Het energiemarktmodel

Transcriptie

1 Het energiemarktmodel Wat is de ruimte voor smart grid dienstverleningsconcepten? 1

2 Het energiemarktmodel Wat is de ruimte voor smart grid dienstverleningsconcepten? Rapport Datum: 7 februari 2013 Werkpakket 2.1: Karteren energiemarktmodel Door: Alco Kieft, Eva Niesten, Floortje Alkemade Universiteit Utrecht Martijn Maandag DNV Kema Timme van Melle, Vera Haaksma Ecofys Katinka van Beek Stedin 2

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 Leeswijzer 4 1 Dienstverleningsconcepten voor Smart grids Smart grids binnen pilot Utrecht Smart grids binnen pilot Amersfoort 6 2 Het Energiemarktmodel Liberalisering van de elektriciteitssector Energiemarktmodel voor centrale elektriciteitsproductie Energiemarktmodel met decentrale duurzame elektriciteitsproductie 14 3 Vragen wet- en regelgeving Algemene vragen wet- en regelgeving Elektrische deelauto op zonnestroom Vraagsturing Opslag van elektriciteit in de wijk Inzicht geven / meten = weten Energiemanagement (vraagsturing) Zonnepanelen als sensor (PhotoVoltaic-box) Antwoorden op vragen 20 4 Structuur wet- en regelgeving Europese richtlijnen en regelgeving Nederlandse regelgeving (Technische) Codes Tarievenstructuur Energiebelasting 24 5 Antwoorden wet- en regelgeving Antwoorden op algemene vragen wet- en regelgeving Elektrische deelauto op zonnestroom Vraagsturing Inzicht geven / meten = weten Zonnepanelen als sensor (PhotoVoltaic-box) 36 6 Energiemarktmodel in ontwikkeling Initiatieven op Europees niveau Initiatieven binnen Nederland 38 7 Conclusies en aanbevelingen 41 3

4 Inleiding De groei en het onvoorspelbare karakter van lokaal geproduceerde elektriciteit stelt de elektriciteitssector voor grote uitdagingen op het gebied van onder andere netbeheer en het balanceren van vraag en aanbod. Een oplossing voor deze uitdagingen wordt vaak gezocht in de toevoeging van meer intelligentie binnen de elektriciteitssector door de implementatie van intelligente netten, of smart grids. Het lokale karakter van deze ontwikkelingen heeft de potentie om een substantiële verschuiving teweeg te brengen binnen de waardeketen van de traditionele elektriciteitssector. Partijen zullen op een andere wijze met elkaar moeten samenwerken, waarbij het systeem van partijen en de interactie tussen deze partijen de implementatie van smart grid technologie dient te faciliteren. De geldende wet- en regelgeving binnen de elektriciteitssector speelt een belangrijke rol bij de mogelijkheden die partijen hebben om zich binnen de elektriciteitssector te positioneren. De ontwikkeling van smart grids is afhankelijk van partijen die bereid zijn om hierin te investeren. Deze partijen zullen alleen tot investeringen overgaan als zij behoefte hebben aan de mogelijkheden die een smart grid biedt. Deze behoefte kan ontstaan door het ontwikkelen van dienstverleningsconcepten waarbinnen deze behoefte wordt vervuld. Het testen van deze dienstverleningsconcepten binnen pilots zal moeten plaatsvinden binnen de grenzen van de huidige wet- en regelgeving. Een analyse naar de (her)positionering van partijen binnen het energiemarktmodel en de mogelijkheden en belemmeringen die hieruit ontstaan voor implementatie van smart grid dienstverleningsconcepten is daarom op zijn plaats. Dit document heeft als doel om inzicht te verschaffen in de ruimte die de huidige wet- en regelgeving biedt voor het ontwikkelen van smart grid dienstverleningsconcepten en het testen van deze dienstverleningsconcepten binnen pilots in Nederland. Hiervoor neemt het document dienstverleningsconcepten als uitgangspunt die binnen het Smart Grids: Rendement voor Iedereen -project als uitgangspunt zijn gekozen. Een beschrijving van het energiemarktmodel en de relevante wet- en regelgeving voor de ontwikkeling van smart grid dienstverleningsconcepten geeft inzicht in de mogelijkheden en belemmeringen die binnen het huidige systeem bestaan. Ook geeft deze analyse aanknopingspunten voor mogelijke aanpassingen binnen de huidige wet- en regelgeving die de ontwikkeling van smart grid dienstverleningsconcepten kan versnellen. Leeswijzer Hoofdstuk 1 introduceert dienstverleningsconcepten uit het project Smart Grids: Rendement voor Iedereen. Hoofdstuk 2 geeft een beschrijving van de rollen binnen het traditionele energiemarktmodel en gaat in op de verschuiving die ontstaat door de implementatie van lokaal duurzaam geproduceerde elektriciteit. Hoofdstuk 3 introduceert een aantal vragen die bij betrokken partijen kunnen ontstaan tijdens de ontwikkelingen van dienstverleningsconcepten. Na het beschrijven van de structuur van wet- en regelgeving binnen de elektriciteitssector in hoofdstuk 4 volgen antwoorden op de vragen in hoofdstuk 5. Hoofdstuk 6 geeft een beschrijving van huidige ontwikkelingen in het energiemarktmodel die in de nabije toekomst kunnen leiden tot aanpassingen binnen de wet- en regelgeving. Het document sluit af met een bespreking van de belangrijkste belemmeringen binnen de huidige wet- en regelgeving en geeft aanbevelingen voor wijzigingen die de belemmeringen kunnen wegnemen. 4

5 1 Dienstverleningsconcepten voor Smart grids Het project Smart Grids: Rendement voor Iedereen ontwikkelt en test dienstverleningsconcepten voor smart grids binnen twee pilotlocaties in Amersfoort en Utrecht. Onderstaande paragrafen introduceren deze twee pilotlocaties en de dienstverleningsconcepten. 1.1 Smart grids binnen pilot Utrecht Het bedrijf LomboXnet biedt glasvezelinternet aan binnen de wijk Lombok in Utrecht. De afgelopen jaren plaatste LomboXnet zonnepanelen op het eigen kantoor en op twee nabijgelegen scholen om de servers van elektriciteit te voorzien. LomboXnet experimenteert ook met andere manieren om de elektriciteit uit de zonnepanelen te gebruiken, zoals door het plaatsen van een laadpaal voor een elektrische auto. Er bestaan plannen om op meer scholen zonnepanelen te plaatsen met als doel om meer elektriciteit binnen de wijk op te wekken en te gebruiken. Door de toename van het aantal zonnepanelen in Lombok is in de toekomst meer zonnestroom beschikbaar. De geproduceerde elektriciteit zal zonder toevoeging van intelligentie grotendeels worden teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. Het direct gebruiken van de zonnestroom heeft echter meerwaarde, omdat het de piekbelasting op het elektriciteitsnet bij veel zonneschijn verlaagt en verbruikers tegelijkertijd de inkoop van stroom van het net kunnen besparen. Voor LomboXnet zijn smart grids gerelateerde dienstverleningsconcepten benoemd die het direct gebruiken van de zonnestroom binnen de wijk kunnen vergroten. Dit zijn: (1) een elektrische deelauto op zonnestroom, (2) vraagsturing bij scholen en huishoudens en (3) opslag van elektriciteit in de wijk. Elektrische deelauto op zonnestroom Binnen dit dienstverleningsconcept maken consumenten of bedrijven gebruik van de deelauto s en betalen een prijs per hoeveelheid gebruik. De elektriciteit waarmee de auto s worden geladen is afkomstig van zonnepanelen op scholen, huishoudens of bedrijven binnen de wijk. Door de elektrische auto s op te laden wanneer de zon schijnt is het mogelijk om een groter gedeelte van de lokaal geproduceerde zonnestroom binnen de wijk te gebruiken. Elektrische deelauto s kunnen ook bijdragen aan de stabiliteit van het net. Zo is het in potentie mogelijk om het laden van de deelauto s te versnellen wanneer de geproduceerde zonnestroom een piekbelasting veroorzaakt. De deelauto s kunnen elektriciteit terugleveren aan het net wanneer onbalans ontstaat door teveel vraag en te weinig aanbod. Dit kan alleen wanneer de netcapaciteit dit toelaat. Vraagsturing Door intelligente apparatuur (bijvoorbeeld bij wasmachines etc.), te plaatsen bij bedrijven, scholen en consumenten wordt het mogelijk om deze (op afstand) automatisch aan of uit te zetten wanneer de situatie daarom vraagt. Met vraagsturingsapparatuur kunnen bedrijven, scholen en consumenten meer geproduceerde zonnestroom direct binnen de installatie of wijk gebruiken door apparaten aan te zetten wanneer de zon schijnt. Als de elektriciteitsprijs in de toekomst afhankelijk wordt van het aanbod op het net kunnen de bedrijven, scholen en consumenten geld besparen door apparaten aan te (laten) zetten bij een lage elektriciteitsprijs en uit te (laten) zetten bij een hoge elektriciteitsprijs. Vraagsturing biedt ook mogelijkheden voor andere partijen binnen de elektriciteitssector. Zo kunnen partijen (met goedkeuring) apparaten aanzetten bij een onbalans door te groot aanbod van (zonne)stroom en apparaten uitzetten bij een tekort aan geproduceerde (zonne)stroom. Vraagsturing biedt daarmee in potentie mogelijkheden om de balans op het net (beter) te handhaven. Vanwege de centrale rol die de bedrijven, scholen en consumenten bij vraagsturing bezitten zullen zij een belangrijk rol spelen bij het vormgeven van deze mogelijkheden. 5

6 Opslag van elektriciteit in de wijk Het intelligent opladen en ontladen van opslagcapaciteit in de wijk biedt een alternatief voor toepassing van vraagsturing, maar kan ook goed naast vraagsturing worden toegepast. In plaats van apparaten aan te zetten bij een overschot aan elektriciteit op het net kunnen batterijen de elektriciteit opslaan. In plaats van apparaten uit te zetten bij een tekort aan elektriciteit op het net kunnen batterijen de elektriciteit tijdelijk leveren. De batterijen kunnen ook tijdelijk overtollig geproduceerde zonnestroom opslaan om deze weer te gebruiken wanneer de zon niet meer schijnt. Hierdoor wordt een groter gedeelte van de zonnestroom lokaal gebruikt. Tenslotte kunnen eigenaren van een intelligent opslagsysteem in potentie profiteren van de mogelijkheden van een variabele elektriciteitsprijs door de batterijen op te laden bij een lagere prijs. Eigenaren van opslagcapaciteit kunnen elektriciteit gaan terugleveren bij een tekort op het net, en hier een vergoeding voor ontvangen. 1.2 Smart grids binnen pilot Amersfoort In de wijk Nieuwland zijn vijftien jaar geleden tijdens de bouw van de wijk bij 500 woningen zonnepanelen geïnstalleerd, deels bij huurwoningen en deels bij koopwoningen. In 2012 is een groot deel van deze panelen hersteld. Door de aanwezigheid van deze zonnepanelen biedt deze wijk een interessante case voor een smart grid pilot. Binnen de pilotlocatie in Amersfoort bestaan plannen een smart grid te realiseren dat is gebaseerd op de dienstverleningsconcepten (1) inzicht geven aan bewoners in energiegebruik en energieproductie, (2) het implementeren van een energiemanagementsysteem (vraagsturing) en (3) het gebruiken van de zonnepanelen als sensor (PhotoVoltaic-box). Inzicht geven / meten = weten Het doel is om de bewoners inzicht te geven in het energiegebruik (bijvoorbeeld t.o.v. de buren) en de energieproductie van de eigen zonnepanelen om zodoende de betrokkenheid van bewoners bij de lokale energieproductie te vergroten. De huizen krijgen slimme meters waardoor de bewoners weten hoeveel elektriciteit ze gebruiken en opwekken. Aanvullende meetsystemen, zoals Plugwise, geven de bewoners inzicht in het energiegebruik van specifieke apparaten binnen het huishouden. Energiemanagement (vraagsturing) Binnen de wijk krijgen 100 woningen een energiemanagementsysteem dat binnen het project is gedefinieerd als: huishoudens die de mogelijkheid hebben om hun elektriciteitsvraag en/of aanbod van hun elektrische apparaten binnen de dag te sturen op basis van een energieprijs of andere prikkels om daarmee de totale kosten van de elektriciteitsvraag te verlagen en/of slecht voorspelbare duurzame energiebronnen, zoals zonne-energie, optimaler in te passen. Een energiemanagementsysteem helpt vraag sturen zodat zoveel mogelijk zelfgeproduceerde elektriciteit kan worden gebruikt. Dit dienstverleningsconcept is op veel punten gelijk aan het vraagsturing dienstverleningsconcept binnen de pilotlocatie in Utrecht. Zonnepanelen als sensor (PhotoVoltaic-box) Om vraagsturing mogelijk te maken is het noodzakelijk om een goede voorspelling te kunnen maken van de piekproductie van de zonnepanelen. Een oplossing hiervoor is het gebruik van de zonnepanelen als sensor (PhotoVoltaic-box). Deze informatie helpt bij het voorspellen van een piekproductie. Huishoudens kunnen worden geprikkeld om de piek op te vangen door op dat moment apparaten aan te (laten) zetten. 6

7 2 Het Energiemarktmodel Dienstverleningsconcepten voor smart grids richten zich voor een groot deel op het efficient inzetten van lokaal geproduceerde duurzame elektriciteit. Dit hoofdstuk bespreekt eerst het energiemarktmodel van de traditionele elektriciteitssector gebaseerd op centrale elektriciteitsproductie om vervolgens in te gaan op de verschuiving die plaatsvindt door de opkomst van lokaal geproduceerde duurzame elektriciteit en smart grid technologie. Paragraaf 2.1 beschrijft de liberalisering die heeft geleid tot de huidige structuur van de elektriciteitssector en introduceert een aantal centrale begrippen. De beschrijving van het energiemarktmodel is gestructureerd volgens de rollen binnen het energiemarktmodel en de relaties tussen deze rollen. Omdat één partij meerdere rollen kan vervullen, maakt een beschrijving aan de hand van rollen het weergeven van het energiemarktmodel eenvoudiger. De wet- en regelgeving bepaalt in grote mate welke eisen worden gesteld aan partijen die deze rollen vervullen. Paragraaf 2.2 beschrijft de rollen in het energiemarktmodel, en paragraaf 2.3 geeft veranderingen in het energiemarktmodel weer wanneer er lokaal meer duurzame elektriciteit wordt geproduceerd. 2.1 Liberalisering van de elektriciteitssector De liberalisering van de elektriciteitssector heeft geleid tot een splitsing binnen de waardeketen van de elektriciteitssector. Een centrale gedachte van een geliberaliseerde elektriciteitssector is het bestaan van enerzijds monopolistische activiteiten en anderzijds activiteiten waarbij concurrentie mogelijk is. De transmissie en distributie van elektriciteit en het aanbieden van systeemdiensten (e.g. balanshandhaving) worden aangeduid als monopolistische activiteiten, terwijl elektriciteitsproductie, handel en levering plaatsvinden in een competitieve markt. Omdat deze verschillende activiteiten voor de liberalisering vaak waren ondergebracht binnen één bedrijf zorgde dit voor een splitsing van energiebedrijven. Deze ontwikkeling is nog steeds gaande. De Elektriciteitswet 1998, vaak afgekort tot de Wet, omschrijft regels voor splitsing van energiebedrijven, de vrijheid voor consumenten om te switchen van energieleverancier, maar ook de regels die betrekking hebben op de monopolistische activiteiten van transmissie, distributie en systeemdiensten. Deze elektriciteitswet is door de jaren heen herhaaldelijk aangepast. Het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (EL&I) is verantwoordelijk voor de inhoud van de Elektriciteitswet. De Energiekamer, onderdeel van de Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa), houdt toezicht op de naleving van de Elektriciteitswet. Voorheen heette de Energiekamer Directie Toezicht energie (DTe). De Energiekamer voert de wetten uit die geformuleerd zijn door het Ministerie van EL&I. De Elektriciteitswet definieert ook wat een net, installatie, directe lijn en gesloten distributiesysteem is. Deze definities zijn relevant om te bespreken, omdat ze de taken en verantwoordelijkheden van verschillende rollen binnen het energiemarktmodel afbakenen Net De Elektriciteitswet definieert een net als één of meer verbindingen voor het transport van elektriciteit en de daarmee verbonden transformator-, schakel-, verdeel- en onderstations en andere hulpmiddelen, behoudens voor zover deze verbindingen en hulpmiddelen onderdeel uitmaken van een directe lijn of liggen binnen de installatie van een producent of van een afnemer 1. Verbindingen die binnen een installatie liggen of als directe lijn zijn aan te merken maken dus geen onderdeel uit van het net. In de praktijk maakt men het onderscheid tussen net en installatie vaak door te spreken van achter de aansluiting en voor de aansluiting of achter de meter en voor de meter. 1 Artikel 1 lid i Elektriciteitswet 7

8 2.1.2 Installatie Het begrip installatie is niet gedefinieerd in de Elektriciteitswet. De Energiekamer geeft de volgende omschrijving 2 : het samenstel van elektrisch materieel en leidingen van een aangeslotene, te rekenen na het overdrachtspunt van de aansluiting. Hieraan geeft de Energiekamer de volgende toevoeging voor zover het een afnemer betreft, wordt hieronder verstaan alles wat doorgaans achter de elektriciteitsmeter in de woning of vestiging elektriciteit verbruikt. Zowel een producent die elektriciteit op het net invoedt als een verbruiker die elektriciteit van het net afneemt zijn aangeslotenen. Beiden mogen binnen de eigen installatie aanpassingen aanbrengen aan het samenstel van elektrisch materieel en leidingen en bepalen daarmee zelf welke apparaten zij plaatsen en welke kabels zij aan (laten) leggen Directe lijn De directe lijn is een recente toevoeging afkomstig uit het Derde Energiepakket 3. Inmiddels is deze ook toegevoegd aan de Nederlandse Elektriciteitswet 4. De Elektriciteitswet definieert een directe lijn als een elektriciteitslijn die geen net is en die: een geïsoleerde producent rechtstreeks verbindt met een geïsoleerde verbruiker van elektriciteit; een producent met tussenkomst van een leverancier rechtstreeks verbindt met één of meer verbruikers van elektriciteit, niet zijnde in hoofdzaak huishoudelijke verbruikers, teneinde te voorzien in de elektriciteitsbehoefte van deze verbruikers. Als een producent gebruikmaakt van een directe lijn is deze verplicht hiervan een melding te maken bij de Energiekamer. Volgens de Energiekamer betekent geïsoleerd dat er geen sprake is van een aansluiting op een net 5. Omdat alle dienstverleningsconcepten uitgaan van een aansluiting op het net zijn de mogelijkheden van een directe lijn voor smart grid dienstverleningsconcepten op dit moment beperkt Gesloten distributiesysteem 6 Een gesloten distributiesysteem is een net, niet zijnde het landelijk hoogspanningsnet, dat ligt binnen een geografische afgebakende industriële locatie, commerciële locatie of locatie met gedeelte diensten, waarop minder dan 500 afnemers zijn aangesloten en dat alleen niethuishoudelijke afnemers van elektriciteit voorziet, tenzij er sprake is van een incidenteel gebruik door een klein aantal huishoudelijke afnemers dat werkzaam is bij of vergelijkbare betrekkingen heeft met de eigenaar van het gesloten distributiesysteem. Voor een gesloten distributiesysteem hoeft geen netbeheerder worden aangewezen, maar enkele regels die voor de netten gelden, gelden ook voor het gesloten distributiesysteem 7. De regeling van het gesloten distributiesysteem heeft de regeling van het particuliere net vervangen. Binnen de nieuwe regeling van het gesloten distributiesysteem is ten opzichte van het particuliere net explicieter gemaakt dat er geen huishoudelijke afnemers op aangesloten mogen zijn. De mogelijkheden om een smart grid pilot bij huishoudens te organiseren binnen een gesloten distributiesysteem is daarmee beperkt. 2 Begrippenlijst Elektriciteit per 12 mei 2012, Energiekamer NMa 3 Artikel 1 lid 15 Derde Elektriciteitsrichtlijn 2009/72/EG 4 Artikel 1 lid 1 onder ar Elektriciteitswet 5 Presentatie NMa 17 augustus 2012, Uitzonderingen op openbaar netbeheer, Karin Schuiling en Femke Heine 6 Artikel 1 lid 1 onder aq Elektriciteitswet 7 Artikel 15, lid 6 Elektriciteitswet 8

9 2.2 Energiemarktmodel voor centrale elektriciteitsproductie Figuur 1 geeft een vereenvoudigde schematische weergave van de waardeketen binnen het traditionele energiemarktmodel van centrale elektriciteitsproductie en laat zien welke voornaamste rollen en belangrijkste relaties binnen de sector worden onderscheiden. De volgende paragrafen geven een korte beschrijving van de taken en verantwoordelijkheden van elke rol, waarbij ook aandacht is voor de onderlinge relaties. De namen van de rollen en de gebruikte definities sluiten hierbij aan bij de begrippenlijst van de Energiekamer 8. Bijlage 1 geeft een overzicht van de gehanteerde begrippen. Figuur 1: Energiemarktmodel voor centrale elektriciteitsproductie 9 Verbruikers Een verbruiker is een aangeslotene die elektrische energie afneemt van het net. De Nederlandse wet- en regelgeving bevat geen aparte categorieën voor bedrijven, consumenten of huishoudens, maar maakt onderscheid tussen verbruikers op basis van de maximale doorlaatwaarde van hun aansluiting. Afnemers die beschikken over een aansluiting op het net met een maximale doorlaatwaarde van 3*80A worden vaak kleinverbruikers genoemd. Voor deze groep zijn specifieke regels opgesteld, vaak met als reden om hen te beschermen. De Energiekamer omschrijft een grootverbruiker als een aangeslotene, niet zijnde een kleinverbruiker. De regels die specifiek zijn opgesteld voor kleinverbruikers zijn niet van toepassing op grootverbruikers. Producent Een producent is een organisatorische eenheid die zich bezighoudt met het opwekken van elektriciteit. De producent vormt de eerste stap binnen de traditionele waardeketen en zet hiervoor niet-elektrische elektrische energie, vaak in de vorm van fossiele brandstoffen, om in elektriciteit. Centrale productie van elektriciteit vindt plaats binnen grote elektriciteitscentrales. Als een partij zowel de rol van producent als leverancier vervult, zoals bij veel grote energiebedrijven het geval is, kan hij zijn elektriciteit direct aan de klant leveren. Producenten kunnen ook afspraken maken met andere partijen voor de verkoop van elektriciteit via power purchase agreements. Daarnaast 8 Begrippenlijst Elektriciteit per 12 mei 2012, Energiekamer NMa 9 Figuur is gebaseerd op het Leveranciersmodel dat verplicht is per 1 april 2013 provincie utrecht gemeente utrecht gemeente amersfoort 9

10 kunnen producenten hun geproduceerde elektriciteit verkopen en verhandelen op de groothandelsmarkt. De groothandelsmarkt bestaat uit een bilaterale markt, een power exchange (APX/ENDEX), en een onbalansmarkt. De onbalansmarkt wordt besproken bij de rol van systeembeheerder, omdat de systeembeheerder de enige koper is op deze markt. Bilaterale markt Producenten verkopen een groot deel van de elektriciteit direct aan andere partijen op de bilaterale markt 10. Dit zijn vaak leveranciers die de gekochte elektriciteit doorleveren aan de eigen klanten, maar ook grote bedrijven kunnen elektriciteit direct inkopen bij de producent op de bilaterale markt. Producenten en kopers van elektriciteit maken hierbij onderling afspraken over de omvang, duur en termijn van elektriciteitslevering. Er worden voornamelijk termijncontracten afgesloten 11. Power exchange De power exchange in Nederland is de APX/ENDEX. In tegenstelling tot de bilaterale markt is handelen op deze power exchange anoniem met gestandaardiseerde producten, en elektriciteit wordt verhandeld op zowel de korte als de langere termijn. Op de APX wordt elektriciteit verhandeld voor de dag zelf (intra-day) en voor de volgende dag per uur (day-ahead). De noodzaak voor korte termijn handel ontstaat door onverwachte wijzigingen van vraag en aanbod en doordat elektriciteit niet goed opgeslagen kan worden. De prijs van elektriciteit op de APX is maar in beperkte mate voorspelbaar wat voor onzekerheid zorgt. Hierdoor wordt een groot deel van de elektriciteit op de bilaterale markt of de ENDEX verhandeld. Op de ENDEX worden gestandaardiseerde termijncontracten verhandeld. Alleen een partij in de rol van handelaar mag elektriciteit op de APX/ENDEX verhandelen. Handelaar Een handelaar is een organisatorische eenheid die zich bezighoudt met het sluiten van overeenkomsten betreffende de koop en verkoop van elektriciteit. Om elektriciteit te mogen verhandelen is een handelserkenning of een volledige erkenning nodig van de systeembeheerder. De systeembeheerder geeft een handelserkenning alleen af als aan strenge eisen wordt voldaan 12. Door deze strenge eisen zijn er binnen het huidige energiemarktmodel maar enkele tientallen handelaren actief 13. Deze strenge eisen worden gesteld omdat er grote financiële risico s verbonden zijn aan het handelen op de energiemarkt. Een partij met een volledige erkenning van de systeembeheerder mag naast de rol van handelaar ook de rol van programmaverantwoordelijke partij (PV-partij) uitvoeren. Programmaverantwoordelijke partij (PV-partij) Omdat elektriciteit niet rendabel kan worden opgeslagen is het nodig om vraag en aanbod continue op elkaar af te stemmen. Onbalans op het netwerk kan leiden tot een instabiel net met grote netwerkstoringen als gevolg. In Nederland bestaat hiervoor een systeem van programmaverantwoordelijkheid en energieprogramma s. Aangeslotenen op het net, zowel producenten als verbruikers in Nederland, hebben programmaverantwoordelijkheid voor hun aansluiting. Programmaverantwoordelijkheid is de verantwoordelijkheid om voorspellingen te doen over de eigen productie en het verbruik van elektriciteit, in de vorm van energieprogramma s, en om zich vervolgens te gedragen volgens deze energieprogramma s. Kleinverbruikers dragen deze programmaverantwoordelijkheid automatisch over aan hun leverancier. In de praktijk dragen ook veel grootverbruikers hun programmaverantwoordelijkheid over aan een erkende programmaverantwoordelijke partij (PVpartij). 10 Reader NGInfra Academy 2009; Electricity & Gas; Market design and policy choices

11 De PV-partij stelt namens alle aansluitingen waarvoor hij verantwoordelijkheid draagt (zijn portfolio) energieprogramma s op met daarin een voorspelling van de productie en afname van elektriciteit voor de volgende dag per kwartier. PV-partijen zijn vrij om te kiezen hoe ze tot de voorspellingen komen. Vaak maken de PV-partijen gebruik van standaard gebruiksprofielen 14. Alle energieprogramma s van de PV-partijen samen moeten tot balans op het net leiden. De systeembeheerder controleert iedere dag of de energieprogramma s inderdaad met elkaar in overeenstemming zijn en ontvangt hiervoor iedere dag de energieprogramma s van de PV-partijen. Een programmaverantwoordelijke partij is door de Energiekamer gedefinieerd als een marktpartij die door de system operator (systeembeheerder) als programma-verantwoordelijke erkend is en daarmee de programma-verantwoordelijkheid daadwerkelijk mag uitvoeren. De systeembeheerder geeft een volledige erkenning af aan partijen die aan strenge eisen voldoen 15. In Nederland zijn door deze strenge eisen slechts een aantal tientallen PV-partijen actief, deze partijen hebben vaak ook de rol van grote producent, grootverbruiker of leverancier. Ook voor de PV-partijen geldt dat deze strenge eisen gesteld worden, omdat er grote financiële risico s aan programmaverantwoordelijkheid verbonden zijn. Systeembeheerder De systeembeheerder heeft als taken om: (1) het transport van elektriciteit over alle netten op een veilige en doelmatige wijze te waarborgen, (2) grootschalige storingen van het transport van elektriciteit op te lossen en (3) de energiebalans op alle netten in Nederland te handhaven of te herstellen. Voor het handhaven van de balans heeft de systeembeheerder met name contact met de PV-partijen. In Nederland is maar één systeembeheerder actief. TenneT voert de rol van systeembeheerder uit in combinatie met de rol van landelijke netbeheerder. De systeembeheerder wordt daarom door de Energiekamer gedefinieerd als de netbeheerder van het landelijk hoogspanningsnet, waar deze verantwoordelijk is voor het leveren van de systeemdiensten. De Energiekamer bepaalt de hoogte van de tarieven die de systeembeheerder ontvangt voor haar diensten. Alle afnemers, met uitzondering van de producenten die zijn aangesloten op het hoogspanningsnet betalen hiervoor het systeemdienstentarief. Onbalansmarkt Het is onmogelijk om te allen tijde precies te voorspellen hoe hoog het elektriciteitsverbruik en de productie de volgende dag zal zijn. In de praktijk zijn vraag en aanbod daardoor niet altijd in balans. De systeembeheerder is verantwoordelijk voor het handhaven of het herstellen van de energiebalans en doet dit met behulp van een onbalansmarkt. Op de onbalansmarkt bieden producenten via biedingen (al dan niet verplicht) regelcapaciteit aan. Wanneer er te weinig elektriciteit op het netwerk aanwezig is, vraagt de systeembeheerder aan de producenten om hun biedingen uit te voeren en meer elektriciteit te produceren. Wanneer teveel elektriciteit op het netwerk aanwezig is, vraagt de systeembeheerder producenten minder te produceren op basis van de biedingen die zij op de onbalansmarkt hebben gedaan. De systeembeheerder betaalt de producenten voor het uitvoeren van hun biedingen, en brengt de kosten die het hiervoor maakt in rekening bij de PV-partijen die de onbalans hebben veroorzaakt. Door de PV-partijen verantwoordelijk te maken voor afwijkingen in hun energieprogramma s bestaat er een sterke prikkel om deze energieprogramma s zo goed mogelijk op te stellen en uit te voeren. Landelijke netbeheerder Een netbeheerder is een vennootschap die op grond [ ] van de Wet is aangewezen voor het beheer van één of meer netten. In Nederland beheert één landelijke netbeheerder (TenneT) in een gereguleerde omgeving de netten vanaf het 110kV spanningsniveau, en voert transport van elektriciteit uit over dit net. 14 Platform Versnelling Energieliberalisering, Profielenmethodiek Elektriciteit versie

12 De belangrijkste transportdiensten van de landelijke netbeheerder zijn: (1) het oplossen van transportbeperkingen, (2) compenseren van netverliezen, (3) beheer en onderhoud van het landelijk transportnet en (4) het maken van afspraken met regionale netbeheerders en buurlanden. De verbruiker betaalt voor de diensten die de landelijke netbeheerder levert in de vorm van een transporttarief. Dit tarief wordt gereguleerd door de Energiekamer. Regionale netbeheerder De regionale netbeheerder is een netbeheerder die is aangewezen voor het beheer van één of meer netten, anders dan het landelijk hoogspanningsnet. Regionale netbeheerders transporteren elektriciteit van het landelijke transportnet naar de verbruikers van elektriciteit. Dit wordt ook wel de distributie van elektriciteit genoemd en gebeurt op verschillende spanningsniveaus, bv. 230V voor huishoudens. Het distributienetwerk in Nederland is het net tot het 110 kv spanningsniveau. De belangrijkste taken en verantwoordelijkheden van regionale netbeheerders zijn: (1) het opereren van het distributienet, (2) het uitbreiden en onderhouden van het distributienet, (3) het aansluiten van afnemers en zorgen dat er voldoende distributiecapaciteit is, (4) het uitvoeren van marktfaciliterende taken en (5) het plaatsen, beheer en onderhoud van de meetinrichting van kleinverbruikers. De verbruiker betaalt voor de diensten die de regionale netbeheerder levert in de vorm van aansluit- en transporttarieven. De Energiekamer reguleert ook deze tarieven. Leverancier Een leverancier is een organisatorische eenheid die zich bezighoudt met het leveren van elektriciteit. Leveranciers zijn de commerciële en administratieve link met de verbruikers op het net. Leveranciers stellen het contract voor de levering van elektriciteit op, versturen de facturen en ontvangen de daarbij behorende vergoeding. Een leverancier koopt elektriciteit in op de bilaterale markt of de power exchange en levert dit administratief door aan de verbruiker. Als de leverancier ook de rol van producent vervult kan hij zelf geproduceerde elektriciteit direct aan de verbruiker leveren. Om in Nederland elektriciteit te mogen leveren aan kleinverbruikers is een vergunning nodig die door de Energiekamer wordt afgegeven. Een leverancier moet in heel Nederland elektriciteit kunnen leveren, heeft de plicht om dit op een betrouwbare manier en tegen redelijke tarieven te doen en is verplicht om elektriciteit te leveren aan elke afnemer die daarom vraagt. De leverancier is vrij om eigen leveringstarieven te bepalen en dient deze ieder jaar en bij tariefwijziging aan de Energiekamer toe te sturen. De Energiekamer oordeelt vervolgens of de tarieven redelijk zijn 16. Een (toekomstige) leverancier moet bij de Energiekamer aantonen dat hij beschikt over de benodigde organisatorische, financiële en technische kwaliteiten om zijn taak goed te kunnen uitvoeren. In Nederland bestaan op dit moment circa 30 vergunningshouders voor levering van elektriciteit aan kleinverbruikers 17. Vanaf april 2013 is voor kleinverbruikers het zogenaamde leveranciersmodel 18 verplicht. Dit houdt o.a. in dat de leveranciers een factuur versturen voor zowel de levering van elektriciteit als voor de aansluit-, transport- en systeemtarieven. Leveranciers dragen zorg voor de financiële afhandeling met de netbeheerders. Ook wordt de leverancier verantwoordelijk voor het inschakelen van een meetverantwoordelijke partij. 16 Artikel 95b lid 2 en 3 Elektriciteitswet Programmabureau Marktmodel Stroomopwaarts Gezamenlijk stapsgewijs naar een beter functionerend marktmodel voor kleinverbruik; Markt Proces Model Leveranciersmodel, versie maart

13 Meetverantwoordelijke partij (MV-partij) Sinds de liberalisering van de energiesector konden alle aangeslotenen op het net een eigen MVpartij kiezen. Deze partij had als taak om: (1) een meter te leveren en te plaatsen, (2) de meetdata te verzamelen, (3) de verbruiken vast te stellen en te valideren, (4) de verbruiken te versturen naar de netbeheerder en (5) de meter te onderhouden en te controleren. De metermarkt was een vrije markt waarbinnen de prijs van meetdiensten werd bepaald door concurrentie. In theorie konden zowel grootverbruikers als kleinverbruikers een eigen MV-partij kiezen. In de praktijk werd hier, met name door kleinverbruikers, maar weinig gebruik van gemaakt. In een onderzoek van de NMa bleek dat de gemiddelde prijs voor meterdiensten tussen 2001 en 2006 met 83% was gestegen, waarna de NMa concludeerde dat de vrije metermarkt niet werkt zoals op voorhand werd verwacht 19. Met ingang van januari 2008 stelt de NMa maximum meettarieven vast 20. Vanaf 1 januari 2012 is de netbeheerder verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de meetinrichting bij kleinverbruikers 21. De netbeheerder blijft hierbij eigenaar van de meter en door de gereguleerde omgeving waarin de netbeheerder opereert is de prijs voor het plaatsen van de meter reguleerbaar. Door de invoering van het leveranciersmodel schakelt niet langer de klant, maar de leverancier vanaf april 2013 een MV-partij in die verantwoordelijkheid is voor het collecteren, valideren en vaststellen van meetgegevens 22 van haar klanten. Grootverbruikers houden de mogelijkheid om een eigen MV-partij te kiezen. Om MV-partij te worden moet een partij aan een aantal eisen voldoen 23. De systeembeheerder (TenneT) stelt vast of aan de eisen is voldaan. Als dit het geval is krijgt de partij een erkenning als MV-partij. 19 NMa (2006), Een markt (z)onder spanning: marktmonitor, ontwikkeling van de Nederlandse kleinverbruikersmarkt voor elektriciteit en gas, Den Haag 20 NMa (2007) Besluit tot vaststelling meettarieven elektriciteit Artikel 16 lid 1 onder o Elektriciteitswet 22 Artikel 95ca Elektriciteitswet 23 Artikel Meetcode Elektriciteit per 14 maart

14 2.3 Energiemarktmodel met decentrale duurzame elektriciteitsproductie Figuur 2 geeft een vereenvoudigde schematische weergave van de waardeketen binnen een energiemarktmodel met meer lokale duurzame elektriciteitsproductie en laat zien welke voornaamste rollen en belangrijkste relaties binnen de sector worden onderscheiden. De volgende paragrafen geven een korte beschrijving van de taken en verantwoordelijkheden van de rollen die wijzigen ten opzichte van het energiemarktmodel met centrale elektriciteitsproductie. Figuur 2: Energiemarktmodel met decentrale duurzame elektriciteitsproductie 24 Prosumenten Steeds meer bedrijven en huishoudens kiezen voor het zelf produceren van (duurzame) elektriciteit, bijvoorbeeld in de vorm van zonnepanelen. Kleinverbruikers, zoals huishoudens en veel bedrijven, die ook de rol van producent op zich nemen noemt men vaak prosumenten. De opkomst van prosumenten heeft voor het elektriciteitsnet twee belangrijke consequenties. Ten eerste daalt de hoeveelheid kwh die de prosumenten van het net afnemen wanneer de zon schijnt. Omdat de verbruikers nog steeds elektriciteit van het net nodig hebben wanneer de zon niet schijnt blijft het echter noodzakelijk om een elektriciteitsnet te onderhouden. Ten tweede gaan prosumenten overtollig geproduceerde elektriciteit op het net invoeden. De prosument zal de overtollig geproduceerde elektriciteit hierbij het liefste willen verkopen. Vanwege de beperkte hoeveelheid elektriciteit die een individuele prosument op het net invoedt en de onvoorspelbaarheid van de geproduceerde duurzame elektriciteit is er geen vraag bij grootverbruikers. Daardoor is het voor de prosument niet mogelijk om zijn elektriciteit te verkopen op de bilaterale markt. Ook de power exchange is voor individuele prosumenten buiten bereik vanwege de strenge eisen die aan een handelaar worden gesteld. De prosument zal daarom zijn elektriciteit willen verkopen aan zijn eigen leverancier of aan bijvoorbeeld huishoudens in dezelfde wijk. Binnen Nederland bestaat voor kleinverbruikers met de salderingsregeling de mogelijkheid om eigen geproduceerde elektriciteit te verrekenen met afgenomen elektriciteit van het net. In die situatie wordt de geproduceerde elektriciteit verkocht aan de leverancier. Voor het leveren van 24 Figuur is gebaseerd op het Leveranciersmodel dat verplicht is per 1 april 2013 provincie utrecht gemeente utrecht gemeente amersfoort 14

15 elektriciteit aan huishoudens in dezelfde wijk moet een prosument aan alle eisen voldoen die aan de rol van leverancier worden gesteld. Als de lokale prosument geen constante elektriciteit kan garanderen (wat meestal zo is) zal de afnemer van de zonnestroom van de prosument twee leveranciers moeten hebben, ten eerste de prosument als leverancier van de zonnestroom en een tweede leverancier om stroom te leveren als de buren even niets produceren. Het hebben van twee leveranciers is echter binnen het huidige energiemarktmodel niet mogelijk. Handelaar Wanneer prosumenten zich verenigen ontstaan nieuwe mogelijkheden om overtollig geproduceerde elektriciteit te verkopen. De geproduceerde elektriciteit van één prosument behaalt bijvoorbeeld lang niet het minimale volume van 1MW waarmee men op de power exchange handelt 25. Bij een zeer positieve schatting van een zonneproductie van 3000W per prosument zijn meer dan 300 prosumenten tegelijk nodig om tot de 1MW te komen. Eén van de mogelijkheden om voldoende volume te bereiken is door toevoeging van een nieuwe partij binnen het energiemarktmodel, de Onafhankelijke Dienst Aanbieder (ODA), die namens de gezamenlijke prosumenten handelt op de power exchange. Een ODA zal hierbij moeten voldoen aan alle eisen die aan de rol van handelaar of PV-partij worden gesteld. Leverancier Zoals besproken hebben prosumenten naast de salderingsregeling beperkte mogelijkheden om de overtollig geproduceerde elektriciteit te verkopen. Als een prosument toch elektriciteit wil leveren aan bijvoorbeeld andere kleinverbruikers binnen de eigen wijk zal de prosument ook de rol van leverancier op zich moeten nemen. Een producent/prosument die ook de rol van leverancier op zich wil nemen moet hiervoor een leveringsvergunning aanvragen bij de systeembeheerder en zal alle verplichtingen die komen kijken bij de rol van leverancier moeten kunnen nakomen. Door de onvoorspelbaarheid van lokaal geproduceerde duurzame elektriciteit ontstaan mogelijk grotere schommelingen in de prijs die de leverancier betaalt op de elektriciteitsmarkt, waarbij de prijs daalt bij een overschot aan geproduceerde elektriciteit en stijgt bij een tekort. Leveranciers kunnen deze fluctuatie in elektriciteitsprijs in de toekomst mogelijk doorgeven aan de verbruiker, waardoor de verbruikers te maken krijgt met variabele elektriciteitstarieven. Met vraagsturing- of opslagsystemen kunnen verbruikers van deze variabele elektriciteitstarieven profiteren. Voor de onbalansmarkt geldt dit niet persee, aangezien de prijzen daar afhankelijk zijn van de hoogte van de ingezonden biedingen door producenten en de hoogte van de onbalans. Regionale netbeheerders De opkomst van prosumenten speelt zich grotendeels af op het niveau van het distributienet. Omdat de prosumenten ook elektriciteit willen gebruiken als de eigen productie niet voldoende is zal een aansluiting op het net in de meeste gevallen nodig blijven. Door de aansluiting van veel decentrale productie-eenheden ontstaan bij het beheer van het distributienet een aantal uitdagingen. Een grote productie van (zonne)stroom door prosumenten kan congestieproblemen veroorzaken. Opties voor de netbeheerder zijn om verbruikers binnen een wijk te stimuleren om stroom af te nemen wanneer de zon schijnt. Deze stroom wordt dan lokaal geproduceerd en meteen geconsumeerd, zonder aan het netwerk te worden toegevoegd. Op deze manier kan een congestieprobleem in de wijk worden verminderd. Een netbeheerder kan verbruikers hiertoe stimuleren door mee te investeren in smart grid technologieën of door variabele tarieven te hanteren voor het transport van elektriciteit. Een andere mogelijkheid is om transport van geproduceerde elektriciteit van de prosument tijdelijk te weigeren bij dreigende congestieproblemen. De mogelijkheden van de netbeheerder om hiertoe over te gaan zijn echter beperkt vanwege strenge wet- en regelgeving. 25 ENDEX Market Rules version 20.3, 3 october

16 Programmavantwoordelijke partij (PV-partij) Wanneer verbruikers, producenten en prosumenten zich anders gaan gedragen door de implementatie van lokaal duurzame elektriciteitsproductie kan meer onbalans ontstaan doordat de energieprogramma s van de PV-partijen minder goed overeenkomen met het daadwerkelijke gebruik, danwel de productie van elektriciteit. De energieprogramma s die de PV-partij indient bij TenneT zijn vaak opgesteld met behulp van standaardprofielen, ook al is de PV-partij vrij om zijn eigen methode te kiezen. Wanneer verbruikers zich anders gaan gedragen zorgt dit voor onbalans en dus hogere kosten voor de PV-partij. De opkomst van prosumenten kan dus leiden tot een aanpassing van de manier waarop PV-partijen voorspellen wat het energiegebruik en de energieproductie de volgende dag gaat zijn, bijvoorbeeld door het toevoegen van een zonnefactor aan de standaardprofielen en/of toepassing van de voorspellingen van de PhotoVoltaic-box. Systeembeheerder Op dit moment gebeurt balanshandhaving alleen op landelijk niveau door de landelijke netbeheerder. Door de toename van lokale duurzame elektriciteitsproductie en de daarbij gepaarde fluctuaties aan energieproductie op distributieniveau kan het nodig worden om ook op distributieniveau balans te gaan handhaven 26, waarbij de regionale netbeheerder ook de rol van systeembeheerder op zich neemt. De opslag van elektriciteit en vraagsturing bieden hiervoor in potentie allerlei mogelijkheden. De noodzakelijke technologische aanpassingen en aanpassingen in wet- en regelgeving zijn echter dusdanig groot dat deze ontwikkeling niet op kortere of middellange termijn zal bijdragen aan de ontwikkeling en implementatie van de dienstverleningsconcepten zoals in dit document worden besproken. Dit document gaat daarom niet verder in op de mogelijkheden voor balanshandhaving op distributieniveau. 26 Van der Veen, R. & De Vries, L. (2009). The impact of microgeneration upon the Dutch balancing market. Energy Policy, 37,

17 3 Vragen wet- en regelgeving De mogelijkheden die partijen hebben voor het ontwikkelen en implementeren van smart grid dienstverleningsconcepten is afhankelijk van de nu geldende wet- en regelgeving binnen het energiemarktmodel. Dit hoofdstuk introduceert een aantal vragen die bij betrokken partijen kunnen ontstaan. 3.1 Algemene vragen wet- en regelgeving Smart grid dienstverleningsconcepten gaan veelal samen met het optimaal gebruiken van lokaal geproduceerde duurzame elektriciteit. Bij partijen die smart grid dienstverleningsconcepten ontwikkelen kunnen daarom vragen ontstaan over de (on)mogelijkheden binnen het energiemarktmodel rondom lokaal duurzame elektriciteitsproductie. Een aantal algemene vragen over wet- en regelgeving gerelateerd aan de rollen binnen het energiemarktmodel en de verschuiving die binnen het energiemarktmodel plaatsvindt zijn: Verbruiker en Prosument 1. Hoe werkt de salderingsregeling? 2. Kan een verbruiker/prosument in alle gevallen zijn eigen leverancier kiezen? 3. Kan een verbruiker/prosument meer dan één leverancier hebben? 4. Kan een prosument overtollig geproduceerde elektriciteit verkopen aan een andere partij dan de eigen leverancier? 5. Heeft de prosument een garantie dat zijn overtollig geproduceerde elektriciteit op het net wordt geaccepteerd en getransporteerd? 6. Fluctueren de aansluit- transport- en systeemdienstentarieven voor de prosument met de geproduceerde en afgenomen hoeveelheid elektriciteit? Zorgen deze tarieven voor een stimulans om meer elektriciteit op te wekken en minder te gebruiken? Handelaar 7. Aan welke eisen moet een handelaar voldoen, bijvoorbeeld een Onafhankelijke Dienst Aanbieder (ODA) die namens prosumenten wil handelen op de power exchange? Leverancier 8. Aan welke eisen en verplichtingen moet een leverancier voldoen, bijvoorbeeld een prosument die elektriciteit wil leveren aan andere kleinverbruikers in de wijk? 9. Mag een leverancier een variabel elektriciteitstarief hanteren voor kleinverbruikers en prosumenten om deze te stimuleren op een bepaald moment elektriciteit af te nemen? 10. Kunnen de huidige salderingsregeling en variabele elektriciteitstarieven naast elkaar bestaan? Regionale netbeheerder 11. Wie mag elektriciteitskabels aanleggen? 12. Mag een regionale netbeheerder vanuit zijn gereguleerde rol (mee)investeren in de implementatie van smart grids? 13. Kan een netbeheerder afwijken van gereguleerde tarieven om zodoende partijen te stimuleren om in de implementatie van smart grids te investeren? 14. Kan een netbeheerder transport van elektriciteit van een prosument weigeren bij dreigende overbelasting van het net? 15. Wie is verantwoordelijk voor de informatie-uitwisseling over elektriciteitsgebruik en teruglevering van elektriciteit door de prosument? Programma-verantwoordelijke partij (PV-partij) 16. Aan welke eisen en verplichtingen moet een PV-partij voldoen? Bijvoorbeeld een prosument die leverancier wordt en daarmee programma-verantwoordelijkheid draagt voor zijn aansluitingen? 17

18 17. Kan een PV-partij een vergoeding geven aan een prosument/verbruiker die de PV-partij helpt balans in zijn portfolio te handhaven? Tenslotte ontstaan binnen elk smart grid dienstverleningsconcept specifieke vragen met betrekking tot wet- en regelgeving. Voor smart grid dienstverleningsconcepten zijn vaak slimme meters nodig. Vragen met betrekking tot de slimme meter worden behandeld bij het dienstverleningsconcept Inzicht geven / Meten = weten. 3.2 Elektrische deelauto op zonnestroom De partijen en de rol die zij vervullen zijn naar verwachting: (1) het bedrijf dat de deelauto aanbiedt als afnemer van zonnestroom, (2) de school, het huishouden of het bedrijf dat de zonnestroom produceert als producent, (3) de netbeheerder die de stroom transporteert van de zonnepanelen naar de laadpalen voor de elektrische deelauto, en (4) de PV-partij die verantwoordelijk is voor het handhaven van de balans voor de aansluitingen op het net van de laadpaal en van de producenten van zonnestroom 27. We gaan er hierbij vanuit dat geen elektriciteit in de batterijen wordt opgeslagen om later weer terug te leveren aan het net. Omdat er binnen de wet geen onderscheid wordt gemaakt tussen accu s in elektrische auto s of accu s specifiek voor opslag van elektriciteit in de wijk is dezelfde wet- en regelgeving hierop van toepassing. Bij het dienstverleningsconcept opslag van elektriciteit in de wijk wordt uitgebreider ingegaan op het opslaan van elektriciteit in accu s en de mogelijkheden om dit in het energiemarktmodel in te passen. Naast algemene vragen over de werking van de elektriciteitssector, de implementatie van lokaal geproduceerde duurzame elektriciteit en de nodige infrastructuur (zie vorige paragraaf) kunnen deze betrokken partijen met specifieke vragen te maken krijgen voor dit dienstverleningsconcept. Deze hebben bijvoorbeeld te maken met wie in deze situatie kabels mag aanleggen tussen de zonnepanelen en de laadpalen, wat de mogelijkheden van de salderingsregeling zijn binnen dit dienstverleningsconcept, welke mogelijkheden het bedrijf met het deelautoconcept heeft om de elektriciteit te verkopen aan de gebruikers van het deelautoconcept en op welke manieren de netbeheerder of PV-partij financieel kunnen bijdragen. Een aantal specifieke vragen met betrekking tot wet- en regelgeving voor een elektrische deelautoconcept op zonnestroom zijn: 18. Wie mag de kabel tussen de zonnepanelen en de laadpaal aanleggen? 19. Kan een prosument zijn overtollig geproduceerde zonnestroom verkopen aan het bedrijf dat een deelautoconcept aanbiedt? 20. Wat zijn de mogelijkheden van de salderingsregeling binnen dit dienstverleningsconcept? 21. Kan het bedrijf met het deelautoconcept de elektriciteit verkopen aan gebruikers van het deelautoconcept? 22. Kan de netbeheerder dit dienstverleningsconcept stimuleren door voor het bedrijf dat het deelautoconcept aanbiedt af te wijken van gereguleerde tarieven? 3.3 Vraagsturing Vraagsturing heeft vele toepassingsmogelijkheden. De betrokken partijen en de rol die zij vervullen binnen het energiemarktmodel zijn afhankelijk van hoe vraagsturing is toegepast. We bespreken drie situaties: (1) een prosument die vraagsturing binnen de eigen installatie toepast, (2) verbruikers die met behulp van vraagsturing anticiperen op fluctuaties in de elektriciteitsprijs en (3) vraagsturing dat wordt ingezet om piekbelasting op het net te beperken. Om vraagsturing mogelijk te maken is in de meeste gevallen een slimme meter nodig. 27 Wanneer de laadpaal achter de meter wordt geplaatst, is de netbeheerder in dit dienstverleningsconcept minder relevant. Ook zal de laadpaal dan geen eigen aansluiting hebben, en dus geen PV-partij. 18

19 Een prosument kan vraagsturing toepassen binnen de eigen installatie zodat een groter gedeelte van de geproduceerde (zonne)stroom direct kan worden gebruikt. Apparaten worden in deze situatie aangezet wanneer de zon schijnt. Als alle apparatuur en benodigde kabels binnen de eigen installatie van de prosument liggen is deze zelf verantwoordelijk voor het aanleggen van de elektriciteitskabels en vraagsturingsapparatuur. Het is mogelijk dat de prijs voor elektriciteit en eventueel distributie van elektriciteit in de toekomst (meer) variabel worden gemaakt. Dit stimuleert gebruikers om op een bepaald moment elektriciteit af te nemen. Verbruikers kunnen van fluctuaties in de elektriciteitsprijs profiteren wanneer zij in staat zijn om apparaten aan te zetten bij een lagere prijs en door apparaten uit te zetten bij een hogere elektriciteitsprijs. Betrokken partijen en de rol die zij in dat geval vervullen zijn: (1) huishoudens, scholen en bedrijven als afnemers van elektriciteit, (2) een leverancier die elektriciteit met een variabele prijs aanbiedt en (3) eventueel een netbeheerder wanneer deze een variabel distributietarief hanteert. Een derde mogelijkheid om vraagsturing in te zetten is om piekbelasting van het net te beperken. Wanneer teveel elektriciteit wordt ingevoed op het net kan piekbelasting worden verminderd door apparaten van de prosument aan te zetten. Deze apparaten gebruiken dan de zonnestroom direct waardoor de stroom niet ingevoed wordt op het net. Ook is het mogelijk om apparaten uit te zetten wanneer piekbelasting ontstaat door teveel consumptie van elektriciteit. Bij beide principes zijn dezelfde partijen betrokken: (1) huishoudens, scholen en bedrijven die als verbruikers de mogelijkheid bieden om op afroep apparaten aan of uit te zetten, (2) een partij die gebaat is bij het op afroep verlagen of verhogen van de vraag naar elektriciteit, zoals een PV-partij die zijn portfolio in balans wil houden. Een Onafhankelijke Diensten Organisatie (ODA) kan in deze situatie namens een groep collectieve gebruikers afspraken maken met de PV-partij. Een aantal specifieke vragen met betrekking tot wet- en regelgeving voor vraagsturing zijn: 23. Welke randvoorwaarden scheppen de huidige specificaties van de slimme meter voor mogelijkheden voor vraagsturing? 24. Kan de PV-partij een verbruiker een vergoeding geven voor het aan laten sturen van zijn vraagsturingsapparatuur bij onbalans binnen het portfolio van de PV-partij? 25. Kan de netbeheerder een verbruiker een vergoeding bieden voor het uit laten zetten van zijn vraagsturingsapparatuur bij een dreigend tekort aan netwerkcapaciteit? 3.4 Opslag van elektriciteit in de wijk Opslag van elektriciteit in de wijk kan op verschillende manieren plaatsvinden, bijvoorbeeld met vaste accu-packs of met behulp van batterijen in elektrische auto s. Voor de wet- en regelgeving maakt het niet uit van welk soort opslagsysteem sprake is. Een eigenaar van een opslagsysteem kan profiteren van een mogelijk fluctuerende elektriciteitsprijs door bij lagere prijzen elektriciteit op te slaan, en de opgeslagen elektriciteit bij een hogere prijs te gebruiken of te verkopen. Betrokken partijen en de rol die zij in deze situatie vervullen zijn: (1) de eigenaar van het opslagsysteem als verbruiker van elektriciteit of prosument en (2) een leverancier die elektriciteit met een variabel tarief aanbiedt. Een opslagsysteem heeft ook de potentie om bij overbelasting van het net, het net te ontlasten door lokaal geproduceerde elektriciteit op te slaan. Daarnaast kan een opslagsysteem worden ingezet om elektriciteit op het net in te voeden wanneer er meer vraag is dan aanbod van elektriciteit. Betrokken partijen en de rol die zij in deze situaties vervullen zijn: (1) de eigenaar van het opslagsysteem als aanbieder van opslagcapaciteit, in de rol van verbruiker of prosument, en (2) een partij die gebaat is bij het op afroep laten opslaan en invoeden van elektriciteit, dit kan een PV-partij zijn die zijn portfolio in balans wil houden, of de netbeheer die met voldoende netcapaciteit elektriciteit wil distribueren. 19

20 Een aantal specifieke vragen met betrekking tot wet- en regelgeving voor opslag van elektriciteit in de wijk zijn: 26. Mag een eigenaar van een opslagsysteem elektriciteit als producent op het net invoeden? 27. Kan een eigenaar van een opslagsysteem gebruik maken van de salderingsregeling? 28. Mag een PV-partij de balans in zijn portfolio handhaven door huishoudens te vergoeden voor gebruik van daar aanwezige opslagsystemen? 3.5 Inzicht geven / meten = weten Relevante partijen en hun rol binnen het energiemarktmodel voor dit dienstverleningsconcept zijn: (1) consumenten als gebruikers van de apparatuur en afnemers van elektriciteit van het net, (2) de netbeheerder voor het plaatsen en onderhouden van de slimme meter en (3) de partij die de apparatuur plaatst bij de verbruikers. Vragen met betrekking tot wet- en regelgeving voor dit dienstverleningsconcept zijn: 29. Mag elke partij apparatuur voor het creëren van inzicht plaatsen bij de verbruikers? 30. Wie heeft de verantwoordelijkheid om een slimme meter aan te leggen? 31. Wat zijn de specificaties van de slimme meter? 32. Is de privacy van gebruiksgegevens bij de slimme meter gewaarborgd? 3.6 Energiemanagement (vraagsturing) Omdat dit dienstverleningsconcept vergelijkbaar is met het vraagsturing dienstverleningsconcept zoals reeds besproken in 3.3 worden geen specifieke vragen voor dit dienstverleningsconcept gedefinieerd. 3.7 Zonnepanelen als sensor (PhotoVoltaic-box) De PhotoVoltaic-box kan voorspellingen leveren over de verwachte opbrengst van zonnepanelen. De volgende rollen zijn betrokken bij dit dienstverleningsconcept: (1) de prosument die informatie beschikbaar stelt over zijn zonne-installatie, (2) een PV-partij die de voorspellingen kan gebruiken om zijn portfolio beter in balans te houden. Vragen met betrekking tot wet- en regelgeving voor dit dienstverleningsconcept zijn: 33. Kunnen de gegevens van de PhotoVoltaic-box via de slimme meter worden verstuurd naar de PV-partij danwel de netbeheerder? 34. Kan de PV-partij de prosumenten compenseren voor het beschikbaar stellen van de informatie? 3.8 Antwoorden op vragen Zoals beschreven in bovenstaande paragrafen leiden de ontwikkeling richting meer lokaal geproduceerde duurzame elektriciteit en het ontwikkelen van smart grid dienstverleningsconcepten tot vragen over wet- en regelgeving binnen het huidige energiemarktmodel. Het is daarom van belang om te begrijpen hoe de structuur van wet- en regelgeving is opgebouwd en in welke richtlijnen, wetten en regelingen gezocht kan worden naar antwoorden op bovenstaande vragen. Hoofdstuk 4 gaat in op deze structuur. Hoofdstuk 5 geeft vervolgens antwoord op de vragen zoals in dit hoofdstuk beschreven. 20