te schrijven aan het looninkomen van de partner (m/v): een duidelijk tweeverdieneffect dus. Hierbij dient aangetekend te worden dat over de periode vóór 1977 geen gegevens beschikbaar zijn die het mogelijk maken om de bijdrage van het tweede inkomen in het totale inkomen per inkomensaandeel uit te rekenen. Het zal echter relatief gering geweest zijn vanwege de veel lagere arbeidsdeelname van vrouwen.

3 Figuur 2: looninkomen in top 1% in procentpunten van het algemeen totaal inkomen 25 looninkomen als aandeel (%) in totaal bruto inkomen Aandeel eerste en tweede looninkomen tezamen Aandeel tweede looninkomen afzonderlijk Aandeel eerste looninkomen afzonderlijk Steeds minder renteniers In Figuur 3 wordt het inkomen van de top 1% ontleed. In totaal constateren we een halvering van het totale inkomensaandeel van ruim 12 % in 1952 tot 6% in Wanneer dan gekeken wordt naar de inkomensbronnen, dan is het eerder geschetste patroon duidelijk waarneembaar. Het inkomen uit kapitaal en eigen onderneming neemt sterk af in de periode , waarna het inkomen uit pensioen, loon en salaris steeds belangrijker wordt in dit inkomensaandeel (ook door een tweeverdienerseffect). De top binnen de inkomensverdeling is een werkzame elite geworden. Renteniers zijn steeds minder talrijk in de hoogste echelons. Niettemin is het belangrijk de mogelijke effecten van belastingarbitrage te onderzoeken. Het MKB draagt bijvoorbeeld voornamelijk loon- en inkomstenbelasting af, en in mindere mate vennootschapsbelasting (EIM 26); het zou kunnen zijn dat ondernemers, de directeuren-grootaandeelhouder, zichzelf in toenemende mate een hoog salaris uitkeren en in mindere mate winst uit onderneming aangeven.

4 Figuur 3 Samenstelling van het inkomensaandeel van de top 1% 14 aandeel (%) in bruto totaal inkomen pensioen, loon en salaris inkomen uit kapitaal inkomen uit eigen onderneming overige inkomsten bijdrage tweede inkomen Inkomensbronnen Tabel 1 schetst de ontwikkeling van de gemiddelde inkomens van de inkomensgroepen (in euro s, 1999 prijzen). Het gemiddelde bruto inkomen van alle belastingeenheden bedroeg in , in 1977 was dat Dit impliceert een stijging van het reële inkomen van 12,3%. De top 1% ging er als groep in totaal iets meer op vooruit (+13,4%), voornamelijk door groei van het inkomen van de tweede 5% (+17,7%) en de tweede 4% (+16,4%). De top 1% zag het reële bruto inkomen daarentegen maar met,4% toenemen, terwijl het voor de top,5% afnam (-3,3%). Wanneer we vervolgens kijken naar de inkomensbronnen, dan zien we dat de andere groepen aan de top van de verdeling dezelfde ontwikkeling ondergaan als de top 1% in figuur 3: een reële afname van de winst uit onderneming en inkomen uit rente, dividend en onroerend goed in combinatie met een grote reële stijging van het arbeidsloon. Ook pensioenen en lijfrentes zijn fors gestegen, maar blijven in grootte achter bij het inkomen uit arbeid. Opmerkelijk genoeg is deze ontwikkeling veel minder sterk in lagere strata van de verdeling: de tweede 5% zag zijn reële inkomen uit arbeid met 2% stijgen, maar profiteerde vooral van een popularisering van Beursplein 5: het inkomen uit rente, dividend en onroerend goed steeg met 4%.

5 Tabel 1 Gemiddelde inkomenssamenstelling top van de inkomensverdeling naar bruto inkomen alle bedragen in 1999 EUR totaal top 1% tweede 5% top 5% tweede 4% top 1% top,5% top,1% 1977 aantal belastingeenheden gemiddeld bruto inkomen loon, salaris, freelance inkomen pensioen, lijfrente Onderneming dividend, rente en inkomen uit onroerend goed Overdrachten aantal belastingeenheden gemiddeld bruto inkomen loon, salaris, freelance inkomen pensioen, lijfrente Onderneming dividend, rente en inkomen uit onroerend goed Overdrachten verandering (in procenten) gemiddeld bruto inkomen 12,3 13,4 17,7 1,9 16,4,4-3,3-3,3 loon, salaris, freelance inkomen 18,7 28,5 2,7 34,5 28,1 53,7 75,6 132, pensioen, lijfrente 41, 41,2 62, 27,3 17,6 59,1 94,7 428,8 Onderneming -25,2-28,7-3,2-34,1-16, -47,2-52,1-55,5 dividend, rente en inkomen uit onroerend goed 9,7-19,2 4,2-32,3-9,1-52,9-57,5-69,5 Overdrachten 1,1-6,9-12,3 -,9-1,9 3,3-3,2-37,8

6 Vergelijking met buitenland Hoe verhoudt de Nederlandse ontwikkeling zich tot die in andere landen? Figuur 4 geeft het inkomensaandeel van de top,1% weer in de Verenigde Staten (VS), het Verenigd Koninkrijk (VK), Frankrijk (F) en Nederland (NL). We zien een zeer opmerkelijk overeenkomstig patroon sinds het begin van de waarnemingen tot aan Nadien treedt divergentie op die in dat licht minstens even opmerkelijk is. Het inkomensaandeel in de VS en het VK stijgt gauw tot grote hoogten, terwijl het inkomensaandeel in Frankrijk en Nederland constant blijft respectievelijk licht afneemt. Over de samenstelling van deze topinkomensaandelen is bekend dat in de VS het inkomen uit kapitaal net als in Nederland sterk is afgenomen, terwijl dat uit onderneming de laatste decennia weer is toegenomen. In Frankrijk is minder dynamiek waarneembaar dan in Nederland. Renteniers zijn in Frankrijk nog steeds dominant in de top van de inkomensverdeling, terwijl hun aandeel in het inkomen wel is afgenomen. 14 aandeel (%) in totaal bruto inkomen 12 1 VK 8 6 VS VS 4 NL VK 2 F Frankrijk bron: Atkinson en Salverda (25) NL Sterke dynamiek In deze bijdrage bespraken we resultaten over de Nederlandse inkomensverdeling in de twintigste eeuw. In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt is het niet zo dat rijken alleen maar rijker worden wanneer gekeken wordt naar hun aandelen in het totale verdiende inkomen. Onze ouders en grootouders leefden in een aanmerkelijk ongelijker Nederland dan wij. Interessant zijn de geobserveerde patronen in de samenstelling van de topinkomensaandelen. Dit duidt op een sterke dynamiek: niet in termen van inkomenshoogte op dit vlak is de situatie opvallend stabiel - maar in termen van inkomensbronnen. Loon en salaris zijn inmiddels belangrijker dan winst uit onderneming in de top van de inkomensverdeling. Deze reële toename van het inkomen uit arbeid manifesteert zich nadrukkelijk alleen in de top van de verdeling; onder de middeninkomens is deze veel gematigder. Verder onderzoek moet uitwijzen welke rol belastingarbitrage hierin speelt. Relevant is ook het geconstateerde patroon van de inkomensnivellering in het tijdperk na de Tweede Wereldoorlog. De opbouw van een welvaarstaat heeft hier mogelijk veel mee te maken. Het snijden in de welvaartstaat zou in dat geval een even groot effect in omgekeerde richting kunnen hebben. Recent heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau berekend dat de inkomensongelijkheid tussen 1994 en 2 gelijk bleef. Voorlopige cijfers voor 21, 22 en 23 laten echter wel een stijging zien. De Wet Inkomstenbelasting 21 kan hierin een statistische én een reële rol hebben gespeeld.

7 Aanvulling met een langere reeks recentere gegevens moet uitwijzen welke conclusies op dit vlak getrokken kunnen worden. Literatuur Afman, E.R. en W. Salverda (25) Topinkomens in de twintigste eeuw Economisch Statistische Berichten, 7 oktober, pp Atkinson, A.B. en W. Salverda (25) Top incomes in the Netherlands and the UK over the twentieth century Journal of the European Economic Association, 3 (4), pp Atkinson, A.B. en T. Piketty (ed), Top incomes over the twentieth century : A difference between Continental Europe and English speaking countries te verschijnen bij Oxford University Press. Sociaal Cultureel Planbureau (25) De Sociale Staat van Nederland in 25 SCP: Den Haag. EIM Onderzoek voor Bedrijf & Beleid (26) Ontwikkelingen in belastingopbrengsten en belastingdruk 2 24 EIM: Zoetermeer.