Leeswijzer Smart Grid Pilots. Handvatten voor toepassing wet- en regelgeving

Transcriptie

1 Leeswijzer Smart Grid Pilots. Handvatten voor toepassing wet- en regelgeving Deze leeswijzer geeft een overzicht van de inhoud van het rapport Smart Grid pilots. Handvatten voor toepassing wet- en regelgeving. Het rapport is in opdracht van Agentschap NL, een uitvoeringsorgaan van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, opgesteld. Dit is mede gebeurd met een oog op de smart grid pilots die naar verwachting de komende jaren zullen plaatsvinden, mogelijk met subsidiegelden van het Ministerie van EL&I (Regeling van de Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie van 27 mei 2010, nr. WJZ / , tot wijziging van de Subsidieregeling energie en innovatie in verband met proeftuinen intelligente netten, Scrt. 2011, nr. 9788). Dit rapport is geschreven door Sanne Akerboom, Gerrit Buist en Simone Pront-van Bommel (red.) (Centrum voor Energievraagstukken UvA), Annelies Huygen (TNO en Centrum voor Energievraagstukken UvA), Annetje Ottow (Europa Instituut van de Universiteit van Utrecht). Het onderzoek daarvoor is afgerond in september 2011 (de leeswijzer is opgesteld oktober 2011). Doel van het rapport is: Projectuitvoerders en andere stakeholders inzicht geven het bestaande juridische kader voor slimme netten (smart grids of ook wel intelligente netten genoemd). Het gaat in op bestaande relevante onderdelen van de Nederlandse en Europese wet- en regelgeving. Het beoogt daarmee praktisch handvatten te geven voor diverse betrokkenen bij slimme netten pilots en andere slimme nettenprojecten. Betrokken partijen zijn onder meer diverse overheden, verbruikers - variërend van grootzakelijk verbruikers tot huishoudens - producenten, leveranciers, distributienetbeheerders en projectontwikkelaars. Zij hebben uiteenlopende belangen en posities bij slimme netten. Dit rapport bevat echter geen aanbevelingen tot aanpassing van de bestaande wetgeving, ofschoon het op onderdelen wenselijk zou kunnen het juridisch kader beter te doen aanpassen aan de praktijk van slimme netten. Het rapport heeft vooral betrekking op de elektriciteitsvoorziening en in mindere mate op distributie van gas. De bestaande wetgeving biedt op vele punten ruimte om slimme netten te ontwikkelen en te implementeren. Maar er zijn ook beperkingen en onduidelijkheden. Dit betreft bijvoorbeeld de mogelijkheden om slim elektriciteit te distribueren binnen een eigen installatie of de mogelijkheid om een particulier netwerk te exploiteren, de taken van de distributienetbeheerders en om tarieven voor distributie als prikkel in te zetten om efficiënt elektriciteit af te nemen of in te voeden. De praktijk ondervindt daarnaast ook belemmeringen ten aanzien van de reikwijdte van de zogeheten salderingsregeling. De regeling wordt beschouwd als een belangrijk instrument om kleinverbruikers te stimuleren te investeringen in eigen opwek van duurzame energie door middel van zonnecellen. 1

2 Algemeen. De inhoud van het rapport nader toegelicht: Slimme netten zijn er in alle soorten en makten. Dit rapport gaat vooral over slimme netten die lokale duurzame energievoorzieningen faciliteren. Een aantal voorbeelden daarvan treft men aan in Deel 1 van het rapport. De slimheid van distributienetten betreft onder meer het volgende (niet limitatief): Vraagrespons bij gebruikers activeren. Inpassing op grote schaal van lokale opwekking van duurzame energie. De betrouwbaarheid van de elektriciteitsvoorziening daarbij te waarborgen. Het mogelijk maken en inpassen van opslag van elektriciteit (bij elektrische auto s). Nieuwe elektriciteitsdistributieproducten, diensten en markten. Het verhogen van de flexibiliteit van het energiesysteem (met name elektriciteit). Geavanceerde verwerking van meetgegevens over invoeding, afname en van elektriciteit met behulp van ICT en slimme meters. Het rapport bestaat uit twee delen. Deel 1 geeft voorbeelden en bevat een praktisch overzicht van handvatten op basis van een groot aantal vragen die zijn ontleend aan de praktijk. Deel 2 geeft de verdieping en een zo volledig mogelijk overzicht van alle relevante juridische aspecten. Dit deel fungeert als naslagwerk. Deel 1 van het rapport: Deel 1 bevat een aantal cases (Pilots) voorzien van vragen met wegwijzer. Deze zien op de Realisatie van een energiezuinige woonwijk (pilot 1); Een onderwijscomplex; verscheidene te koppelen gebouwen via een slim net (pilot 2); Parkeerplaats met laadpalen (pilot 3) en Gezamenlijk verbruik in een groot bedrijven- en woongebied (pilot 4). Een aantal onderwerpen roept in de praktijk veel vragen op. Deze vragen worden in hoofdstuk 3 Deel 1 in hoofdlijnen behandeld. Deze leeswijzer noemt de belangrijkste kwesties die vanuit de praktijk zijn opgeworpen. De aansluiting op het openbare net: De aansluiting is de verbinding tussen een onroerende zaak en het openbare net. Het domein voor de aansluiting ( voor de meter ) behoort aan de netbeheerder toe, en dat achter aansluiting tot de eigenaar van de onroerende zaak (huurder). Een ieder heeft, behoudens enkele uitzonderingen, recht op een aansluiting op het dichtstbijzijnde punt in het net met een door de aanvrager te bepalen spanningsniveau en aansluitcapaciteit. Wie mag elektriciteitsleidingen aanleggen? In principe mogen alleen distributienetbeheerders elektriciteitsleidingen aanleggen. Er is echter een beperkt aantal uitzonderingen. De uitzonderingen betreffen een installatie (intern eigen netwerk) en zogeheten particuliere netten. Daarop de wettelijke regels voor netbeheer niet of in veel beperktere mate van toepassing. 2

3 Zelf opgewekte elektriciteit salderen met ingekochte elektriciteit: Kleinverbruikers mogen elektriciteit die door eigen opwek tot 5000 kwh per jaar ingevoed wordt op het net, verrekenen met het eigen verbruik (salderingsregeling). Deze verrekening gebeurt direct door de netbeheerder. De leverancier van de salderende kleinverbruiker rekent alleen de netto consumptie van de verbruiker af en alleen daarover is hij energiebelasting verschuldigd. Leveren en verhandelen van eigen opgewekte duurzame energie In beginsel is iedereen vrij zelf elektriciteit te produceren en te verhandelen. Voor het leveren aan kleinverbruikers is echter een leveringsvergunning nodig. Ook hierop bestaat een aantal uitzonderingen dat voor slimme netten relevant kan zijn. Deze uitzonderingen zijn kort gezegd als er een samenwerkingsverband voor een installatie bestaat, als er een leveringsovereenkomst is met een groep afnemers, als de verbruiker in dezelfde groepsmaatschappij behoort als de producent, of als er sprake is van een van de uitzonderingen die vallen onder anders dan bedrijfsmatig leveren. Deel 2 van het rapport: Dit deel van het rapport bestaat uit twee onderdelen waarbij in deel A de achtergronden worden geschetst. Deel B gaat dieper in op juridische vraagstukken en handvatten voor de pilots. Deel A: Achtergronden. Lokale pilots, grote veranderingen Verbruikers van elektriciteit gaan steeds vaker zelf duurzame elektriciteit produceren door middel van grotendeels intermitterende bronnen, zoals zonne-energie. Ook anderszins wordt er op lokaal niveau op steeds grotere schaal duurzame elektriciteit opgewekt. Naar verwachting zet die trend zich door. Lokale opgewekte duurzame elektriciteit zal voor een deel voor eigen gebruik zijn, maar kan ook aan anderen geleverd worden. Ook zal de elektrificatie van vervoer, het aantal van warmtepompen en WKO s en daarmee de vraag naar elektriciteit naar verwachting toenemen (tenminste voor zover niet elders veel wordt bezuinigd). Implementatie van vele kleine en grote installaties voor opwek van duurzame elektriciteit zorgt voor toename van moeilijk voorspelbare fluctuatie van aanbod op het lokale distributienet. Dit zou opgevangen kunnen worden door verzwaring van het net. Een alternatieve mogelijkheid is door middel van een slim lokaal distributiesysteem lokaal vraag en aanbod van elektriciteit af te stemmen. Deze mogelijkheid staat in het rapport centraal. Een belangrijk kenmerk van slimme netten is flexibiliteit in de zin dat er adequaat gereageerd kan worden op fluctuaties in vraag en aanbod van elektriciteit. Een aspect van flexibiliteit betreft het beïnvloeden van het gedrag van aangeslotenen. Andere kenmerken slimme netten en slimme distributiesystemen Door de toevoeging van ICT aan het net komt er veel real-time informatie over meetgegevens vrij waarvan bijvoorbeeld netbeheerders gebruik kunnen maken om dreigende overbelasting van het net te signaleren. Leveranciers kunnen deze gegevens gebruiken voor bijvoorbeeld het aanpassen van hun prijs en verbruikers kunnen van de informatie profiteren door bewuster met hun energieverbruik om te gaan. 3

4 De informatie kan ook direct verbruikers ten goede komen. De laatstgenoemde zou (met behulp daarvan) een meer centrale rol kunnen gaan vervullen binnen slimme distributiesystemen. Met verbruikers wordt hier zowel gedoeld op huishoudens, als kleine en middelgrote ondernemingen alsook de grootzakelijk verbruikers. Een slim net kan bovendien technisch gezien de distributienetbeheerder in staat stellen een actievere rol te spelen bij het afstemmen van vraag en aanbod. Het bestaande juridisch kader stelt hieraan echter grenzen. Mogelijk valt dit afstemmen ook (gedeeltelijk) aan de markt over te laten. Betrokkenen: Belangen en hun positie Of slimme netten uiteindelijk ook slim functioneren en of de nieuwe technieken slim worden benut, is vooral afhankelijk van de keuzes die betrokkenen (straks) maken en de betrokken belangen. In het rapport worden de verschillende betrokken partijen benoemd en worden, hun rol, de eventueel betrokken belangen en de mogelijke invloed daarvan op totstandkoming van slimme distributienetten beschreven. Inzicht daarin is nodig om na te kunnen gaan door wie en waarom bepaalde wettelijke eisen als beperkingen worden ervaren. Dat kan voor verschillende partijen uiteenlopen. Het is in dat verband ook van belang om diverse soorten eindverbruikers te onderscheiden. Ook hun wettelijke positie en hun belangen verschillen. Voor zogeheten kleinverbruikers gelden meer beschermende regels. Deel B: Het juridisch kader nader toegelicht Hoofdstuk 5. Distributienetten en andere elektriciteitsleidingen Dit hoofdstuk gaat in op de verschillen tussen zogeheten openbare netten, waarvoor een strikt, bindend en uitgebreid juridisch kader geldt op grond van de Elektriciteitswet, installaties (eigen interne elektriciteitsnetwerken) en particuliere netten, waarvoor een ander, veel lichter rechtsregime geldt dat meer ruimte biedt om slimheid op maat in het distributiesysteem aan te brengen. Wat exact aan te merken is als installatie, is niet geheel duidelijk. (Tot nu toe) wordt dit begrip door de Energiekamer strikt geïnterpreteerd. Particuliere netten kunnen bijvoorbeeld voorkomen ten behoeve industrie- en bedrijfsterreinen, ziekenhuizen of universiteiten. De mogelijkheid van particuliere netten wordt echter met de inwerkingtreding van het voorliggende wetsvoorstel ter implementatie van de Europese Derde Elektriciteitsrichtlijn naar verwachting in vergaande maten beperkt. Hoofdstuk 6 gaat nader in op de hiervoor genoemde salderingsregeling Hoofdstuk 7 geeft nader inzicht in wanneer wel en niet een leveringsvergunning nodig is en onder welke voorwaarden verbruikers zelf geproduceerde elektriciteit die zij over hebben, kunnen leveren aan anderen. Het is kleinverbruikers niet expliciet verboden om meer dan één leverancier te hebben. Praktisch gezien is dit bijzonder lastig. Het wettelijk systeem is zodanig ingericht, onder 4

5 meer gelet op het recentelijk wettelijk verplicht gestelde leveranciersmodel, dat een kleinverbruiker in feite op één leverancier is aangewezen. Hoofdstuk 8 EAN-Code en datacommunicatieverkeer Voor de verwerking van meetgegevens en afrekening van verbruikte elektriciteit vervult de EAN-code die aan een aansluiting wordt toebedeeld, een essentiële rol. De netbeheerders maken op basis daarvan voor het uitwisselen van meetgegevens gebruik van een gestandaardiseerd systeem. Daarin is voorzien met de Energie Data Services Nederland (EDSN)84 en het zogeheten Centrale Postbussysteem (CPS) dat door TenneT wordt beheerd. Netbeheerders, leveranciers, producenten, handelsbedrijven en meetbedrijven hebben toegang tot dit systeem. Hoofdstuk 9 De slimme meter De slimme meter is één van de innovaties met behulp waarvan distributiesystemen geavanceerder kunnen worden gemaakt. Onder de slimme meter wordt hier verstaan de digitale meter, die in Nederland en de EU geïntroduceerd wordt. De meters worden volgens de EU-richtlijn voor de energiemarkt verplicht en zijn als volgt omschreven: (...) individuele meters die het actuele energieverbruik van de eindafnemer nauwkeurig weergeven en informatie geven over de tijd waarin sprake was van daadwerkelijk verbruik. Slimme meters kunnen verschillende functies hebben. Volgens het concept besluit op afstand uitleesbare meetinrichtingen moet de meter in ieder geval actueel verbruik, vermogen en tarief kunnen communiceren tussen diverse marktpartijen. Netbeheerders zijn veelal verplicht een slimme meter te installeren, maar kleinverbruikers kunnen activering van de slimme meter weigeren. Hoofdstuk 10 Actief netbeheer; onder meer balanshandhaving door en met distributienetbeheerders Slim lokaal elektriciteit distribueren vergt onder meer actief netbeheer dat gericht is op het afstemmen van de lokale aanbod en de lokale afname van elektriciteit. De wet biedt distributiesysteembeheerders daarvoor echter weinig ruimte. Nu vindt vooral op landelijk niveau actief netbeheer plaats, bestaande uit door TenneT te verrichte systeemdiensten. Dit betreft een exclusieve taak van TenneT. Wel beschikken distributiesysteembeheerders wettelijk over de mogelijkheid om een reservecapaciteit aan te houden. Maar het is de vraag of dit als serieus instrument voor actief netbeheer valt te beschouwen. De markt kan hier mogelijk wel een rol vervullen. Hoofdstuk 11 Tarieven voor distributie: aansluiting, transport en systeemdiensten Voor aansluiting en distributie hanteren netbeheerders strikt gereguleerde tarieven. Het bestaande wettelijk stelsel is nu zodanig opgezet dat tarifering niet als prikkel voor meer efficiënte distributie en het lokaal afstemmen van aanbod en vraag van duurzame energie kan worden ingezet. Dit stelsel is historisch verklaarbaar. Hoofdstuk 12 Het met het slimme distributienet verwerven ICT-netwerk Slimme netten komen tot stand met toepassing van nieuwe geavanceerde informatie- en communicatietechnieken. Het is denkbaar dat het bij het slimme elektriciteitsnet behorende ICT-net onder het bereik van de Telecommunicatiewet (Tw) vallen. De 5

6 concrete omstandigheden van het geval zijn echter bepalend en er is niet een pasklaar antwoord voor wanneer dit wel en niet het geval is. Naar verwachting zal vanwege de diverse voorschriften en uitzonderingen in de Tw (uiteindelijk) deze wet veelal niet van toepassing zijn op slimme elektriciteitsdistributiesystemen (het ICT-gedeelte daarvan). Hoofdstuk 13 Vrij baan voor Pilots? Wet- en regelgeving kan door betrokken bij een smart grids-project als belemmerend worden ervaren. Op basis van de Crisis- en herstelwet (Chw) kan de Elektriciteitswet (niet het Europese recht) voor implementatie van slimme elektriciteitsdistributiesystemen gezet worden. Hoofdstuk 14 bevat een aantal slotbeschouwingen gaan onder meer over het volgende. Voor de ontwikkeling van slimme distributiesystemen is de recht positie van groot belang, met name bepaalde waarborgen op grond van energiewetgeving moeten in acht genomen worden zoals bijvoorbeeld inzake privacy bescherming, leveringszekerheid en recht op een redelijke prijs. Bovendien kunnen verschillende partijen tegenstellende belangen hebben die van grote invloed zijn op het daadwerkelijk tot stand komen van smart grids. Het is gebleken dat het bestaande wettelijk stelsel op vele punten ruimte aan marktpartijen laat om zelf aanvullende services in huis te halen en afspraken te maken over (afstemming) van vraag en aanbod. Ook bestaan er diverse beperkingen. Deze betroffen bijvoorbeeld de wettelijke taken van distributienetbeheerder, het tariferingsstelsel, de salderingsregeling, de definiëring van wat een net is. Het slothoofdstuk gaat ten slotte ook nog in op lokale distributiesystemen voor (bio)gas. Als bij pilots voor slimme gasdistributienetten beperkingen en onzekerheden worden ervaren, lijken deze naar alle waarschijnlijkheid veelal op die welke in de elektriciteitssector aan de orde zijn. Anders dan in de elektriciteitssector is de salderingsregeling echter niet van toepassing. Bovendien zijn geïsoleerde kleine (bio)gasnetwerken mogelijk, waarop de Gaswet (straks in ieder geval) niet van toepassing is. 6