ondergang van een aloude dynastie

Transcriptie

1

2 rolverdeling op de achterzijde van eugene o neill regie ivo van hove vertaling ondergang van een aloude dynastie ger thijs dramaturgie alexander schreuder scenografie jan versweyveld geluidsontwerp marc meulemans kostuumontwerp an d huys video trish fox, tal yarden coproductie toneelschuur haarlem assistentie regie thibaud delpeut assistentie scenografie sascha van riel, roel huisman hoofd techniek & productie götz schwörer productieleiding edith den hamer castingadviezen hans kemna techniek sander van elteren, reyer meeter (1e inspiciënten), marc bender, emiel bleeker, hans pieksma, dennis van scheppingen, hugo stolwijk kleedster petra kamphuis decor uitgevoerd door atelier amsterdam en vorm & decor kostuums uitgevoerd door atelier toneelgroep amsterdam: farida bouhbouh, wim van vliet met dank aan jochum ten haaf fotografie chris van der burght, jan versweyveld, jasper zwartjes grafisch ontwerp jan versweyveld en studio jona druk ssp amsterdam fotografie jan versweyveld, jasper zwartjes grafisch ontwerp jan versweyveld en studio jona druk ssp amsterdam De voorstelling duurt ruim 3 uur, inclusief één pauze. Rouw siert Electra ging in 2003 in première en werd geselecteerd voor het Theaterfestival en Topstukken Halina Reijn ontving voor haar rol van Lavinia een Theo d Or nominatie (prijs beste vrouwelijke hoofdrol). Hans Kesting speelt in deze herneming een bijzondere dubbelrol, die van echtgenoot én minnaar.

3 Rouw siert Electra speelt zich af in het puriteinse New England van vlak na de Amerikaanse Burgeroorlog. In het eerste deel, De Thuiskomst, keert vader Ezra Mannon van het front terug. Hij hoopt op een herstel van het huwelijk met zijn vrouw Christine, maar zij heeft intussen de ware liefde gevonden bij minnaar Adam Brant. Dochter Lavinia is ziekelijk jaloers: ze adoreert haar vader en bestrijdt als een moderne Electra haar overspelige moeder. Christine ziet geen andere uitweg dan haar man te vermoorden. De Gejaagden, het tweede deel, begint met de thuiskomst van zoon Orin. Lavinia heeft de misdaad van haar moeder ontdekt en wil haar vader wreken. Ze weet Orin, die altijd een innige relatie met zijn moeder heeft gehad, ervan te overtuigen dat Christine er een minnaar op nahoudt. Orin ontbrandt in jaloezie en vermoordt Adam, in de hoop zijn moeder voor zich alleen te houden. Voor Christine is het leven zonder Brant echter zinloos. Ze doodt zichzelf. Orin blijft ontredderd achter. Als het laatste deel, De Bezetenen, begint, is een jaar verstreken. Orin en Lavinia zijn volwassen geworden. Orin kan geen vrede vinden met wat hij zijn moeder heeft aangedaan. De doden blijven hem achtervolgen en tenslotte maakt ook hij een einde aan zijn leven. Uiteindelijk blijft Lavinia alleen achter. Zij sluit zich op in het huis van de familie, waar ze de confrontatie aangaat met de mensen die ze verloren heeft.

4 eugene o neill nachtmerrie van perverse familieverlangens De Amerikaanse schrijver Eugene Gladstone O Neill ( ) ontleedt in zijn toneelstukken de duistere kant van de menselijke ziel. In 1936 kreeg hij de Nobelprijs voor zijn gehele oeuvre, voor de kracht, de eerlijkheid en de diepgewortelde emoties van zijn theaterwerk, dat een origineel concept van de tragedie vertegenwoordigt. De jury noemde Rouw siert Electra (Mourning Becomes Electra) een nachtmerrie van perverse familieverlangens en zijn grootste werk. Voor Rouw siert Electra (1931) neemt O Neill één van de oudst overgeleverde theaterteksten als uitgangspunt: de Oresteia van Aischylos. Zijn stuk volgt in grote lijnen de klassieke trilogie. De moeder (Christine/Klytaimnestra) vermoordt de vader (Ezra Mannon/Agamemnon), omdat ze een buitenechtelijke relatie onderhoudt met diens neef (Adam Brant/Aegisthos). Vervolgens wreken de kinderen (Lavinia/Electra en Orin/Orestes) de moord op hun vader. Maar O Neill geeft een moderne draai aan de oude tragedie: hij is geïnteresseerd in de psychologische gevolgen van deze gezinsontwrichting en vervangt de goden door de krachten van het onderbewuste. Het klassieke noodlot maakt zo plaats voor een moderne, psychologische variant. O Neill laat zien dat de moderne mens, ondanks zijn geloof in de vooruitgang, nog steeds onderhevig is aan noodlottige krachten. Maar hij zet ook een nieuwe stap: aan het einde van Rouw siert Electra geven noodlot en vrije wil elkaar de hand. De Oresteia speelt vlak na de Trojaanse Oorlog, O Neill vertaalt dit naar de Amerikaanse Burgeroorlog. Het gaat hem niet om een historisch getrouwe schets, maar om de verhouding van het publiek tot de situatie van het verhaal. In Rouw siert Electra beweegt de handeling zich van het grote naar het kleine. De burgeroorlog is een verwoestende kracht, die eerst een hele natie uit elkaar rukt, vervolgens op kleine schaal hetzelfde doet met het gezin en ten slotte op nog kleinere schaal met de individuele ziel. Terwijl de Oresteia in een sociale situatie uitmondt een rechtzaak eindigt Rouw siert Electra met een op zichzelf teruggeworpen persoon. Objectiviteit maakt plaats voor de meest individuele waarheid: zelfinzicht. Opvallend in Rouw siert Electra is de grilligheid van de personages en de extreme snelheid waarmee zij van emoties wisselen. O Neill beschrijft deze processen met microscopische precisie en brengt zo in kaart wat hij in zichzelf en in zijn omgeving ervaart: dat de menselijke psychologie vooral wordt bepaald door irrationele krachten. Familie- en liefdesrelaties zijn gecompliceerde, duistere, tegenstrijdige psychologische weefsels, waarin mensen met zichzelf en met anderen verstrikt raken. Een cruciale vraag is voor O Neill hoe het zou aflopen met Electra. In de Oresteia verdwijnt zij na haar moeders dood naar de achtergrond. O Neill plaatst haar in het derde deel van zijn trilogie centraal. In een brief schrijft hij over Lavinia: Het einde is voor mij het mooiste en noodzakelijkste van de trilogie. Daar stijgt ze op en bevestigt mijn vertrouwen in haar! Zij is gebroken en niet gebroken! Door de manier waarop ze zich aan haar Mannon-noodlot overgeeft, ontstijgt ze eraan. Zij ís tragisch! Eugene O Neill wordt zijn leven lang door het noodlot achtervolgd. Hij heeft een problematische relatie met zijn ouders. Zijn moeder raakt wegens complicaties bij zijn geboorte verslaafd aan morfine. Die wetenschap bezorgt hem een schuldgevoel dat zijn leven overschaduwt. Zijn vader, een talentvol Shakespeare-vertolker, wordt uit financiële nood veroordeeld tot het melodrama, een artistieke knieval die hij nooit te boven komt. Alcohol speelt bij alle O Neills een grote rol, broer Jamie drinkt zich zelfs dood. Enkele van zijn vrienden plegen zelfmoord, evenals zijn eerste zoon. En ook Eugene zelf doet een poging. Zijn tweede zoon raakt aan de drugs. Een kleinzoon sterft nog geen twee jaar oud. De afdruk van dit tragische leven is terug te vinden in zijn toneelstukken. Toneelschrijven was voor O Neill een vorm van rouwen, een verwerken van dood en verlies. Het therapeutische is in zijn stukken eenvoudig te herkennen. Rijkemanshuis wordt wel zijn meest autobiografische stuk genoemd en Lange dagreis naar de nacht is misschien de meest letterlijke weergave van zijn leven. Ook in Rouw siert Electra is het persoonlijke verwerkingsproces te herkennen, de titel is er zelfs een directe toespeling op. Het stuk is echter méér dan persoonlijke verwerking. Zelfs als we in Lavinia Mannon een alter ego van O Neill herkennen (zoals zijn biograaf Stephen Black), is de belangrijkste dimensie aan het slot niet autobiografisch, maar spiritueel. Lavinia komt tot inzicht en wordt zich bewust van wat haar al die tijd gedreven heeft. Daarmee overstijgt ze zichzelf en creëert ze balans, harmonie. Er is geen spoor meer van O Neills persoonlijke worsteling met het leven. De tragedieschrijver creëerde iets dat groter is dan hijzelf. Na de première noteert hij Vaarwel Mannons. Het is alsof Lavinia zich losmaakt van haar schrijver en zich opsluit in het huis om daar zelfstandig verder te bestaan. Het einde, een nieuw begin?

5 regie ivo van hove Ivo van Hove heeft grote affiniteit met het werk van Eugene O Neill, die hij ooit de Shakespeare van Amerika noemde. O Neill kan net als Shakespeare een heel persoonlijke boodschap in totaal verschillende stijlen uitdragen. Het oeuvre van O Neill is een vast onderdeel in het werk van Van Hove. Hij regisseerde bij Het Zuidelijk Toneel drie van zijn stukken: Rouw siert Electra (1989), Het begeren onder de olmen (1992) en Rijkemanshuis (1995, onderscheiden met de Gouden Gids Publieksprijs). In het buitenland regisseerde hij Gier unter Ulmen (1994) bij Staatstheater Stuttgart en More Stately Mansions (1998, bekroond met een Obie Award) bij New York Theatre Workshop. Ivo van Hove: O Neills teksten bevatten een gigantische kracht van noodzakelijkheid. Al schrijvend doorgronden waarom je op deze wereld bent, hoe je in het leven staat en met welke tegenstellingen je te maken hebt, accepteren dat je als mens nooit uniek bent. Dat je de zoon of dochter van je vader en moeder blijft. Het bloed van vorige generaties blijft altijd aanwezig en bepaalt voor een deel wie of wat je bent. Voor Ivo van Hove is het theater het zuiveringsstation van de maatschappij; theater kan gebieden tonen die niet aanwezig zijn in de reële wereld. Deep down heeft theater, en kunst in het algemeen, voor mij de functie van dromen. Je droomt over je diepste angsten en over je diepste verlangens, over utopieën en catastrofes. Gevoelens die we in het dagelijks leven beter onder controle kunnen houden. Dromen werken reinigend om het leven te kunnen leven. Ivo van Hove is sinds 2001 regisseur en directeur van Toneelgroep Amsterdam, eerder gaf hij leiding aan het Zuidelijk Toneel en het Holland Festival. De afgelopen seizoenen bracht hij een vierluik rond het thema huwelijk. In 2006 regisseerde hij Opening Night en Hedda Gabler. Dit seizoen brengt hij tijdens het Holland Festival Shakespeares Romeinse tragedies Coriolanus, Julius Caesar en Antonius & Cleopatra. Naast zijn werk bij Toneelgroep Amsterdam regisseert hij bij diverse buitenlandse toneel- en operagezelschappen. vertaling ger thijs Ger Thijs over O Neill: Zijn thema: de rokende puinhopen van zijn tragische familie. De tranen om al dat verlies gebruikt hij als inkt. Als bijproduct is hij ook nog de stichter van het moderne Amerikaanse theater. De structuur van zijn werk is solide, hij behandelt zijn thema s uitputtend, weet van geen ophouden. Een groot stillist is O Neill niet, voor fijne nuances moet je niet bij hem zijn. Je merkt het tijdens het vertalen. De uitroeptekens vliegen je om de oren en alles wat hij in de dialoog niet kwijt kan, brengt hij onder in eindeloze regie-aanwijzingen. Hij laat weinig aan de fantasie over. Maar ondanks dat heeft zijn werk enorme kracht. De figuren zijn meer dan levensgroot en zo plastisch, je kunt eromheen lopen. Ger Thijs is sinds 1971 aan verschillende toneelgezelschappen verbonden als acteur, regisseur, schrijver en artistiek leider. Hij regisseerde daar het wereldrepertoire, met een voorkeur voor de grote realisten van rond de vorige eeuwwisseling. De laatste jaren regisseert hij vooral zijn eigen werk zoals Beneden de rivieren en Raak me aan bij Het Toneel Speelt. Daarnaast bewerkt hij romans tot drama, waaronder een toneelcyclus van het werk van Louis Couperus.

6

7 scenografie jan versweyveld Om Rouw siert Electra op een intense manier te kunnen spelen, ontwierp Jan Versweyveld een ruimte waarin de acteurs heel snel kunnen wisselen van intentie en atmosfeer. Deze ruimte heeft, net als de familie Mannon, een geheim : het is bewust onbestemd gelaten waar de handeling zich afspeelt. Er is een tafel met stoelen eromheen, dit lijkt te duiden op een huiskamer. Anderzijds wijzen het whiteboard, overheadprojector en de kantoorstoel weer op een ander soort omgeving. Centraal element is een grote, grijze wand die de toneelruimte afsluit. Daardoor is de speelruimte letterlijk en figuurlijk verdwenen. De ruimte confronteert alleen nog maar, zowel tussen het publiek en de acteurs als tussen de acteurs onderling. Er is verder niets: geen afleiding, geen ontkomen aan het drama. De scenografie refereert, net als het stuk zelf, ook naar de Griekse tragedie. Evenals in de oude Griekse theaters is er een achterwand met een deur naar het paleis en een bordes, het koor zit in de zaal. Het oeuvre van Jan Versweyveld bevat zowel ontwerpen voor toneel als voor dans en opera. Hij werkt met tal van internationale regisseurs samen en is vaste scenograaf van Ivo van Hove. multimedia trish fox & tal yarden De Amerikaanse videokunstenaars Trish Fox en Tal Yarden maakten een multimedia-ontwerp, waardoor in de voorstelling een rijkdom aan communicatiemogelijkheden ontstaat. Van Hove werkte eerder met Fox en Yarden samen bij de musical Rent en bij Wagners operacyclus Der Ring des Nibelungen door de Vlaamse Opera. Juni 2007 maken zij een multimedia-ontwerp voor Romeinse Tragedies van Toneelgroep Amsterdam. Fox en Yarden zijn gespecialiseerd in het ontwerpen en tot stand brengen van een multimediale theatraliteit, waarbij creativiteit en techniek hand in hand gaan. biografieën van de acteurs staan op:

8 Welk modern publiek is ooit door vrees en medelijden gereinigd bij het zien van een Griekse tragedie? Dat is onmogelijk! Wij staan er te ver van af, wij leven in een wereld van andere waarden! ( ) Als we Goden hadden, of een God, als we geloofden, als we een of ander geneeskrachtig trucje hadden om de Dood te verslaan, dan zouden de Aristotelische richtlijnen misschien gedeeltelijk ook voor onze moderne tragedie gelden. Maar onze tragedie is nu juist dat we alleen onszelf hebben, dat er niets anders is om onszelf naartoe te zuiveren dan een geloof in het binnenste van de mens, goed of kwaad, die onbevreesd de confrontatie aangaat met het duistere mysterie van zijn eigen ziel! Uit een brief die O Neill schreef aan een criticus die een kladversie van Rouw siert Electra had gelezen (1931, enkele maanden voor de première).

9 haarlem toneelschuur ( ) do 25 t/m za 27 jan amsterdam stadsschouwburg ( ) di 30, wo 31 jan, vr 2, za 3 feb tilburg schouwburg ( ) di 6, wo 7, vr 9, za 10 feb arnhem schouwburg ( ) di 13, wo 14, vr 16, za 17 feb leeuwarden de harmonie ( ) di 20, wo 21, do 22, vr 23 feb rotterdam rotterdamse schouwburg ( ) di 27, wo 28 feb, vr 2, za 3 mrt den haag koninklijke schouwburg ( ) di 6, wo 7, vr 9, za 10 mrt utrecht stadsschouwburg ( ) di 13, wo 14, vr 16, za 17 mrt kerkrade parkstad limburg theaters ( ) di 20, wo 21, vr 23, za 24 mrt eindhoven parktheater ( ) di 27, wo 28, vr 30, za 31 mrt groningen stadsschouwburg ( ) di 3, wo 4, vr 6, za 7 apr aanvang einde circa hemel boven berlijn première een golf van liefde toneelbewerking naar de film van wim wenders tamtam drie weken toneelgroep amsterdam in stadschouwburg amsterdam maeterlinck (werktitel) première de tastende mens van maurice maeterlinck hedda gabler een teken des tijds van henrik ibsen regie ivo van hove van peter handke, richard reitinger, wim wenders regie ola mafaalani productie toneelgroep amsterdam / 22 nov t/m 10 dec 06 rouw siert electra ondergang van een aloude dynastie regie christoph marthaler productie toneelgroep amsterdam / ntgent in coproductie met stadsschouwburg amsterdam 8 mrt t/m 29 apr 07 coproductie holland festival american repertory theatre van eugene o neill t/m 14 okt 06 het temmen van de feeks liefde tussen beul en slachtoffer t/m 20 dec 06 denne een andere kijk op de wereld regie ivo van hove selectie topstukken 06/07 coproductie toneelschuur haarlem 7 dec 06 t/m 7 apr 07 tragedie première honden plegen geen zelfmoord van & regie gerardjan rijnders 15 mrt t/m 14 apr 07 van william shakespeare regie ivo van hove t/m 29 aug 06 opening night spelen om te leven van john cassavetes van barry atsma / esther gerritsen regie leon voorberg t/m 19 dec 06 scènes uit een huwelijk de puinhopen van een bijna ideaal huwelijk echt iets om naar toe te leven een morfine sprookje idee arjan ederveen regie gerardjan rijnders 6 jan t/m 8 feb 07 in compagnietheater amsterdam romeinse tragedies première coriolanus, julius caesar, antonius & cleopatra van william shakespeare regie ivo van hove regie ivo van hove productie toneelgroep amsterdam / nt gent van ingmar bergman regie ivo van hove coproductie kaaitheater brussel intra-muros première muziektheaterstuk coproductie holland festival, de munt brussel, kaaitheater brussel, muziektheater 6, 7 sep 06 tijdens TF-1, herneming okt 07 t/m 23 dec 06 van peter verhelst transparant / bl!ndman don carlos schreeuw om een betere wereld van friedrich schiller regie theu boermans productie toneelgroep amsterdam / de theatercompagnie t/m 22 sep 06 oresteia première goden u vraag ik om bevrijding van deze last van aischylos regie johan simons productie toneelgroep amsterdam / ntgent 18 nov 06 t/m 20 jan 07, herneming jan 08 compositie & regie eric sleichim productie muziektheater transparant / bl!ndman in coproductie met toneelgroep amsterdam en concertgebouw brugge 12 jan t/m 8 mei 07 jun 07 herneming aug/sep 07 info@toneelgroepamsterdam.nl Prinsengracht HM Amsterdam t: (020) f: (020) ensemble toneelgroep amsterdam barry atsma, kitty courbois, jacob derwig, roeland fernhout, renée fokker, fred goessens, janni goslinga, marieke heebink, fedja van huêt, hans kesting, hugo koolschijn, hadewych minis, chris nietvelt, celia nufaar, frieda pittoors, alwin pulinckx, halina reijn, eelco smits, karina smulders, gunilla verbeke, leon voorberg, benjamin de wit (gast)acteurs o.a. de theatercompagnie, ntgent en american repertory theatre johan van assche, noraly beyer, pierre bokma, elsie de brauw, thomas cammaert, jappe claes, hans croiset, wine dierickx, aus greidanus jr, servé hermans, myranda jongeling, han kerckhoffs, jesse lenat, marjolein ley, joris maussen, mike reus, stephen payne, harry van rijthoven, mam smith, betty schuurman, graham valentine, steven van watermeulen, bernard white e.a. (gast)muzikanten jonathan de ceuster, dick van daele, els van daele, kris hellemans, vincent jansen, pieter jansen, thomas van lede, iris luypaers, romek aniewski e.a.

10 advertorial advertorial toptoneel in topstukken voorstellingen te maken en deze te laten rei werd hij als stuurman van de koopvaardij Elk seizoen selecteren de tien grote Neder zen door het hele land. onschuldig gevangen gezet. Langdurige landse schouwburgen en de toonaangeven eenzame opsluiting heeft diepe sporen de gezelschappen vier bijzondere toneelpro topstukken voor iedereen nagelaten. En nu hij vrij en rijk is, wil hij ducties onder de noemer Topstukken. Voor mensen die de weg naar het kwaliteits zich wreken op zijn verraders van weleer. De gekozen stukken springen eruit vanwege toneel nog niet hebben gevonden, kan Top Een missie die hij met groot raffinement de diepgang, de maatschappelijke relevantie stukken een uitstekende introductie beteke volbrengt, dankzij zijn alias. en de artistieke kwaliteit. Ze worden ge nen. Voor doorgewinterde toneelbezoekers is Geen boek is vaker verfilmd dan De Graaf maakt en gespeeld door vooraanstaande re het een kans om gemiste succesvoorstellingen van Monte Cristo, een van de grote klassie gisseurs en acteurs van dit moment. De vier alsnog te zien. De meeste Topstukken worden kers van Alexandre Dumas. De artistiek lei alexander het toneel speelt sep t/m dec 06 platonov ro theater nov 06 t/m jan 07 stukken samen zijn een afspiegeling van de rijkdom en veelzijdigheid die het Nederlands toneel kenmerken. Van experimenteel tot traditioneel, van actuele thematiek tot tijdloos drama en van luchtige komedie tot ontroerend verhaal. bovendien omlijst met bijzondere activiteiten. de graaf van monte cristo nationale toneel 20 mrt t/m 9 jun 07 In het jaar 1835 doet de mysterieuze graaf der en regisseur van het Nationale Toneel, Johan Doesburg, heeft zich gestort op de Nederlandse toneelbewerking van dit zinderende drama met een prachtige karakterontwikkeling. Daarbij richt hij zijn blik op een onderliggende vraag: waarom wil Dantès koste wat kost wraak nemen nu hij zijn vrij rouw siert electra toneelgroep amsterdam jan t/m apr 07 de graaf van monte cristo nationale toneel mrt t/m jun 07 topstukken bij u in de buurt Alle Topstukken reizen langs de tien aangesloten schouwburgen en zijn daar vier avonden te zien. Topstukken is daardoor meer dan een keurmerk. Mede dankzij Topstukken is het voor de betrokken gezelschappen mogelijk om groot opgezette van Monte Cristo zijn intrede in de Parijse beau monde. Wie is hij? Waaraan dankt hij zijn fortuin? Hoe komt hij aan zijn fenomenale kennis? Maar vooral, wat drijft hem? Niemand weet dat achter de façade van de beminnelijke graaf de getekende ziel van Edmond Dantès schuilgaat. Jaren geleden heid eenmaal heeft hervonden en op wonderlijke wijze fortuin heeft gemaakt? regie johan doesburg spel stefan de walle, mirjam stolwijk, hajo bruins, kees coolen, pieter van der sman, vincent linthorst, dennis rudge, karien noordhoff, maureen teeuwen, camilla siegertsz, diede zillinger molenaar, marijn klaver, rufus hegeman en harry de wit. topstukken selectie platform ntgent regie johan simons midsummernightsdream paardenkathedraal regie dirk tanghe angels in america toneelgroep amsterdam regie ivo van hove as you like it nationale toneel regie gerardjan rijnders voor meer informatie en speellijsten zie speellijst 07 de graaf van monte cristo den haag koninklijke schouwburg ( ) 20 t/m 31 mrt arnhem schouwburg ( ) 4 t/m 7 april utrecht stadsschouwburg ( ) 11 t/m 14 april rotterdam rotterdamse schouwburg ( ) 19 t/m 22 apr breda chassé theater ( ) 25 t/m 28 apr amsterdam stadsschouwburg ( ) 2 t/m 5 mei leeuwarden de hamonie ( ) 9 t/m 12 mei maastricht theater aan het vrijthof ( ) 16 t/m 19 mei groningen stadsschouwburg ( ) 23 t/m 26 mei eindhoven parktheater ( ) 30 mei t/m 2 juni den haag koninklijke schouwburg ( ) 6 t/m 9 juni

11 rouw siert electra ezra mannon, vader hans kesting christine mannon, moeder janni goslinga lavinia mannon, dochter halina reijn orin mannon, zoon eelco smits adam brant, minnaar christine hans kesting peter niles, buurjongen alwin pulinckx hazel niles, buurmeisje karina smulders seth beckwith, huisknecht hugo koolschijn