april 2013 Cultuurparticipatie in ieder kind Uitgave van Fonds voor Vier jaar muziekeducatie op de kaart

Transcriptie

1 Er zit muziek in ieder kind Uitgave van Fonds voor Cultuurparticipatie april 2013 Vier jaar muziekeducatie op de kaart

2 Aruba Bonaire Colofon Met dank aan alle medewerkers van de betrokken organisaties. Uitgave Fonds voor Cultuurparticipatie Utrecht, januari 2013 Kromme Nieuwegracht AL UTRECHT Tel: Fotografie Peter van Beek, Rini Bleeker, Margriet Bokhorst, Bob Bronshoff, Jasper Groenewegen, Bart Homburg, Live Magazines, Thijs Noordewier, Pracht en Praal producties, Anda van Riet, Jaap Wals. Teksten Marleen Barth, Margriet Bokhorst, Kim Bos, Sarah Haaij, Tynke Hiemstra, Jan Jaap Knol, Marleen Kunst, Live Magazines, Annette Lubbers, Arend Nijhuis, Rob Streevelaar, Renate Sun-Louw, Janneke van der Wijk, Tamara van Schilt-Mol, Connie Verberne, Simone Walvisch en Harry van Waveren. Inhoud Colofon... Er zit muziek in ieder kind... Klassiek geeft. De magie doorgegeven... Muziek in ieder kind. Samen naar een welklinkende toekomst... Lawaai maken en inspireren. Terugblik Muziek telt!... Column: Muziek telt, taal rekent, wiskunde zingt!... Column: Muziek telt: voor, in en na de pabo!... Vorstelijke jaren voor samen musiceren. Kinderen Maken Muziek... Column: De deuren open... Tijdlijn... In de stemming komen. Verslag visitatiecommissie Muziek in ieder kind... De zingende school. Portret van Basisschool St. Laurentius... Column: Toekomstmuziek... Wat betekent muziekles op de basisschool?... Verslag toekomstmanifestatie Muziek telt! april Projectleiders van KMM volgen workshops over fondsenwerving en het schrijven van een projectplan tijdens de tweede uitwisselingsbijeenkomst 17 Vioolbouwers werken 12 uur 30 januari in Utrecht. lang aan de reparatie van 50 tijdens Klassiek geeft! gedoneerde violen en celli. 20 en 21 januari Muziek telt! is op de Cultuur en Onderwijs beurs en verzorgt samen met Muziek in ieder kind projecten presentaties voor de aanwezigen. 30 november Ruim 200 geïnteresseerden zijn aanwezig bij het landelijk symposium Zingen in de Klas met afsluitende Zing'es voorstelling. 27 oktober Het Fonds organiseert een ochtend om samen met betrokkenen uit het muziekeducatieve veld te brainstormen over de rol van muziekeducatie in de komende beleidsperiode. In de middag staan de projectleiders van MIK stil bij de ontwikkelde lesmethodieken. 14 oktober Slotdag Klassiek geeft instrumenten worden verdeeld over verschillende MIK en KMM projecten. 30 september Samen met Radio 4 start Muziek telt! de actie Klassiek geeft. In 2011 zijn er zeven regionale Zing es inspiratiebijeenkomsten november Tijdens de Kinderen Maken Muziek uitwisselingbijeenkomst brengt Prinses Máxima een verrassingsbezoek. Zij spreekt met diverse projectleiders over de opstart van hun project. 23 & 24 september Startweekend Kinderen Maken Muziek. Projectleiders delen tips en ervaringen uit met elkaar en diverse experts. 19 tot 22 april Muziek telt! is op de EAS conferentie in Den Haag en ontvangt hier Engelse gasten. Ook organiseren we een seminar over bijscholing van vakdocenten voor het lesgeven aan grote groepen. 8 maart Het Fonds organiseert een bijeenkomst voor alle Mik en KMM projectleiders. Het thema is de financiële en sociale verankering van de projecten. 26 augustus Het Zing es gedeelte van muziektelt.nl wordt gelanceerd 6 juni Ruim 3000 kinderen spelen samen in de Heineken Musical Hall voor het prinselijk paar en de prinsesjes tijdens het slotconcert van Kinderen Maken Muziek. In 2012 zijn er nog eens zestien regionale Zing es inspiratiebijeenkomsten 6 juli Eerste Zilveren Zing es school meldt zich: St. Laurentius in Weert-Swartbroek. In 2012 zijn er in 25 gemeenten Zing es scholen actief, waarvan zeven scholen met het predicaat zilver. 23 juni Aanbieding Muziek telt! lied aan prinses Máxima. 22 juni Ruim 300 mensen bezoeken het Muziek telt! symposium Muziek en het brein. 28 juni Dankzij Muziek telt! komt het Simon Bolivar orkest naar het Concertgebouw in Amsterdam. 700 kinderen bezoeken de generale repetitie. Aansluitend organiseert Muziek telt! een netwerklunch voor vakdocenten. In de middag komen ook de projectleiders van MIK bij elkaar. Ze spreken met elkaar over de belevingswereld van het kind. 7 november Tijdens de Muziek telt! toekomstmanifestatie wordt het stokje overgedragen aan Orkest in de Klas. In de ochtend zijn er deelsessies. Stakeholders van Muziek telt! staan stil bij de behaalde resultaten en de toekomst van muziekeducatie. Ook de projectleiders van MIK en KMM komen bij elkaar voor een masterclass strategische samenwerking. 24 januari De projectleiders MIK komen bij elkaar om de uitkomsten van de visitatiecommissie te bespreken. 18 juni In de Volkskrant verschijnt een opiniestuk van de keynotespeakers van de breinconferentie: Hoe muziek het brein verrijkt. Start september Kick of Muziek telt! in Concertgebouw Amsterdam juni Veertig kinderen nemen samen met Edwin Rutten en MC Winne het Muziek telt! lied op. TIJDLIJN ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MUZIKALE HOOGTEPUNTEN 17 december Lancering Muziek in ieder kind. april publicatie beleidsplan: het Fonds benoemt muziek als speerpunt 11 november Eerste bijeenkomst voor projectleiders van Muziek in ieder Kind (MIK) projecten. Op de agenda staat de monitoring en evaluatie. Op 31 januari 2011 komt ook de tweede lichting projectleiders bij elkaar. 21 april Tweede bijeenkomst voor alle projectleiders MIK. Centraal staat de samenwerking met het onderwijs. 17 mei Prinses Máxima geeft muziek cadeau! Met Kinderen Maken Muziek zorgen het FCP en het Oranje Fonds ervoor dat duizenden kinderen in groepsverband een instrument leren bespelen. Concept, samenstelling en eindredactie Tynke Hiemstra, Bea Ros, Ruth Slob, Marijne Tesser. Overal muziek... Column: It takes two to tango Vormgeving Column: Hold on Tight... Nawoord Drukwerk Drukkerij Snep BV, Eindhoven Muziekeducatie op de kaart? Op verschillende plekken in deze uitgave ziet u bij de tekst kleine icoontjes met een cijfer. Elk cijfer verwijst naar een project dat u terug kunt vinden op de landkaart op de achterflap. Zo ziet u meteen waar er in Nederland, mede dankzij het Fonds voor Cultuurparticipatie en haar partners, door kinderen muziek wordt gemaakt. En waar er nog een muzikale wereld te winnen is! 2 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 3

3 Er zit muziek in ieder kind De afgelopen jaren hebben veel mensen op een groot aantal verschillende plekken een enorme groep kinderen aan het musiceren gekregen. Kinderen die er normaal gesproken waarschijnlijk nooit aan gedacht zouden hebben om een instrument op te pakken, hebben hun liefde voor muziek ontdekt en hun ouders en groepsleerkracht soms versteld doen staan van hun talent en doorzettingsvermogen. Laten we het eens hardop zeggen: we zijn trots op wat er de afgelopen jaren is gebeurd. Wat destijds begon met een korte paragraaf in ons beleidsplan, is uitgegroeid tot een landelijke ontwikkeling met een toenemende reikwijdte. Duizenden kinderen gingen aan de slag. Samenwerkingsverbanden werden gesmeed. Plannen werden ontwikkeld en uitgevoerd. Campagnes zagen het licht. Nederlanders leverden massaal hun oude instrumenten in. Scholen ruimden roosters en lokalen leeg. Bekende muzikanten zetten zich belangeloos in. Duizenden mensen onderschreven de ambitie van Muziek telt! om muziek weer de normaalste zaak van de dag te maken. En Prinses Máxima maakte het tot haar verjaarscadeau. Hoe kun je al deze indrukken vangen in één boekje? Het antwoord is: niet. En toch hebben we het geprobeerd. Juist omdat we zo trots zijn. Het resultaat is een verzameling indrukken. Naast artikelen over de activiteiten van de programma s, treft u een essay aan van de visitatiecommissie die het programma Muziek in ieder kind tegen het licht heeft gehouden; hebben we een artikel opgenomen over het onderzoek dat Muziek telt! heeft laten doen naar de stand van zaken van muziekeducatie in het onderwijs; en hebben we een aantal leden van de raad van advies van Muziek telt!, die actief meedacht over de strategische lijnen, gevraagd hun indrukken op papier te zetten in korte columns. De afzender van het boekje is dan wel het Fonds, de inhoud is niet van ons. Want niets van dit alles had gerealiseerd kunnen worden zonder de inzet van alle initiatieven en mensen die hierna aan het woord komen of die zich meer achter de schermen het vuur uit de sloffen rennen. In de waan van de dag vergeten we soms even stil te staan bij onze successen. En natuurlijk: het is een tussenstand, we zijn er nog lang niet, er kan nog veel meer. Maar we zijn op de goede weg. Dus neem even de tijd om dit boek te lezen, te genieten van wat er al is en jezelf een schouderklopje te geven. Bedankt voor nu en laten we vooral zo doorgaan. Jan Jaap Knol, directeur Fonds voor Cultuurparticipatie Klassiek geeft De magie doorgegeven Eén van de hoogtepunten van de campagne Muziek telt! was ongetwijfeld de landelijke actie Klassiek geeft die we samen met Radio 4 organiseerden. Voor het jaarlijkse publieksverslag van het Fonds volgden we de schenkers en ontvangers van twee van de in totaal 1267 opgehaalde instrumenten. door Sarah Haaij Het verhaal achter de trompet van Radio 4 presentator Ab Nieuwdorp leest u in het publieksverslag 2011 dat u kunt downloaden via Sawaire Kahn kreeg de eerste viool van Jaap van Zweden. Sawaira Kahn Ze is pas acht jaar maar vastbesloten om viool te leren spelen, het mooiste instrument dat Sawaira Kahn kent. Sawaira zit op de islamitische basisschool As-soeffah in Amsterdam Zuidoost. De vakdocenten van het Leerorkest geven hier elke week muziekles en voor de gemotiveerden is er het donderdagmiddagorkest. Weet jij van wie je deze viool hebt gekregen? Ja, van Jaap van Zweden, een bekende dirigent. Waarom heb jij voor viool gekozen? Op een middag ging ik naar buiten en daar zag ik iemand op straat een heel mooi instrument bespelen. Ik wist toen nog niet dat dat een viool was. Toen het Leerorkest bij ons kwam voorspelen herkende ik het geluid van de viool meteen en toen heb ik voor dit instrument gekozen. Wat vind jij mooi aan de viool. Ik vind het geluid erg mooi, maar ook hoe mensen er op spelen. Heel anders dan het slagwerk bijvoorbeeld, dat is zó hard: kaboem! Ook is het makkelijker om viool te spelen dan op de andere instrumenten, ik leer het snel. Is muziek belangrijk voor je? Ik houd wel erg veel van muziek. Lachend: Soms dan zing ik de hele dag liedjes totdat mijn moeder zegt dat ik op moet houden. Bij ons thuis luisteren we altijd naar Pakistaanse liedjes, daar zitten ook violen in. Is dat de muziek die jij ook wilt gaan spelen? Als ik wat beter ben dan wil ik graag enge en grappige muziekjes maken. Zoals in de..uhhh.. klassieke medley van het Leerorkest. 4 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 5

4 Muziek in ieder kind Samen naar een welklinkende toekomst De regeling Muziek in ieder kind (MIK) heeft de drempel naar muziekeducatie voor kinderen verlaagd. Duizenden leerlingen van vier tot en met twaalf jaar zijn sinds december 2009 misschien wel voor het eerst in aanraking gekomen met muziek. Een welklinkende toekomst is voor hen daardoor een stap dichterbij. door Kim Bos Zangmakers Zeventien door het Fonds voor Cultuurparticipatie geselecteerde organisaties werkten twee tot drie jaar lang aan grootschalige MIK-projecten. Ze hebben gezocht naar manieren om meer kinderen op school op een aansprekende wijze in aanraking te brengen met het maken van muziek. Jammer genoeg maakt niet ieder kind kennis met muziek, bijvoorbeeld door financiële belemmeringen, omdat muziekles niet vanzelfsprekend is voor ouders of door gebrek aan tijd en kunde in het onderwijs. Dankzij MIK is het aantal leerlingen dat er wél mee in aanraking komt aanzienlijk verhoogd. Gezamenlijk hebben de geselecteerde organisaties een belangrijke beweging in cultuureducatie op gang gebracht. Muziekfamilie Het Fonds voor Cultuurparticipatie heeft twee verschillende soorten projecten ondersteund. Allereerst projecten waarbij actieve muziekeducatie op een vernieuwende of voorbeeldstellende wijze beter toegankelijk wordt gemaakt voor kinderen. Daarnaast flankerende projecten die gericht zijn op kennisvermeerdering, kennisverspreiding, reflectie, promotie en op het creëren van een debat over actieve muziekeducatie voor kinderen in het primair onderwijs. Tynke Hiemstra stelt dat de initiatieven die onder de regeling Muziek in ieder kind vallen, niet op zichzelf staan. Het is een familie. Samen leveren ze inspanningen voor muziekeducatie en delen ze een sterk gevoel van verantwoordelijkheid. Gezien dit eenduidige doel was het belangrijk om de afzonderlijke initiatieven niet in hun eentje te laten ploeteren. Daarom organiseerde het Fonds ieder halfjaar een bijeenkomst om de organisaties met elkaar in contact te brengen. Tijdens deze bijeenkomsten zijn verschillende dwarsverbanden en samenwerkingen ontstaan. De organisaties spraken uitgebreid over de loop van hun projecten en ze wisselden tal van tips uit. Een belangrijk onderwerp was de samenwerking met het onderwijs. Muziekeducatie wordt soms gezien als iets voor erbij, als een leuke afwisseling op de cognitieve vakken. Het onderwijs is zich niet altijd bewust van het belang van muziek of cultuur. Bovendien hebben veel basisscholen een groot gebrek aan tijd, kennis en geld. Tussen scholen en organisaties is vaak sprake van scheve verwachtingen. Voor de inbedding van projecten op scholen is het, aldus Hiemstra, belangrijk dat leraren zich betrokken voelen bij het programma. Daar hebben projecten op ingespeeld, bijvoorbeeld door leraren actief te laten deelnemen aan het programma. Hoe moeten we door als de subsidie van het Fonds in 2013 stopt? was een vraag die tijdens de bijeenkomsten uitvoerig werd behandeld. De aanwezige organisaties wisselden onder meer kennis uit over het aantrekken van vrijwilligers, het creëren van draagvlak binnen de gemeenten en het vinden van sponsors. In beweging blijven Om de kans op duurzaamheid van de projecten te vergroten heeft het Fonds alle MIK ers gevraagd om een businessplan te schrijven. Het is van belang dat de organisaties het doel van het project helder voor ogen krijgen, vastleggen en onderbouwen en de gewenste ontwikkeling bepalen. Het plan kan een buitenstaander, zoals een investeerder, maar ook een mogelijke inhoudelijke partner, zoals een culturele instelling of een schoolbestuur, enthousiasmeren voor het project. Het Fonds heeft Cultuur & Ondernemen gevraagd 6 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 7

5 om de initiatieven die daar behoefte aan hadden, te koppelen aan een expert die hen heeft begeleid bij het opstellen van het businessplan en heeft geadviseerd over de toekomst. Hiemstra besluit: Dankzij MIK is er in Nederland geëxperimenteerd met samenwerkingen tussen scholen en organisaties en met manieren om Muziek maakt School FluXus Muziekschool Creativiteit als vaardigheid wordt steeds belangrijker. Het is cruciaal dat bijvoorbeeld een manager niet alleen goed is in rekenen en taal, maar ook onverwachte ideeën heeft. Alleen al om die reden verdienen creatieve vakken meer aandacht op scholen, zegt Claudia Rumondor, componist en docent voor Muziek maakt School. Sinds 2010 draait het muziekproject op basisscholen in de Zaandamse krachtwijk Poelenburg. In de onderbouw krijgen kinderen les volgens de Da Capo Methode. Leerlingen vanaf groep vijf krijgen een half jaar lang les in het bespelen van een instrument naar keuze, daarna wisselen ze van instrument. Voor wie na schooltijd muzikaal wil doorleren, zijn er Plusklassen. Deze blijken populair. Zonder Muziek maakt School had een deel van onze kinderen waarschijnlijk nooit muziek gemaakt, denkt Rumondor. En dat zou zonde zijn: Er zijn leerlingen die in andere lessen niet goed kunnen meekomen, maar wel talent hebben voor muziek. Dat is ontzettend goed voor hun zelfvertrouwen. Leerkrachten doen ook mee met de lessen en het gebeurt dat leerlingen moeten uitleggen hoe iets werkt, een grote groep kinderen kennis te laten maken met muziek. Met de opgedane ervaringen kunnen zowel bestaande als nieuwe initiatieven hun voordeel doen. Nu moeten we er met zijn allen voor zorgen dat de ingezette beweging in gang blijft. Binnen de regeling Muziek in ieder kind zijn in totaal 22 projecten ondersteund. We lichten er vier uit. Een overzicht van alle projecten vindt u op de landkaart achterin. Muziek maakt school omdat ze vaak sneller leren. Dat wil je leerlingen toch niet onthouden? De organisatie wil het project na de looptijd van drie jaar door laten gaan; op dezelfde en op nieuwe scholen. De Muziekbus Stichting Beleven De Muziekbus is een digitaal lesprogramma. Het kan volgens projectleider Antoon Sturkenboom vergeleken worden met een rondrit door een grote toeristische stad. De bus stopt op interessante muzikale plekken. De leerkracht is de reisleider en kan besluiten om overal uit te stappen, maar ook om te blijven zitten. Als er voor het totale pakket wordt gekozen, zijn er vier stops: een ontdekkingstocht door de wereld van muziek, het veranderen van bestaande muziek, je eigen muziek maken en als eindhalte het verzorgen van een optreden. Er wordt steeds gewerkt in een digitale leeromgeving, op het digibord of op de computer. Daartoe is gekozen om het geven van muzieklessen zo laagdrempelig mogelijk te maken. Ook leerkrachten zonder muzikale bagage moeten muziekles kunnen geven. Iets dergelijks bestond er volgens Sturkenboom nog niet. Er zijn wel muziekapplicaties, maar meestal zijn dat óf spellen óf moeilijke productieprogramma s zoals Garageband. Stichting Beleven heeft een educatieve applicatie bedacht die het midden houdt tussen die twee uitersten. Het programma bestaat uit minimaal tien lesuren per jaar en is bedoeld voor kinderen uit groep één tot en met acht. De Muziekbus biedt leerkrachten ter verdieping drie cursussen van een dagdeel aan. Muziek Talent Express Aslan Muziekcentrum Aslan Muziekcentrum in Amsterdam ontwikkelde de Muziek Talent Express (MTE), een doorlopende leerlijn muziek voor vakdocenten op basisscholen. Een vakdocent muziek, die is opgeleid aan het conservatorium en geschoold door Aslan, geeft een volle dag les aan alle groepen van een basisschool. Aslan begon met het uitdenken van MTE, omdat we signaleerden dat de muzikale doelen van het Rijk nauwelijks werden behaald, legt Roos Blenckers (hoofd educatie) uit. De bestaande muziekmethodes voor basisscholen richten zich vooral op de groepsleerkracht. Zij voeren deze echter door tal van oorzaken zoals weinig tijd, onvoldoende kennis, gebrek aan instrumentarium of misschien wel te hoge doelen, vaak niet uit. Daarom besloot Aslan om het over een andere boeg te gooien door vakdocenten in te schakelen. De groepsleerkracht is wel aanwezig in de klas en wordt nauw betrokken bij het leerproces. Niet alleen de leerlingen, maar ook hun leraren worden geënthousiasmeerd voor muziek. Aslan werkt aan een handboek over de methode, zodat de lessen voortgezet kunnen worden en ook anderen de MTE kunnen gebruiken. Blenckers vindt het belangrijk dat muziekscholen en organisaties elkaar informeren over hun bezigheden. Aan de bijeenkomsten die het Fonds voor Cultuurparticipatie organiseerde, heeft ze veel contacten en kennis overgehouden. Ik zal die contacten zeker onderhouden om samen een lans te breken voor goede muziekeducatie. Muziek Talent Express Zangmakers Music Matters Rotterdam Zangmakers faciliteert het menselijk kapitaal in het onderwijs, zegt trainer en muziekprofessional Melissa t Hart. Zangmakers is een programma voor professionals en vrijwilligers die met kinderen werken en aandacht willen besteden aan zang. Ze krijgen toegang tot een online database met liedjes en lesmateriaal, geschikt voor het digitale schoolbord. Ter introductie geven professionele zangcoaches een training van één dagdeel, daarnaast zijn er aanvullende cursussen. Met het project wordt iets ontzenuwd, vindt t Hart: Veel leerkrachten waar we mee werken, zongen bijna nooit. Met Zangmakers stoffen we ze af. Zangmakers brengt leraren, kinderen en hun ouders in contact met andere scholen, bijvoorbeeld door optredens te organiseren. In 2011 en 2012 trad bij het Rotterdamse Stadhuis een Giga KinderKerstKoor op voor publiek. Op de website stond oefenmateriaal. Iedere school leverde een aantal kinderen voor het koor, dat op een afgesproken plaats en tijd bijeenkwam. t Hart: Zonder ons platform is zoiets amper te verwezenlijken. Tijdens de ontwikkeling van Zangmakers zijn er verschillende dwarsverbanden ontstaan. Het Rotterdamse project Ieder Kind Een Instrument doet bijvoorbeeld met eigen orkestarrangementen mee aan onze optredens. Ook wordt er samengewerkt met verschillende centra voor de kunsten, zoals SKV ToBe in Dordrecht, maar ook met Kunst en Cultuur Gelderland (wiens project Muziek in de Klas ook onderdeel van MIK is). Docenten van diverse centra voor de kunsten treden op als cotrainer tijdens onze cursussen voor leerkrachten. Zingen als doorlopende leerlijn blijkt een voedingsbodem voor ander muzikaal aanbod. 8 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 9

6 Lawaai maken & inspireren terugblik Muziek telt! Muziek telt!. Onder die toepasselijke naam ging in oktober 2010 een gezamenlijke campagne van het Fonds voor Cultuurparticipatie, Muziek Centrum Nederland en Kunstfactor van start. De campagne heeft eraan bijgedragen dat muziekeducatie opnieuw op de kaart staat. door Renate Sun-Louw De drie betrokken organisaties (FCP, MCN en Kunstfactor) merkten dat basisschoolkinderen niet meer vanzelfsprekend kennismaken met muziek. Er bestonden wel mooie initiatieven zoals Het Leerorkest in Amsterdam en Ieder Kind Een Instrument in Rotterdam maar over het algemeen was het belang van muziekeducatie ondergesneeuwd. Hoog tijd om daar verandering in te brengen. Lawaai maken De campagne Muziek telt! diende twee doelen: inspireren en verbinden en daarnaast draagvlak creëren. We wilden niet alleen mooie projecten ondersteunen, blikt projectleider Tynke Hiemstra terug. We wilden ook lawaai maken. Laten zien wat muziekeducatie betekent voor kinderen. Niet alleen welwillende sympathisanten moesten worden bereikt; om het tij te keren was ook de aandacht van kritisch publiek en politiek nodig. Dat kinderen plezier beleven aan muziek maken, is niet voor alle critici een overtuigend argument. Daarom is in de campagne vooral ook veel aandacht gevraagd voor de waardevolle neveneffecten. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat muziek maken een positieve invloed heeft op de cognitieve vaardigheden van kinderen. Die boodschap sloeg absoluut aan, zegt Hiemstra. Het waren echte eyeopeners. Ik heb in de loop van de campagne de bewustwording zien groeien. En niet alleen bij mensen die toch al overtuigd zijn van de intrinsieke waarde van cultuur. Om de boodschap uit te dragen kreeg Muziek telt! steun van ambassadeurs Edwin Rutten, Tania Kross, Phil Tilli, Winne en Jaap van Zweden. Lawaai werd er ook gemaakt tijdens de conferentie Muziek en het Brein, het symposium Zingen in de Klas en de afsluitende Toekomstmanifestatie. Vooral Muziek en het Brein trok veel persaandacht en leverde daarmee een waardevolle bijdrage aan de groeiende maatschappelijke discussie. Steeds meer ouders begonnen zich af te vragen: waarom krijgt mijn kind eigenlijk geen muziekles op school? Zonder muziek geen leven! Het draagvlak werd onder meer zichtbaar dankzij de handtekeningenactie die op de website muziektelt.nl werd gehouden. Het initiatief ontving ruim drieduizend steunbetuigingen. Vanzelfsprekend was een deel van de ondertekenaars zelf actief in het muziekeducatieve veld, maar daar bleef het niet bij: er kwamen handtekeningen binnen uit alle segmenten van de samenleving. De handtekeningenactie bracht veel mensen ertoe om hun ervaringen en indrukken te delen. Er kwamen veel prachtige reacties binnen uit het muziekveld, zoals van viooldocente Clara Francois-Brussen: Muziek is de enige universele taal, die over de hele wereld wordt gesproken en van uitvoerend en docerend musicus Nynke de Jong: Zonder muziek geen leven! Maar ook van buiten het veld kwamen er hartverwarmende reacties binnen, bijvoorbeeld van projectleider zorg- ICT Nico Poppelier: Muziek is geen onderdeel van mijn werk, en ik speel geen muziekinstrument, maar luister graag naar allerlei soorten muziek. Muziek hoort gewoon in het onderwijs! Er kwamen ook Inspiratie gewaarborgd Ook na het einde van Muziek telt! kunnen geïnteresseerden zich laten inspireren door het materiaal dat tijdens de campagne is ontwikkeld. Op orkestindeklas.nl en zingenindeklas.nl is onder meer het liedmateriaal van Muziek telt! terug te vinden. 10 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 11

7 1267 instrumenten dankzij Klassiek geeft Radio 4 steunde Muziek telt! met een grootse inzamelingsactie. Van 30 september tot 14 oktober 2011 werd in verschillende radioprogramma s opgeroepen om instrumenten te doneren, met een grote inzamelingsdag als slotnoot. De luisteraars gaven in groten getale gehoor: er kwamen 1267 instrumenten binnen, waaronder de eerste viool van Jaap van Zweden. Er zijn onder meer 268 violen, 171 dwarsfluiten, 95 klarinetten, 84 gitaren, 26 trompetten en 21 cello s geschonken. Een team van instrumentenbouwers zette zich vervolgens vrijwillig in voor de reparatie. De instrumenten hebben een plek gevonden bij drie projecten van Muziek in ieder kind. steunbetuigingen van bekende Nederlanders, zoals van programmamaker Henkjan Smits, Carice van Houten en zanger Peter te Bos. Die laatste zegt over muziek bondig: De normaalste zaak van de dag! Muziek en het Brein Spannende feiten kreeg het publiek voorgeschoteld tijdens de conferentie Muziek en het Brein in juni Bevlogen sprekers hielden het publiek in de ban. Hoogleraar Muziekcognitie Henkjan Honing liet bijvoorbeeld zien dat kinderen die muziekles krijgen, significant meer vooruit gaan op een IQschaal dan kinderen die geen muziekles krijgen. Hoogleraar Neuropsychologie Erik Scherder toonde dat muziekles en andere cognitieve uitdagingen helpen om de hersenen in goede conditie te houden. Dementieverschijnselen blijven hierdoor langer op afstand. En Dick Swaab, hoogleraar Neurobiologie, sprak onder meer over de positieve invloed van muziek op autisme en depressie. De indrukwekkende onderzoeksresultaten zetten het belang van muziekeducatie in een heel nieuw licht, en dat pakt ook de pers op. Een leuke cultuurschok Veel scholen wíllen wel aandacht aan muziek besteden, maar weten niet zo goed hoe ze dat moeten aanpakken. Twee pijlers van de campagne speelden daarop in: de 22 voorbeeldprojecten van Muziek in ieder kind (MIK) en de zangcampagne Zing es. Een voorbeeld van een MIK-project is Ik Ben Muziek van Stichting Trias. Als voorhoede kun je aan het hele land laten zien wat er mogelijk is, vertelt projectleider Djoke de Vries. In de hoop dat anderen dan zeggen: daar wil ik ook een stukje van. Aan Ik Ben Muziek nemen vier scholen in Rijswijk deel. Alle leerlingen van groep één tot en met acht krijgen wekelijks les van muziekdocenten. Voor sommige kinderen is het echt een uitlaatklep. De scholen hebben veel leerlingen uit achterstandswijken, die anders nooit de kans hadden gekregen om een instrument te bespelen. De muziekdocenten zien dat de kinderen beter leren samenwerken, iets wat de groepsleerkrachten ook in andere lessen opmerken. Het was wel even wennen voor de scholen, waar muziekeducatieonderwijs geen hoge prioriteit had. Het was een cultuurschok, maar een leuke cultuurschok, vertelt de Vries. Er is een hecht contact ontstaan. Alle scholen willen door met muziekeducatie, ook als de pilot komende zomer is afgelopen. Zingen is gewoon De zangcampagne Zing es wil op verschillende manieren zangonderwijs stimuleren. Via muziektelt. nl is onder meer gratis liedmateriaal beschikbaar gesteld, inclusief lesbrieven en instructiefilms. Zo wordt de drempel om te gaan zingen in de klas verlaagd. En net als de MIK-voorbeeldprojecten wil Zing es scholen inspireren. Scholen die actief zijn op zanggebied, kunnen in aanmerking komen voor de titel Zing es School of Zilveren Zing es School. 22 Scholen in negen provincies meldden zich met succes aan. De Zeister Vrije School bijvoorbeeld heeft al bijna 25 jaar een zangkoor. Wekelijks komen de groepen zes, zeven en acht bij elkaar voor koorles. Zing es was voor ons een manier om ons te profileren, vertelt koordirigent Matthijs Overmars. Voor ons is zingen vanzelfsprekend, maar het gebeurt niet overal in Nederland. Hij vindt het voor de ontwikkeling van kinderen belangrijk dat op school niet alleen het hoofd wordt aangesproken, maar ook het gevoel, en daar is zang heel geschikt voor. Ik leer niet alleen maar schools liedjes aan, we doen ook allerlei zangspelletjes. Dat vinden de kinderen ontzettend leuk. Overmars merkt onder meer dat de leerlingen scherper worden, hun ademhaling beter gebruiken en beter articuleren. Allemaal aspecten die ze mee kunnen nemen in het dagelijkse leven. Over Zing es zegt hij: Als zingen op school niet meer bijzonder wordt gevonden, dan heb je het hoogste doel bereikt. Op de agenda Ik Ben Muziek en het zangkoor op de Zeister Vrije School zijn slechts twee voorbeelden van muzikale activiteiten voor kinderen in Nederland. De muzikale eilandjes, verspreid door het hele land, zijn door Muziek telt! zichtbaar gemaakt en met elkaar verbonden. Er is een netwerk ontstaan dat ook na het einde van de campagne blijft bestaan. Djoke de Vries: Het is heel waardevol om met andere projectleiders kennis en ervaring uit te wisselen. Die contacten zijn er nu, daar blijven we gebruik van maken. Sinds de aftrap van de campagne in 2010 is er veel veranderd. Muziekeducatie krijgt hernieuwde aandacht van onder andere de politiek. Zo heeft de gemeente Amsterdam beleidsmatig vastgelegd dat de komende jaren op álle basisscholen muziekles wordt gegeven. Ook binnen de scholen heeft er een cultuurverschuiving plaatsgevonden. Tynke Hiemstra: Uit recent onderzoek door Muziek telt! blijkt dat driekwart van de scholen muziekeducatie van groot tot zeer groot belang vindt. Ik wil niet zeggen dat dit alleen door Muziek telt! komt, maar de campagne heeft daar zeker een steentje aan bijgedragen. Muziek telt! is eind 2012 gestopt, maar dat betekent niet dat het onderwerp muziekeducatie van de agenda verdwijnt. Kinderen Maken Muziek gaat nog twee jaar door en binnen het programma Cultuureducatie met Kwaliteit neemt muziek een belangrijke plaats in. Netwerklunch voor muziekdocenten El Sistema in Venezuela is een lichtend voorbeeld voor Muziek telt!. Dankzij dit muziekeducatieprogramma hebben veel achterstandskinderen de kans gekregen om kennis te maken met muziekbeoefening. Niet voor niets is Muziek telt! in 2010 gelanceerd tijdens de uitreiking van de Erasmusprijs aan grondlegger José Antonio Abreu. Toen het uit het programma voortgekomen, wereldberoemde Simón Bolívar Symphony Orchestra of Venezuela juni 2012 voor het eerst naar Nederland kwam, wilde Muziek telt! dat natuurlijk niet ongemerkt voorbij laten gaan. Zevenhonderd kinderen mochten aanwezig zijn bij de generale repetitie van het orkest. Daarna was er een netwerklunch voor muziekdocenten. Via speeddates konden de deelnemers met elkaar kennismaken. Hier bleek overweldigend veel behoefte aan: ruim honderdvijftig deelnemers kwamen op de netwerklunch af. In geanimeerde setting werden ervaringen uitgewisseld en contacten gelegd. 12 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 13

8 Muziek telt, taal rekent, wiskunde zingt! Muziek telt: voor, in en na de pabo! Arend Nijhuis, adviseur muziek KCG. Connie Verberne, directeur KCG, Raad van Advies Muziek telt! Helaas wordt het schoolleven in verschillende vakken verdeeld. Aan de ene kant is dat begrijpelijk maar aan de andere kant draagt dat het risico in zich dat kinderen en onderwijzers denken dat het ene vak belangrijk is en dat het andere er niet toe doet. Ga je dat ook werkelijk geloven dan heb je de poppen niet meer aan het dansen, maar zitten kinderen uren per dag al dan niet braaf in de schoolbankjes; inderdaad bezig met voornamelijk cognitieve vakken. Natuurlijk willen kinderen zingen, dansen én denken. Door alles op die ene hersenhelft te concentreren doen we de kinderen wel ernstig te kort. Muziek telt! heeft de afgelopen jaren tegenwicht geboden aan de grote aandacht voor rekenen en taal. Veel initiatieven zagen het levenslicht. Centra voor de Kunsten, basisscholen, muziekverenigingen, artiesten, professoren, radio, tv en zelfs een echte prinses riepen in koor Muziek telt! en ondersteunden zo deze campagne. Nadat in de 19de eeuw het vak zingen op de lagere school verplicht werd gesteld, komt nu de socialisering van het bespelen van een muziekinstrument op gang, eindelijk! Het resultaat is een prachtig mozaïek van nieuwe initiatieven met tienduizenden muziekmakende kinderen in jeugdorkestjes die niet eens wisten dat ze dit konden. Hoewel de campagne Muziek telt! nu ten einde is, willen deze kinderen dóór en vele nieuwe kinderen staan al te trappelen. We merken dat jonge kinderen met een muziekinstrument ook een aanzuigende werking hebben op andere muziekmakende organisaties. Zij blijken zich graag te verbinden met kinderen en muziek. Professionele orkesten, grote solisten, conservatoria, veel muziekverenigingen en natuurlijk talrijke inmiddels van hun werk beroofde muziekdocenten, willen graag aansluiten bij deze nieuwe en onverwachte beweging. Dit succes is tegelijk onze grootste uitdaging: breng al dit moois ordentelijk met elkaar in verbinding. We willen toch af van de duizenden wielen die steeds weer worden uitgevonden? Nu is het de tijd voor een nieuw vehikel met enkele prachtige wielen waar ieder muziekinitiatief zich in kan laten meevoeren. Dit vehikel mag wat ons betreft analoog aan bv. de KNVB (ja die van het voetballen), horizontaal en verticaal verbanden smeden. Horizontaal door provinciaal op alle niveaus betrokken mensen met elkaar in een verband te brengen. Wij denken dan aan de volgende inspirerende reeks: leerkrachten van basisscholen met passie voor muziek; vakleerkrachten muziek; muziekdocenten die al dan niet onder schooltijd met beginnende orkestjes werken; dirigenten van jeugdorkesten; muziekdocenten die talenten ondersteunen en tenslotte profs die als rolmodel fungeren. Al deze groepen hebben vragen en ideeën maar vooral de wens tot verbinding. Provinciale vertegenwoordigers van deze reeks gaan in een landelijk overleg de vragen en ideeën bespreken en hieraan uitvoering geven, oftewel de verticale verbinding. Zij zorgen voor een landelijke campagne, stroomlijnen speelstukken, initiëren samenwerking tussen de verschillende groepen, behartigen regionale uitwisseling, zorgen voor overleg met muziekopleidingen en concoursen, stimuleren wetenschappelijk onderzoek en behartigen internationale contacten. Inderdaad, een hele uitdaging. De KNVB bestaat inmiddels bijna 125 jaar met de handicap van korte broekjes, kille velden en een aparte damesafdeling. Wij zijn moderner, fotogenieker en niet gebonden aan leeftijd of geslacht. Hoogste tijd voor onze eigen landelijke KNVB want nog nooit was de roep zou luid; Muziek telt! Dominique Hoozemans Voorzitter van het Landelijk Overleg Lerarenopleidingen Basisonderwijs (LOBO) In november 2012 was ik samen met een aantal PABO-docenten op de Brede school in Amsterdam Zuidoost om kennis op te doen over de aanpak van het Leerorkest. Na de theorie door de twee directeuren gaan we over naar het spannende moment: ervaren hoe de praktijk van het Leerorkest werkt. Er valt veel te beleven. Eerst zijn er de instrumentrepetities in diverse lokalen met als klap op de vuurpijl: de gezamenlijke repetitie van het grote Leerorkest. Dat laatste geeft helemaal een prachtige indruk van hoe muziek, magie, discipline en leren volledig samengaan. De ingespannen aandacht, het enthousiasme, de afwisseling van ernst en humor. Kortom, onderwijs in een pure vorm. Wat gebeurt hier bij het Leerorkest nu eigenlijk? De groep leerlingen van deze Brede school behoort met haar palet aan kleuren en met (groot-)ouders uit alle windstreken tot die categorie in onze samenleving die niet automatisch via de gezinsopvoeding in aanraking komt met muzikale vorming, met klassieke muziek of muziekinstrumenten als de cello, viool, of de hoorn. Het Leerorkest in Zuidoost is daarmee een fraai voorbeeld van education for all. Het is ook een bijzondere vorm van passend onderwijs waarbij geen enkel kind uit wat voor gezin dan ook iets wordt onthouden dat kan bijdragen aan de vorming van het gehele kind. Hiermee raken we zowel aan een emancipatorisch als aan een pedagogisch doel. Amsterdam Zuidoost is niet de enige plek waar dit plaatsvindt, het Leerorkest is een concept dat op verschillende plekken in Nederland opduikt. Bijzonder vind ik de doorgaande (leer-) lijn die bij dit concept hoort. Dit begint met de voorbereiding van het muziekonderwijs in de onderbouwactiviteiten, krijgt een vervolg in het leerorkest zelf met wekelijks 1 uur muziekles in de bovenbouwgroepen en loopt door in activiteiten binnen de Brede School. Goed overdacht, uitstekend georganiseerd, in een sterke vakdidactische aanpak en in een hele keten van instellingen die allemaal hun bijdrage leveren. Dat zien we nog niet overal terug. In de praktijk van alledag zien we in het (basis-)onderwijs veel aandacht voor de basisvakken rekenen en taal. Prima. Niets mis mee. Maar als we daarmee denken de ontwikkeling en vorming van het hele kind te pakken te hebben dan is dat een misvatting. De vorming van Hoofd (kennis), Hart (attitude) en Handen (vaardigheden) is de kern van de onderwijsopdracht: een klassiek Bildungsideaal, maar nog steeds en steeds méér actueel. Iedere leraar draagt bij aan een zo breed mogelijke ontwikkeling van het kind en dat brengt ons bij de opleiding: de pabo. De pabo s implementeren de komende jaren in hun kerncurriculum de pas ontwikkelde Kennisbases. Ook die van muziek. Voor iedere student. In het derde of vierde studiejaar komt vervolgens de keuzemogelijkheid om via een vakprofilering uit te groeien naar de gespecialiseerde leraar. En eenmaal aan de slag in de basisschool ligt het voor de hand om met een post-hbo-cursus en een Master deze voortgezette professionalisering ook in een doorgaande lijn verder vorm te geven. Op die manier hoeft de aanpak in Amsterdam Zuidoost geen uitzondering te blijven. Tenslotte: alleen maar denken in vakjes rekenen, taal en muziek? Nee, dat vooral niet. Het vakkenpakket biedt zoveel mogelijkheden om te combineren. Je hoeft maar af en toe naar het populaire tv-programma Maestro te kijken om je te realiseren dat goed tellen alles betekent voor muziek. Het omgekeerde geldt ook! 14 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 15

9 Vorstelijke jaren voor samen musiceren Kinderen Maken Muziek fonds maakt dat amateurverenigingen boven zichzelf uitstijgen. Koninklijk cadeau KMM is een geschenk van Prinses Máxima. Op haar veertigste verjaardag, op 17 mei 2011, kondigde ze tijdens een toespraak aan dat ze de kinderen van Nederland een cadeau wilde geven: een vorstelijk programma met als doel om zoveel mogelijk kinderen in aanraking te brengen met instrumenten. In haar toespraak benadrukte de Prinses dat muziek maken kinderen plezier en ontwikkelingskansen biedt. Zelf heeft zij dit regelmatig ervaren tijdens haar werkbezoeken in het hele land. Ze gunt ieder kind het plezier en de voldoening die samen muziek maken met zich meebrengt. Het Fonds voor Cultuurparticipatie greep de uitdaging samen met het Oranje Fonds met beide handen aan. Ook het Prins Bernhard Cultuurfonds, SNS REAAL Fonds en Scanfonds sloten zich aan. Behalve op muziekeducatie ligt, mede door de inbreng van het Oranje Fonds, in het programma KMM het accent ook op sociale initiatieven en op de bevordering van betrokkenheid in de samenleving. Vijfentwintig van de ondersteunde initiatieven ontvangen in het schooljaar weer een bijdrage, zodat ze hun project kunnen voortzetten en verduurzamen. In het eerste jaar hebben de organisaties hun projecten stevig op poten gezet. Nu moeten ze het verder uitwerken en weer honderd nieuwe deelnemers vinden. Met recht een uitdaging, vertelt Paulides. Begin 2013 konden nieuwe initiatieven een aanvraag indienen, zodat vanaf september 2013 nog eens duizenden kinderen kennis kunnen maken met het spelen van een muziekinstrument. Muzikaal sprookje Ter afsluiting van het eerste projectjaar gaven op 6 juni 2012 ruim drieduizend kinderen als heuse popsterren gezamenlijk een concert in de Heineken Music Hall. Ze brachten een speciaal voor de gelegenheid geschreven sprookje, over de zoektocht van prinses Eva naar een bijzonder geluid, ten gehore. In het publiek zat een glunderende familie: Prinses Máxima, de Prins van Oranje en hun drie dochters. Tijdens dit slotevenement maakte de Prinses bekend dat KMM wegens groot succes niet zou ophouden, maar nog zeker tot en met 2015 zou doorgaan. Haar aankondiging werd met luid gejuich ontvangen. En terecht, vindt Paulides. Er zijn nog veel meer initiatieven in het land die samen met KMM het verschil willen maken. Voor het eerst in je leven een instrument bespelen. Dankzij het programma Kinderen Maken Muziek (KMM) heeft een enorme groep kinderen dat het afgelopen jaar mogen beleven. En er is meer winst: samen muziek maken staat in Nederland definitief op de kaart. door Kim Bos KMM projecten Een overzicht van alle KMM-projecten vindt u op de landkaart achter in deze publicatie. Hier lichten we er drie uit. KMM is een gezamenlijk program- de selectie en begeleiding van de mers, maar ook door de landelijke ma van het Fonds voor Cultuurparticipatie en het Oranje Fonds. Hun noeste inspanningen samen met projecten: Een voorwaarde was dat er minimaal honderd kinderen tussen de acht en veertien jaar aandacht voor muziek die het wist te genereren. Kinderen Maken Muziek heeft enorm in de schijnwerpers Kinderen in Eerbeek maken muziek van Stichting KIEMM andere fondsen, projectleiders en deel moesten nemen. We dachten gestaan. De projecten hebben heel andere enthousiaste betrokkenen dat het moeilijk zou worden, maar veel media-aandacht gekregen. Stichting KIEMM wil uiteindelijk alle kinderen in Eerbeek (Gelderland) kennis laten maken met hebben een mooi resultaat opge- vrijwel iedere organisatie haalde dat Daardoor zijn niet alleen de deelne- muziek. Liane van der Veen en Suzan Lutke, allebei actief lid van de plaatselijke fanfare, zagen leverd. In schooljaar met gemak. Dat komt mede doordat mers in aanraking gekomen met tot hun spijt het muziekonderwijs in hun gemeente afnemen. De geldkraan is dichtgedraaid hebben 31 KMM-projecten er geza- iedereen vol gas en met een onop- het maken van muziek, maar is ook en het muziekonderwijs is kind van de rekening. Daar wilden we iets aan het doen, vertelt Van menlijk voor gezorgd dat ruim vijf- houdelijk enthousiasme te werk is de interesse van buitenstaanders der Veen. In 2012 zijn muziekvereniging Eendracht en de basisscholen in Eerbeek gezamen- duizend kinderen in groepsverband gegaan. gewekt. Paulides constateert boven- lijk vier blazersklassen gestart. Elke vrijdag krijgen alle leerlingen uit groep zes een uur les een instrument leerden spelen. Josien Paulides was als project- Schijnwerpers dien dat subsidie juist in het amateurveld een wereld van verschil kan (veertig keer per jaar) van ervaren vakdocenten. De reacties zijn enthousiast. Van der Veen: De leraren zeggen dat de dynamiek in de klas beter is geworden en dat de leerlingen meer medewerker van het Fonds voor KMM is niet alleen succesvol geble- maken. De financiële en inhoude- met elkaar doen. Sommige kinderen raken voor het eerst een instrument aan en kijken of ze Cultuurparticipatie betrokken bij ken door het grote aantal deelne- lijke ondersteuning van een landelijk een schat in handen krijgen. Zonder subsidie hadden Van der Veen en Lutke het muziekon- 16 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 17

10 derwijs naar eigen zeggen nooit deze impuls kunnen geven. Dan was het project niet mogelijk geweest. KIEMM weet ook inkomsten te genereren. Er is een buzz in het dorp op gang gekomen en daardoor zijn verschillende bedrijven meerjarig donateur geworden. KIEMM wordt grotendeels uitgevoerd door vrijwilligers die onder meer verantwoordelijk zijn voor de projectcoördinatie en de pr. De deuren open Peel en Maas band XXL van CultuurPAD De XXL-band begon in 2011 als een megapercussieband met honderdzestig kinderen van acht tot dertien jaar uit de gemeente Peel en Maas. Deelnemers werden in afzonderlijke groepen tijdens elf lessen op locatie en vier samenspelbijeenkomsten klaargestoomd voor een concerttour door de gemeente en een groot afsluitend optreden in het centrum van Panningen. Door de bijdrage van KMM, ouders en sponsors konden kinderen tegen een lage prijs deelnemen. Projectleider Ankie Rutten hoopt de XXL-band in de toekomst kostendekkend te kunnen aanbieden. Door dit project heeft de organiserende stichting CultuurPAD geleerd hoe ze kan en wil bijdragen aan muziekcultuur. We hebben het belang van samenwerking ontdekt, vertelt Rutten. We kijken nu beter naar welke partners we bij een project kunnen betrekken. Je moet de krachten gebruiken waar ze zitten. Het is inherent aan de culturele wereld om alles zelf te willen doen, maar samenwerken heeft geleid tot vernieuwende initiatieven. We hebben bijvoorbeeld een collectief van muziekdocenten opgericht. In 2013 komt er wederom een XXL-band, dit keer met nieuwe deelnemers en extra instrumenten en vormen van muziek maken. Bovendien start XXL-band Masters, voor kinderen die al meededen met XXL-band 2012 en zich verder willen ontwikkelen. Muziek in de wijk van Kunstkasteel Zuilen Zeven jaar geleden verhuisde Yamila Bavio naar de Utrechtse wijk Zuilen. Ze merkte dat de bewoners van haar buurt en die van een minder welgestelde buurt aan de andere kant van de speeltuin, op steenworp afstand, amper contact met elkaar hadden. Daar besloot ze iets aan te doen. Ze nodigde kinderen uit beide buurten uit om op gezette tijden vrijblijvend muziek te maken. Ik geloof dat muziek alle verschillen wegneemt. Het initiatief groeide onder de vleugels van Kinderen Maken Muziek uit tot het project Muziek in de wijk. Leerlingen uit de bovenbouw van alle basisscholen in Zuilen kregen in 2012 een presentatie over muziek. Een week later was er een instrumentencarrousel : de leerlingen mochten verschillende instrumenten proberen. Er was ook nog een open dag. Dit introductietraject was bedoeld om de kinderen te enthousiasmeren voor buitenschoolse muzieklessen. Van de vijfhonderd leerlingen die via de scholen werden bereikt, schreven honderddertig zich in voor de buitenschoolse, gratis muzieklessen in buurthuizen. Bavio ziet Zuilen veranderen. Bewoners, kinderen én hun ouders, vinden nu sneller hun weg naar buurthuizen en komen vaker bij elkaar. De wijk is wakker geschud. Sinds januari 2013 draait Muziek in de wijk voor de tweede keer. Ook komt er op een school een pilot voor jongere kinderen. muziek-in-de-wijk Rob Streevelaar algemeen directeur Nederlands Philharmonisch Orkest Nederlands Kamerorkest Mijnheer, op welke school kun je viool leren?. Vooral de enthousiaste blik is betoverend van dit meisje dat zojuist heeft besloten viool te willen spelen. Ze oogt vastberaden: zij zal desnoods haar school verruilen voor een andere. Met haar klas bezocht ze vanmorgen een repetitie van het Nederlands Philharmonisch Orkest Nederlands Kamerorkest. Het gonst in de groep. Kinderen stellen orkestleden die hun instrument opbergen nog snel een vraag, bekijken instrumenten van dichtbij en schudden handen. Een groepje verdringt zich op het podium rondom de pauken waar de slagwerker trakteert op een toegift. Zo hé, hard! Het NedPhO NKO verhuisde eind 2012 naar de NedPhO-Koepel in Amsterdam Oost. De voormalige Majellakerk midden in de Indische buurt werd verbouwd tot een prachtige repetitiezaal. Niet voor niets koos het orkest voor deze plek: hier valt een wereld te winnen in het betrekken van Amsterdammers bij het rijke aanbod van kunst en cultuur. Midden in deze buurt, waar woorden als integrale wijkaanpak en leefbaarheidprogramma behoren tot het vocabulaire van de participatiemakelaar, biedt het NedPhO gastvrijheid. In uitnodigende programma s voor scholen en buurtbewoners. Musici spelen in de wijk, de deuren staan zo vaak mogelijk open. Educatie en participatie behoren tot het DNA van dit orkest. Orkestleden die s avonds excelleren bij De Nederlandse Opera of in het Concertgebouw, werken s ochtends met kinderen. Het programma NedPhO GO! ontstaat in overleg met de scholen en in samenwerking met het Concertgebouw dat een Tempel zonder drempel wordt. Het meisje voor mij wacht en laat haar ogen rondgaan langs de musici. Hoe kan ik haar antwoorden? Zíj heeft er geen idee van hoe cultuurpolitiek haar vraag is, ík wil haar enthousiasme niet temperen. Gelukkig kan ik eerlijk zijn: in een periode waarin gemeenten hard bezuinigen op muziekonderwijs, heeft Amsterdam juist gekozen voor versterking. In het Basispakket kunst- en cultuureducatie wordt de drempel naar muziekonderwijs verlaagd. Kinderen krijgen muziekles in de klas. Het aanbod doet ertoe want is niet vluchtig: het leren bespelen van een muziekinstrument wordt voor kinderen bereikbaar. Cultuurwethouder Carolien Gehrels zet in op samenwerking tussen het onderwijs, de muziekscholen en het Leerorkest, dat zich naar voorbeeld van het Venezolaanse El Sistema met instrumentaal muziekonderwijs richt op kinderen die niet vanzelfsprekend de weg vinden naar muziekbeoefening. Orkesten, ensembles en podia dragen bij vanuit hun mogelijkheden. Zo kan het. De stad versterkt zich muzikaal en kinderen kunnen hun talent ontwikkelen. Deze doelstelling is niet alleen artistiek gedreven. Projecten als El Sistema bevestigen dat muziek in staat is mensen te verbinden en overtuigen dat de zachte wereld van muziek harde problemen van de stad helpt oplossen. Het meisje voor mij ziet geen problemen. Zij ziet kansen. Zij is betoverd door haar droom en wil viool spelen. Ik kan haar de weg wijzen naar de muziekschool, naar het Leerorkest in de Indische buurt en haar uitnodigen bij het NedPhO binnen te lopen wanneer zij dat wil. Mijn droom? Dat de kinderen van Amsterdam trots kunnen zijn op de muziek van deze stad en er deel van mogen uitmaken. Dat zij, onderweg langs het Museumplein, het Concert-gebouw herkennen als de zaal waar zij welkom zijn en waar je muziek beleeft die bij je past. 18 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 19

11 TIJDLIJN ///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// MUZIKALE HOOGTEPUNTEN 28 juni Dankzij Muziek telt! komt het Simon Bolivar orkest naar het Concertgebouw in Amsterdam. 700 kinderen bezoeken de generale repetitie. Aansluitend organiseert Muziek telt! een netwerklunch voor vakdocenten. In de middag komen ook de projectleiders van MIK bij elkaar. Ze spreken met elkaar over de belevingswereld van het kind. In 2012 zijn er in 25 gemeenten Zing es scholen actief, waarvan zeven scholen met het predicaat zilver. 7 november Tijdens de Muziek telt! toekomstmanifestatie wordt het stokje overgedragen aan Orkest in de Klas. In de ochtend zijn er deelsessies. Stakeholders van Muziek telt! staan stil bij de behaalde resultaten en de toekomst van muziekeducatie. Ook de projectleiders van MIK en KMM komen bij elkaar voor een masterclass strategische samenwerking Start januari De projectleiders MIK komen bij elkaar om de uitkomsten van de visitatiecommissie te bespreken. april publicatie beleidsplan: het Fonds benoemt muziek als speerpunt 17 december Lancering Muziek in ieder kind. 24 september Kick of Muziek telt! in Concertgebouw Amsterdam november Eerste bijeenkomst voor projectleiders van Muziek in ieder Kind (MIK) projecten. Op de agenda staat de monitoring en evaluatie. Op 31 januari 2011 komt ook de tweede lichting projectleiders bij elkaar april Tweede bijeenkomst voor alle projectleiders MIK. Centraal staat de samenwerking met het onderwijs. 17 mei Prinses Máxima geeft muziek cadeau! Met Kinderen Maken Muziek zorgen het FCP en het Oranje Fonds ervoor dat duizenden kinderen in groepsverband een instrument leren bespelen. 15 juni Veertig kinderen nemen samen met Edwin Rutten en MC Winne het Muziek telt! lied op. 18 juni In de Volkskrant verschijnt een opiniestuk van de keynotespeakers van de breinconferentie: Hoe muziek het brein verrijkt. 22 juni Ruim 300 mensen bezoeken het Muziek telt! symposium Muziek en het brein. 23 juni Aanbieding Muziek telt! lied aan prinses Máxima. 6 juni Ruim 3000 kinderen spelen samen in de Heineken Musical Hall voor het prinselijk paar en de prinsesjes tijdens het slotconcert van Kinderen Maken Muziek. In 2012 zijn er nog eens zestien regionale Zing es inspiratiebijeenkomsten 6 juli Eerste Zilveren Zing es school meldt zich: St. Laurentius in Weert-Swartbroek. 19 tot 22 april Muziek telt! is op de EAS conferentie in Den Haag en ontvangt hier Engelse gasten. Ook organiseren we een seminar over bijscholing van vakdocenten voor het lesgeven aan grote groepen. 13 april Projectleiders van KMM volgen workshops over fondsenwerving en het schrijven van een projectplan tijdens de tweede uitwisselingsbijeenkomst in Utrecht. 30 januari 17 Vioolbouwers werken 12 uur lang aan de reparatie van 50 tijdens Klassiek geeft! gedoneerde violen en celli. 8 maart Het Fonds organiseert een bijeenkomst voor alle Mik en KMM projectleiders. Het thema is de financiële en sociale verankering van de projecten en 21 januari Muziek telt! is op de Cultuur en Onderwijs beurs en verzorgt samen met Muziek in ieder kind projecten presentaties voor de aanwezigen. In 2011 zijn er zeven regionale Zing es inspiratiebijeenkomsten 30 november Ruim 200 geïnteresseerden zijn aanwezig bij het landelijk symposium Zingen in de Klas met afsluitende Zing'es voorstelling. 22 november Tijdens de Kinderen Maken Muziek uitwisselingbijeenkomst brengt Prinses Máxima een verrassingsbezoek. Zij spreekt met diverse projectleiders over de opstart van hun project. 27 oktober Het Fonds organiseert een ochtend om samen met betrokkenen uit het muziekeducatieve veld te brainstormen over de rol van muziekeducatie in de komende beleidsperiode. In de middag staan de projectleiders van MIK stil bij de ontwikkelde lesmethodieken. 14 oktober Slotdag Klassiek geeft instrumenten worden verdeeld over verschillende MIK en KMM projecten. 26 augustus Het Zing es gedeelte van muziektelt.nl wordt gelanceerd 23 & 24 september Startweekend Kinderen Maken Muziek. Projectleiders delen tips en ervaringen uit met elkaar en diverse experts. 30 september Samen met Radio 4 start Muziek telt! de actie Klassiek geeft. 20 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 21

12 In de stemming komen Het is een willekeurige ochtend op een schoolplein in een willekeurige wijk in Nederland. Een gebouw met grote ramen vol met geschilderde herfstblaadjes, getallenlijnen, gekleurde bouwsels en een overvolle vensterbank. Achter de ramen staan stoeltjes omgedraaid op de tafels. Op het plein rondom het gebouw staan speeltoestellen, er zijn gekleurde lijnen op de grond geschilderd en rondom het plein staat een hoog hek met scherpe punten. En zoals gebruikelijk staat tegen half 9 het schoolplein vol met kinderen. Tot zover niets vreemds aan dit tafereel, maar op hun rug dragen de kinderen enorme koffers in allerlei verschillende vormen. De contouren van cello s, violen, harpen en trompetkoffers tekenen zich af in de schemering. De bel gaat en vervolgens worden de kinderen bij binnenkomst begroet door de schooldirecteur. Instrument vergeten? Dan eerst even terug naar huis! De koffers met muziekinstrumenten worden op de daarvoor bestemde plaatsen gezet en de kinderen verdwijnen in de klassen. Niet veel later klinken er letterlijk vanuit alle gaten en hoeken in de school de begintonen van sinterklaasliedjes, willekeurige stoomboottonen en zingende kinderen. Opgetekend door Marleen Barth (voorzitter visitatiecommissie) en Marleen Kunst (secretaris visitatiecommissie). Commissieleden: Johan Bosma, Melissa Bremmer, Melanie Scheepers, Marga Wobma-Helmich. verslag van de visitatiecommissie Muziek in ieder kind In de cultuurperiode heeft het Fonds voor Cultuurparticipatie de regeling Muziek in ieder kind opgesteld en tot uitvoering gebracht. Het doel van de regeling is om de drempel naar muziekeducatie voor kinderen te verlagen, zodat grote groepen kinderen in de gelegenheid worden gesteld zich muzikaal te ontwikkelen. Om dit te bereiken zijn er over het land verspreid verschillende projecten ondersteund om als voorbeeld te dienen en om een nieuwe beweging op gang te brengen op muziekeducatief gebied in de basisschool. Daarnaast is er aandacht voor de ontwikkeling van nieuwe inhoudelijke invulling van muziekeducatie aan basisschoolleerlingen. Het Fonds voor Cultuurparticipatie heeft 17 projecten in de regeling op kunnen nemen om de genoemde doelen te bereiken, waarvan 3 projecten vallen onder het flankerend beleid. Het flankerend beleid is bedoeld ter ondersteuning en versterking van de regeling op het gebied van kennisvermeerdering, kennisverspreiding, reflectie, promotie en het debat over muziekeducatie in het primair onderwijs. Inmiddels zijn de meeste projecten halverwege het laatste seizoen van de projectperiode en is het mogelijk om te bekijken of de plannen ook uitgevoerd worden zoals vooraf opgezet. Het Fonds voor Cultuurparticipatie heeft een visitatiecommissie gevraagd om te kunnen beoordelen hoe en in welke mate de regeling daadwerkelijk heeft bijgedragen aan de doelen die vooraf zijn gesteld. Om dit inzichtelijk te krijgen heeft de visitatiecommissie de projectplannen en projectevaluaties bestudeerd en besproken in het kader van de doelstellingen van de regeling. Vervolgens zijn de 17 projecten door het land bezocht; de commissie heeft gesproken met de projectleiders, betrokken muziekdocenten, vakleerkrachten, groepsleerkrachten en leerlingen. Een vast onderdeel van de visitatie was ook het bezoeken van één of meer lessen binnen het project, om een beeld van de praktijk te kunnen vormen en zo de uitwerking van de regeling te kunnen beoordelen. De verschillende onderdelen waar de visitatiecommissie telkens naar heeft gekeken zijn afgeleid van de doelstellingen van de regeling: de projectdoelen, de kwaliteit van de projectorganisatie, het bereik, de wijze waarop de organisatie omgaat met de regeling: drempelverlagend, vernieuwend muziekeducatief aanbod, de samenwerkingsverbanden en het overdraagbaar maken en de verankering van het project, het traject van monitoring en evaluatie en de condities voor continuering van het project. In dit essay worden al deze punten besproken om een globaal beeld te schetsen van de algemene bevindingen van de visitatiecommissie. 22 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 23

13 Torenhoge ambities in de weerbarstige praktijk - projectdoelen besteed aan de organisatie zelf, de inhoud van de bijscholingstrajecten en de rol van de projectleider. Veel school, heeft veel extra begeleiding en zorg nodig. Maar als hij achter zijn instrument zit, zien we hem groeien! scholen: het zijn voornamelijk kinderen die van huis uit doorgaans niet in aanraking komen met muzieklessen De directiekamer is als één van de weinige ruimtes in betrokken muziekscholen en/of centra voor de kunsten Hij verandert en onze blik op hem verandert. Dat zijn en muziekinstrumenten. Ook het speciaal onderwijs de school niet in gebruik door groepjes musicerende zoeken invulling voor hun veranderende positie in de ouders, de juf en zijn klasgenootjes dan bewondering wordt bereikt; met een project dat zich specifiek op kinderen, wel staan er grote kisten opgesteld tegen de toekomst. Wegens bezuinigingen hebben zij te maken voor hem hebben, deze doelgroep richt, en binnen een aantal reguliere muren, kasten en het raam: Ja, de instrumenten konden we niet allemaal in de klassen kwijt, toen was het even zoeken naar een geschikte locatie. Uiteindelijk hebben we het opgelost met deze grote kisten en die staan dus hier. De instrumenten passen er in, en de directiekamer kan op slot: voor de verzekering noodzakelijk! Het is voor onze school echt een fantastisch project, maar we hadden van te voren niet verwacht dat er organisatorisch zo veel bij zou komen kijken. De hoofddoelstelling is bij de meeste projecten het laagdrempelig aanbieden van muziekeducatie aan de kinderen op de basisschool: dat lukt bij alle projecten voor de kinderen in de betrokken schoolklassen. De organisaties hebben elk in hun project eigen accenten en (sub)doelstellingen geformuleerd. Het blijkt in de praktijk toch regelmatig lastiger dan verwacht om de vooropgestelde doelen te behalen: bijvoorbeeld het implementeren van een specifieke leertheorie die ten grondslag ligt aan de lessen of het verhogen van de ouderparticipatie. Niet alle doelen blijken ook even gemakkelijk meetbaar, waardoor het niet helder is of de vooropgestelde doelen daadwerkelijk behaald worden. met een nieuwe focus. Vanuit het gemeentelijk beleid wordt de eis gesteld om meer kinderen voor hetzelfde bedrag te bereiken: het accent komt te liggen op het binnenschoolse aanbod. Zeker voor muziekdocenten is het lesgeven aan grote groepen een heel nieuw vakgebied. Om de muziekdocenten op hun nieuwe taak toe te rusten zijn er bijscholingstrajecten opgezet voor het werken met grotere groepen kinderen. Ook is er binnen een aantal projecten die werken vanuit een specifieke leertheorie of methodiek een bijscholingstraject vormgegeven voor vakleerkrachten en muziekdocenten. Een groot knelpunt is het daadwerkelijk in praktijk brengen van de nieuw geleerde leertheorie of methodiek. De bijscholing was niet bij alle projecten even uitgebreid en praktisch inzetbaar. De indruk is dat de specifieke kennis en vaardigheden voor het lesgeven in het basisonderwijs door een aantal projecten is onderschat. Gedurende de projectperiode is op sommige plekken de bijscholing aangepast aan de vragen vanuit de praktijk, bijvoorbeeld door gebruik te maken van coaches in de klas. Projectleiders met een heldere, eenduidige visie, die deze met enthousiasme overbrengen, bereiken doorgaans veel kwaliteit op de werkvloer. Een aandachtspunt is dat de kennis wel Het is duidelijk dat er een heel andere doelgroep is bereikt dan de gezinnen waar de muziekscholen van oudsher mee te maken hebben. dat doet hem en ons zo goed. Het aantal leerlingen dat de projecten wilden bereiken wordt doorgaans gerealiseerd; op het moment dat het project is bijgesteld naar minder of juist meer klassen, verandert logischerwijs het leerlingenaantal mee. Het is in de aantallen niet altijd helder of er wel of geen sprake is van dubbeltellingen, maar er worden over de gehele projectperiode ongeveer leerlingen bereikt. Met de flankerende projecten worden nog eens leerlingen bereikt. Er worden kinderen bereikt op zogenaamde achterstandsscholen en op reguliere projecten. Op het moment dat een school te maken krijgt met versterkt toezicht van de Onderwijsinspectie vanwege onvoldoende leerprestaties is het lastig om het muziekonderwijs overeind te houden. Iedere minuut onderwijstijd wordt dan afgewogen en moet direct bijdragen aan het verbeteren van de meetbare prestaties bij rekenen, taal en lezen. Met de ouderparticipatie gaat het in de praktijk minder rooskleurig dan vooraf gedacht. Veel scholen hebben sowieso al vrij veel moeite om de ouderparticipatie naar wens te laten verlopen. De meest basale vorm van ouderparticipatie kwam vaak wel tot stand: de ouders komen kijken als hun kind op het podium staat. In de projecten waarbij kinderen een instrument leren bespelen, hebben veel organisaties hun best gedaan de mogelijkheid te bieden dat het instrument mee naar huis mag om te kunnen studeren. Om het benodigde aantal instrumenten te verzamelen, hebben drie projecten hulp gekregen vanuit de landelijk actie Klassiek geeft. Daarbij zijn ruim 1200 instrumenten ingezameld. Naast het probleem van het aantal instrumenten dat beschikbaar moest zijn, kwamen er allerhande bezwaren naar boven waar van te voren niet De muziekschool op school, een veranderend beleid - de projectorganisatie gedeeld moet worden binnen de organisatie om de afhankelijkheid van het project los te koppelen van een enkele persoon. aan gedacht was. Van een gezin in een flat dat geen zin heeft in gedoe met de buren, tot kinderen die bang zijn dat de ouders het instrument doorverkopen ten De projectleider vertelt vol passie over de eerste gesprekken die met de scholen werden gevoerd: Het was echt kennismaken en ik moest werkelijk al mijn overtuigingskracht inzetten om helder te krijgen dat het een goed idee zou zijn om hier op school, onder schooltijd, de kinderen een instrument te leren bespelen!. De directeur vult aan dat de school er aanvankelijk niet op zat te wachten: We hebben al zo veel aan ons hoofd en met zo n culturele instelling weet je nooit wat je je allemaal op de hals haalt. Maar na dat eerste gesprek was ik toch nieuwsgierig en bleef het idee prikkelen. Toen hebben we nog eens een afspraak gemaakt om te bekijken wat de mogelijkheden zouden zijn. En.. je ziet wat er van gekomen is! We zijn verkocht! De juiste snaar raken - bereik In de pauze komen de muziekdocenten bij elkaar in de lerarenkamer: Wat een heerlijke school om te beginnen; hier hebben ze lekkere koffie!. En vervolgens vliegt het team muziekdocenten de school weer uit, met op hun rug de inmiddels welbekende koffers: op naar de volgende school. Deze school is onlangs bestempeld tot zwakke school, de samenwerking met het project was bijna stopgezet om alle tijd in te kunnen zetten voor taal, rekenen en lezen. De directeur heeft daar op het laatste moment een stokje voor kunnen steken: Onze kinderen, ja juist onze kinderen hebben dit soort projecten nodig. Je ziet kinderen opbloeien, hun talenten ontdekken. Er zit een jongetje in groep 6, met behoeve van hun eigen financiën. Het is duidelijk dat er een heel andere doelgroep is bereikt dan de gezinnen waar de muziekscholen van oudsher mee te maken hebben. Gelukkig zijn er ook veel kinderen die thuis muziek hebben gemaakt, die met vriendjes hebben afgesproken om gezamenlijk muziek te maken en waarbij de ouders ook heel even hebben geprobeerd hoe dat nu voelt: spelen op een echt instrument! Zelf zing ik zo vals als een kraai - drempelverlagend In de groepen 3 en 4 is er een muziekles door de vakleerkracht. De kinderen doen gezamenlijk een body warming-up. Daarna wordt er met ondersteunende beelden op het digibord een lied aangeleerd. De Bij het bekijken van de projectorganisaties is aandacht een lastige thuissituatie. Hij komt niet lekker mee op vakleerkracht begeleidt de leerlingen met de gitaar. 24 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 25

14 Als het lied is ingestudeerd, zingen de kinderen met de begeleiding vanuit het digibord hetzelfde lied nogmaals. De groepsleerkracht observeert de vakleerkracht bij het aanleren van het lied en denkt aan de afspraak dat zij over twee weken zelf een nieuw lied met haar groep zal instuderen. Na de les bespreekt de groepsleerkracht nog even haar dilemma met de vakleerkracht: Tot nu toe was ik er altijd aardig onderuit gekomen. De kinderen zongen mee met een CD en ik hield me op de achtergrond. Maar nu zal ik er toch echt aan moeten geloven. Ik ben niet zo van de muziek. Dus toen ik voor het eerst hoorde dat we aan het project gingen meedoen, dacht ik: leuk, muziekles voor de kinderen! Maar misschien leer ik er wel minstens zo veel van... van een uitgebreid naschools programma tot plekken waar geen aanbod is van naschoolse activiteiten. De doorstroom naar de reguliere muzieklessen en verenigingen is (nog) niet op gang gekomen. Er is ook weinig aandacht besteed aan de manier waarop deze cijfers te monitoren zijn. Daarbij kunnen kinderen tijdens de projectperiode kosteloos of tegen een kleine vergoeding muzieklessen volgen, waardoor de stap naar het betaalde muziekonderwijs erg groot is. De projectleiders verwachten dat deze doorstroom op termijn wel op gang zal komen, maar het is nog niet helder of dit echt zal gebeuren en zo ja, hoe de organisaties dit effect meetbaar willen maken. de strijkstok in de rivier! Ja, daar komt ie weer: C! C! D! Eerste vinger! Bij de kinderen rode wangen, de tong uit de mond en de glimlach achteraf: we kunnen een lied spelen! Het aanbieden van langdurige lestrajecten op de basisschool is voor bijna alle organisaties iets nieuws. Ook de aansluiting op de kerndoelen en het plaatsen van de lessen in een lange leerlijn muziekeducatie was op veel plekken nieuw. Voor muziekdocenten was de stap van individueel lesgeven aan gemotiveerde leerlingen naar verplichte muzieklessen in groepen onder schooltijd een grote overgang. Voor veel kinderen is het structureel aanbieden van muzieklessen nieuw; zowel op school als thuis werd hier nauwelijks aandacht aan besteed. Een opvallend detail binnen de instrumentlessen en de keuze voor dat bleek helaas niet het geval te zijn..!. Nu kunnen ze er allebei om lachen, maar in het begin zorgde het voor veel irritaties over en weer. In de samenwerking met de basisscholen komt naar voren dat de (werk)cultuur van een school sterk kan verschillen van de (werk)cultuur van een culturele organisatie. Als er ruis ontstaat in de communicatie bestaat de kans dat de culturele instelling de betrokkenheid van de school verliest. Dat is dan vaak lastig te herstellen. Het blijkt dat de scholen na een positieve ervaring, zoals een mooie presentatie of het opbloeien van een individuele leerling, het project meer gaan waarderen. Dan zijn ze ook sneller bereid Voor alle leerlingen die betrokken zijn bij de muziekprojecten, is de drempel naar binnenschoolse muziekeducatie verlaagd. Doordat er iemand van buitenaf komt om de les te geven, staat muziek weer op het rooster. Voor de groepsleerkrachten is muziekonderwijs niet altijd toegankelijker geworden; afhankelijk van de opzet van het project is de drempel soms zelfs hoger geworden. De groepsleerkracht ziet de muziekdocenten en/of vakleerkracht en beseft dat de eigen muzieklessen nooit op zo n hoog niveau zullen plaatsvinden. Aan de andere kant zijn er ook projecten die zich richten op de (coaching van) groepsleerkrachten. Daardoor blijven de nieuwe muzikale vaardigheden in de school, ook als de muzieklessen van buitenaf wegvallen. Een knelpunt is dat groepsleerkrachten een volgend jaar in een andere jaargroep kunnen staan, waardoor de nieuw aangeleerde vaardigheden niet altijd passend zijn voor de nieuwe jaargroep. Voor de kinderen die meer verdieping willen, is er binnen veel projecten de mogelijkheid om na schooltijd meer muzieklessen of orkestlessen te volgen. De uitvoering van deze naschoolse trajecten is niet overal even goed van de grond gekomen. De opzet werkt doorgaans het beste als in de school dezelfde muziekdocenten de naschoolse lessen verzorgen. Binnen één van de projecten is deze vorm zo succesvol, dat er nu zelfs kinderen vanuit de brugklas terugkomen om op hun oude basisschool mee te blijven spelen in het orkest! Het organiseren van programmaonderdelen in de naschoolse tijd is sterk afhankelijk van de lokale inrichting van deze uren: dit varieert binnen de projecten Ja, het is ook best wel cool om harp te spelen! - vernieuwend muziekeducatief aanbod In de groepen 5, 6 en 7 worden de instrumentale lessen gegeven, in de klas starten de drie muziekdocenten met een concertje als warming up voor de les. Soms is dat het lied dat de kinderen zelf gaan leren spelen, soms is het een luisterstuk van een (on)bekende componist. Vervolgens begeleiden de muziekdocenten een lied dat alle kinderen kennen en wordt er gezamenlijk gezongen. Dan is het tijd om in groepjes op het eigen instrument aan de slag te gaan. Heel gestructureerd en gedisciplineerd worden de instrumenten uitgepakt en, indien nodig, in elkaar gezet. Voor groep 5 is het de tweede les op hun eigen gekozen instrument; op de kam van de cello staan met potlood de namen van de snaren geschreven en onder de snaren zit een plakker voor de positie van de eerste vinger. De snaren worden eerst getokkeld en even later worden de strijkstokken uitgedeeld, er klinkt een luid Yes!. Na de eerste sinterklaasliedjes klinkt hier ook al een kerstlied, met hulp van de docent wordt meegespeeld met het echte lied: C! C! D! Eerste vinger! En blijf met Voor veel kinderen is het structureel aanbieden van muzieklessen nieuw; zowel op school als thuis werd hier nauwelijks aandacht aan besteed. een instrument is dat hoe minder de kinderen van huis uit bekend zijn met klassieke muziek, hoe minder last ze hebben van de traditionele sekseverdeling binnen de instrumentgroepen. Er zijn door een aantal organisaties leertheorieën, muziekpedagogische visies en lesmethodieken gebruikt of ontwikkeld die ten grondslag liggen aan de uitvoering van het project. De organisaties dragen deze visie of methodiek uit en zorgen voor bijscholing aan de betrokken docenten, maar het blijkt toch erg lastig om de leertheorie of muziekpedagogische visie in praktijk te brengen. Binnen de projecten verschilt ook de aanpak van de muziekdocenten onderling, waardoor een eenduidige visie binnen het project lijkt te ontbreken: noem je de noten C, D, E, of do, re, mi, speel je op gehoor, of begin je al direct met notenschrift? Het kan een bewuste keuze zijn om ieder zijn eigen manier te laten gebruiken, maar het lijkt af en toe onvoldoende uitgewerkt. Er wordt voornamelijk veel bestaand materiaal opnieuw gebruikt, aangepast en ingezet. Projecten waarbij de methode ontwikkeld is voordat lessen in de klas in praktijk worden gebracht, lukt het meestal beter om een bestaande leertheorie als basis voor de methode te gebruiken. Op verschillende plekken zijn doorlopende leerlijnen ontwikkeld en gehanteerd, waarbij het begrip doorlopende leerlijn soms vrij ruim wordt geïnterpreteerd. In de doorlopende leerlijnen worden de (eind)doelen, opbouw en inhoud van de muzieklessen beschreven. Er is binnen de projecten tot nu toe weinig aandacht besteed aan de mate waarin de leerlingen deze doelen behalen. Een volgende stap zou zijn dat de muzikale ontwikkeling van de leerlingen door middel van toetsing meetbaar en inzichtelijk wordt gemaakt. Ze ruimen ook nooit hun gebruikte kopjes op. - samenwerkingspartners De school en de culturele instelling zijn al aardig aan elkaar gewend en spreken elkaars taal. De knelpunten van de samenwerking zijn inmiddels ook bespreekbaar, Ja, zegt de schooldirecteur, in het begin verwachtten jullie dat de kaboutertjes alle instrumenten wel even klaar konden zetten en na afloop het lokaal weer opruimden..., de projectleider vult aan maar om mee te denken over het oplossen van mogelijke knelpunten en tijd vrij te maken voor het project. Een gering aantal conservatoria speelt vanuit de opleiding Docent Muziek een rol in de begeleiding en bijscholing van de muziekdocenten, groeps- en vakleerkrachten. Het betrekken van stagiaires of het opzetten van samenwerkingsverbanden met de uitvoerende opleidingen van de conservatoria is, op één project na, niet van de grond gekomen. Dit wordt door de projecten als een gemis ervaren. Oorzaken hiervan die genoemd worden door de projectleiders zijn het groot aantal buitenlands sprekende studenten -wat het lesgeven in het basisonderwijs lastig maakt- en een imagoprobleem rond lesgeven aan leerlingen in het basisonderwijs. Studenten en docenten richten hun aandacht liever op de muziek, dan op pedagogische en didactische vaardigheden om muziek over te kunnen brengen. Samenwerken met de pabo s is weinig genoemd en ook nauwelijks gebeurd. Binnen een flankerend project is deze samenwerking goed verlopen, door het uittesten en ontwikkelen van muziekeducatief materiaal. Er zijn wel pabo s die inmiddels interesse tonen voor muzikale programma s die gericht zijn op de groepsleerkrachten. Door deze programma s al op de pabo aan te bieden, kan muziekeducatie weer meer vanzelfsprekend worden in het basisonderwijs. Lokale concertpodia stellen vaak voor een eindpresentatie hun zaal ter beschikking; de zaal zit dan vol mensen uit de stad die doorgaans het concertpodium niet of nauwelijks bezoeken. De verbintenis met de professionele muziekwereld zou steviger gemaakt kunnen worden; een aantal projecten beschrijft het belang van de ontmoeting met inspirerende muzikanten. 26 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 27

15 Muziek in ieder kind systematisch en gestructureerd gewerkt aan het overdraagbaar maken van de ontwikkelde materialen en methodieken. Tijdens de projectperiode is dan al gewerkt met het ontwikkelde materiaal, en dit is bijgesteld als dat nodig was. Andere projecten hadden hier veel minder over nagedacht. Het is niet altijd helder welke informatie precies overdraagbaar gemaakt zal worden, of wat de beste manier is om materiaal overdraagbaar te maken. De verzamelde en overdraagbare materialen zullen bestaan uit een aantal (digitale) methodes voor gebruik in de klas, leerlijnbeschrijvingen, lesbeschrijvingen, documentaires, filmmateriaal en schriftelijke publicaties. Er is minder aandacht besteed aan de manier waarop dit materiaal toegankelijk gemaakt kan worden; wellicht behoeven een aantal methodieken of leerlijnen workshops om het materiaal daadwerkelijk over te kunnen dragen. Het zou mooi zijn als er een centrale (digitale) verzamelplaats voor de ontwikkelde materialen zou komen. De inbedding en verankering in het onderwijs is een lastig punt. Het is op zichzelf al lastig om een project op te nemen in een schoolplan. Veel scholen zien het belang en de toegevoegde waarde van het project zeker in, al blijkt een aantal scholen ook voornamelijk geïnteresseerd te zijn in de goedkope pilotfase van het project. Toch kunnen ook de meer gemotiveerde scholen niet met zekerheid zeggen dat zij in de toekomst ook het budget zullen hebben om muziekprojecten te kunnen bekostigen. Andere scholen benadrukken dat zij scherpe keuzes zullen moeten maken in de toekomst. De keuze voor muziekonderwijs houdt dan in dat andere dingen niet meer kunnen. Het belang van het moeten ontmoeten - traject van monitoring en evaluatie De projectleider vertelt: Op de verschillende bijeenkomsten vanuit het Fonds hebben we als de projectleiders kennis met elkaar gemaakt. Zo konden we best practices uitwisselen. Dat was heel waardevol. Alle collega s lopen toch min of meer tegen dezelfde problemen aan. Het contact onderling had wel nog intensiever Er wordt op dit moment bij alle projecten aandacht besteed aan de manier waarop het project in de toekomst door zal kunnen gaan. gemogen, maar dat was lastig te realiseren. De organisaties hebben hun eigen project gevolgd en bijgestuurd aan de hand van de interne vorm van monitoring en evaluatie. Voor veel organisaties was een structurele vorm van monitoring en evaluatie enigszins nieuw en onwennig. Het leek niet altijd even helder wat geëvalueerd moest worden en op welke manier deze uitkomsten bruikbaar waren voor bijsturing. Op momenten dat er veel bijsturing nodig was, werd nogal Blijft de muziek in ieder kind hoorbaar? - condities voor continuering Voor ons als muziekschool liggen er kansen in het binnenschools aanbod. De gemeente wil daarop inzetten en onze muziekdocenten zijn daartoe bijgeschoold. zegt de projectleider. De schooldirecteur geeft aan dat wat hem betreft sowieso de algemene (vocale) muzieklessen onderdeel blijven van het muziekaanbod op school: Mocht het met de financiering niet lukken, dan maak ik me hard voor de muzikale basis: het samen zingen, en eventueel het kennismaken met een aantal instrumenten in kortere blokken. De langdurige instrumentlessen zouden, ondanks dat het werkelijk fantastisch is, toch als eerste afvallen. Dat is financieel en organisatorisch de meest logische keuze. Er wordt op dit moment bij alle projecten aandacht besteed aan de manier waarop het project in de toekomst door zal kunnen gaan. Hiertoe wordt op verschillende plekken gebruik gemaakt van een coach vanuit het Fonds, die helpt om een businessplan op te stellen. Er is door weinig projectleiders van te voren nagedacht over de vraag hoe het project na afloop van de projectperiode zonder subsidiegelden verder kan. Een aantal projecten heeft met de subsidie de Vanuit de professionele wereld zou er nog een stap gezet kunnen worden de hun passie voor muziek over te dragen aan een nieuwe generatie. Een manier om muziekeducatie structureel in de scholen te verankeren zou zijn dat de Onderwijsinspectie scholen mede beoordeelt op het behalen van (scherper geformuleerde) kerndoelen op het gebied van muziek. eens het vooraf opgestelde plan van moneva vergeten, terwijl de organisatie wel actief aan het evalueren en bijsturen was. Binnen de projecten is weinig aandacht geweest voor het monitoren van cijfermatige gegevens zoals de doorstroom naar buitenschoolse muzieklessen ontwikkeling van het materiaal kunnen bekostigen, waardoor de kosten in de toekomst veel lager zullen zijn. Gesprekken met scholen en gemeenten worden op dit moment gevoerd om af te stemmen of, en zo ja, De inspectie rekent ons af op de CITO-scores, niet op de muzikale kwaliteiten van leerlingen - overdraagbaarheid en verankering Of wij als school doorgaan met dit project? Ja, we willen wel erg graag, maar we zijn nog niet zeker of het financieel haalbaar is. We zullen, net als veel andere scholen, de komende periode te maken krijgen met krimp. Ook de extra potjes met subsidies lijken af te nemen. Ons eerste belang ligt bij het zorgen voor een groepsleerkracht voor elke groep, een IB er, een directeur en het gebouw. Het is zeker niet eenvoudig om nu voor meer jaren toe te zeggen dat we met dit project door willen en kunnen gaan. Een aantal projecten heeft vanaf het begin van Het ondersteunen van de regeling - flankerend beleid Het onderzoek naar vernieuwende onderwijskundige muziektheorieën en deze in praktijk brengen was mogelijk door deze regeling. Het onderscheid tussen flankerende projecten en reguliere projecten is niet altijd scherp te maken. Over het algemeen ligt het accent bij de flankerende projecten meer bij het onderzoeken en ontwikkelen van nieuwe muziekeducatieve leertheorieën op kleine schaal of juist bij het bereiken van veel kinderen. Bij twee van de drie flankerende projecten speelt de promotie van muziekeducatie in het basisonderwijs een grote rol; dit is ook terug te zien in de leerlingenaantallen die worden bereikt met deze projecten. Het is een gemiste kans dat de onderdelen debat en reflectie op de stand van zaken op muziekeducatief gebied op de basisschool niet uitgebreider aan bod zijn gekomen. en verenigingen. Indien een extern persoon of bureau de monitoring en evaluatie deed leverde dit doorgaans meer kwaliteit en inhoud aan de uitkomsten. Verscheidene projecten benoemen dat vanuit het onderwijs de feedback op schriftelijke evaluaties inhoudelijk minder bruikbare informatie opleverde dan mondelinge evaluaties. Daarnaast zijn er vanuit het Fonds bijeenkomsten georganiseerd voor de projectleiders ter inspiratie en uitwisseling. Het onderlinge contact is doorgaans als zeer waardevol ervaren. De netwerkmogelijkheden op de bijeenkomsten hadden volgens de projectleiders nog intensiever mogen zijn. De inhoudelijke invulling van de bijeenkomsten is persoons- en projectafhankelijk ervaren van zeer bruikbaar en inspirerend tot weinig toepasbaar in de praktijk van het project. op welke manier een project in de toekomst vorm zal kunnen krijgen. Op veel plekken is de juiste snaar geraakt, maar moet nu de stap gemaakt worden naar duurzame samenwerking om muziekeducatie in het basisschoolonderwijs een vaste plek te geven. Aan het eind van de dag is er een orkestrepetitie, alle instrumenten gaan weer mee met de kinderen naar de aula. De muziekdocenten hebben in de tussentijd gezorgd voor een orkestopstelling en alle stoelen staan gereed voor de ontvangst van de jonge musici. Volgende week is er een presentatie voor de ouders en de rest van de school. De dirigent gebaart om stilte. Alle ogen zijn op hem gericht, de strijkstokken hangen boven de snaren, de blazers ademen in. De dirigent telt af en dan klinkt de muziek van alle kinderen. Ontroerend mooi. 28 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 29

16 De zingende school Een portret van Basisschool St. Laurentius in Weert-Swartbroek door Margriet Bokhorst en Annette Lubbers 22 voor de publicatie Muziek telt! Over muziekeducatie in het basisonderwijs, zijn zes portretten gemaakt van muzikale scholen in Nederland. Doel van deze publicatie was scholen 26 die zich muzikaal willen profileren te inspireren en te helpen bij het vormgeven van de muzieklessen. Eén portret van een bezochte school leest u hier. De overige vijf portretten zijn te lezen in de online publicatie die u kunt downloaden via of Het eerste wat opvalt bij basisschool St. Laurentius is het bord Zilveren Zing es School op de gevel. Deze school is de eerste in Nederland die zoveel aandacht aan zingen besteedt, dat het de onderscheiding van Zilveren Zing es School mag dragen. Om dat te bereiken zingen de leerlingen elke dag in de muziekles of in andere lessen, krijgen ze eens per week muziekles van een vakleerkracht, leren ze iedere week een nieuw lied en is er aandacht voor hun stemvorming. Dat maakt nieuwsgierig. Dus willen we weten wat er achter de gevel van deze Zilveren Zing es school gebeurt. Talent De St. Laurentius telt 75 leerlingen en ligt in Weert- Swartbroek, een klein dorp onder de rook van Weert. Tweeëneenhalf jaar geleden hebben we het roer omgegooid in ons muziekonderwijs, vertelt directeur Jos Coolen. Toen ik hier directeur werd zag ik dat wij voor veel geld een muziekdocent inhuurden, terwijl juf Ilse Geelen van groep 7-8 conservatorium heeft gedaan. Zoveel talent in huis, dat moet je benutten, vond ik. Dus ik heb met juf Ilse gepraat en zij was direct enthousiast. Sinds vorig jaar is zij vakleerkracht muziek op onze school. Ik wilde graag dat we ons als school, ook al zijn we maar heel klein, ergens mee zouden profileren. Bovendien vinden we het belangrijk dat de kinderen zich naast taal en rekenen, op andere gebieden ontwikkelen. Toen Ilse op zoek ging naar een project voor het muziekonderwijs stuitte ze toevallig op het project Zing es. Hierin kwamen onze ambities samen. Het heeft ons vervolgens niet veel moeite gekost om ons bestuur te overtuigen van het nut van dit project. En dat is ook uitgekomen; de bestuursleden hebben bewondering voor wat We horen van ouders dat er ineens thuis wordt gezongen. Zingen brengt dingen teweeg die je met geld niet kunt kopen we in zo n korte tijd hebben bereikt. Ilse zorgt er nu bijvoorbeeld voor dat de kinderen in een doorgaande leerlijn muziekonderwijs krijgen, dat wil zeggen dat er in alle groepen samenhang zit in de muzieklessen. Ambassadeursfunctie Coolen: We willen laten zien wat het betekent om goede muziekles binnen de school te hebben, wat het met kinderen en met de school doet. Ik zie dat zingen dingen teweeg brengt die je met geld niet kunt kopen. We zijn met een aantal leerlingen naar een werkconferentie van Zing es geweest in de Doelen in Rotterdam. De kinderen mochten daar optreden, op het podium, in de Doelen nota bene; een onvergetelijke ervaring. Ook was de burgemeester hier laatst op bezoek. Hij wilde graag een muziekles bijwonen. De hele school in rep en roer. Maar aan het eind van de les stond hij net zo enthousiast mee te zingen als de kinderen. Het lijken misschien kleine dingen, maar ze doen er toe! Dat muziek voor kinderen ook bij grote gebeurtenissen heel belangrijk kan zijn, weten ze op deze school als geen ander. Juf Ilse: We hadden een jongetje op school, Wesley, hij was ongeneeslijk ziek. Hij heeft een liedje geschreven dat we op school - Wesley is inmiddels overleden - nog steeds zingen. Zo houden we de herinnering aan hem levend en vrolijk. Balans Volgens Coolen gaat het erom een goede balans te vinden tussen leerresultaten en plezier. Er is meer dan alleen de schoolresultaten voor rekenen en taal. Je hebt een positieve sfeer in school nodig om goed te kunnen presteren. Zing es zorgt voor die goede sfeer. Ouders zien dat en ze zien dat hun kinderen zin hebben om naar school gaan. Dat is voor hen belangrijker dan dat hun kinderen negens of tienen halen. Juf Ilse voegt daaraan toe: Je ziet een andere kant van 30 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 31

17 Toekomstmuziek kinderen tijdens de muzieklessen. Taalontwikkeling, concentratie, samenwerken, op elkaar wachten; het zijn allemaal dingen die een kind leert tijdens het zingen. Ik zie kinderen die anders heel druk zijn, die tijdens de muziekles ineens wel aandachtig luisteren. Dat een kind via die weg ervaart wat concentreren is, dat is wat zo n project zo waardevol maakt. Juf Ilse merkt ook op dat het onderscheid tussen kinderen wegvalt tijdens muzieklessen: Tijdens muziekles danst iedereen met iedereen, ook met de kinderen die normaal wat Over het belang van goed muziekonderwijs is in de afgelopen jaren al veel gezegd en geschreven. Het maakt slim, sociaal, is goed voor de concentratie, de creativiteit, het geheugen, het mathematisch inzicht en het leert kinderen samen te werken. Dit is u allemaal al zeer bekend. Zoals ook de uitspraak van Hans van Mierlo: Op de stromen van muziek worden gemeenschappen gevormd. Of zoals Abreu, de grondlegger van El Sistema, het verwoordt: Muziek leidt tot sociale verandering, omdat ze de hoogste waarden overbrengt, zoals harmonie, medeleven of discipline, en gemeenschappen verenigt. moeilijker in de markt liggen. Er mag alleen positief commentaar worden geleverd, alles is goed en kinderen mogen laten zien wie ze zijn. De kinderen voelen zich daarna veel vrijer. Toch doen we de muziek tekort als we die alleen waarderen om al deze bijkomende goede eigenschappen. Laten we ook niet vergeten dat muziekonderwijs op zichzelf zeer belangrijk is. Gewoon, omdat muziek van grote schoonheid is. Of zoals Sieuwert Verster eens zei: Muziek is de stem van de planeet. Dit zijn allemaal redenen om muziekonderwijs zeer hoog op de onderwijsagenda te plaatsen. Niet alleen omdat de behoefte er is vanuit de kunstensector en Thuis Dat de kinderen die positieve houding ook mee naar huis nemen, hoort de directeur van ouders: Ouders zeggen: Er wordt ineens gezongen thuis. Kinderen komen met liedjes thuis die de ouders niet kennen. Kennelijk werkt het enthousiasme aanstekelijk: Wij waren ongelofelijk verrast toen de oudercommissie afgelopen december een inzameling had georganiseerd voor nieuwe muziekinstrumenten. Dat heeft het bedrag van 800 euro opgeleverd en betekent een enorme impuls voor ons muziekonderwijs!. Dat dit project z n vruchten afwerpt merken de leerlingen van de St. Laurentiusschool ook als ze naar het voortgezet onderwijs gaan. Het afgelopen jaar kreeg de school van veel oud-leerlingen te horen dat de aangeboden stof in de muzieklessen die ze daar krijgen, gesneden koek voor ze was. Coolen: Ze kunnen dan bij die les echt op een positieve manier het voortouw in de klas nemen en dat is weer heel goed voor het zelfvertrouwen van brugklassers. Je hebt een positieve sfeer in school nodig om goed te kunnen presteren. Toekomst Op de vraag hoe Coolen de toekomst van de school ziet antwoordt hij: Geen idee waar we terecht zullen komen, maar we blijven zeker zingen! We zijn twee jaar geleden met veel enthousiasme gestart en je merkt nu dat het werkt. We zullen hierin blijven investeren en hopelijk vele anderen besmetten. We gaan in ieder geval proberen om Gouden Zing es school te worden met ook nog een eigen schoollied. Want, al zijn we maar een kleine dorpsschool, we zijn een school in ontwikkeling en dat willen we aan iedereen laten zien, daarom is ons motto: BS St. Laurentius laat van zich horen!. Na afloop van het gesprek poseren juf Ilse en Jos Coolen bij het Zilveren Zing es plakkaat: Hier zijn Janneke van der Wijk Directeur Conservatorium van Amsterdam. ¹ Blijkt uit in opdracht van Muziek telt! uitgevoerde representatieve steekproef door bureau Veldkamp onder 924 Nederlanders van 18 jaar en ouder, met een evenwichtige verdeling van leeftijd, opleiding, culturele achtergrond en geslacht. (2010) het onderwijsveld zelf, maar ook omdat 85% van de Nederlanders muziekonderwijs belangrijk vindt. ¹ Kortom, nut en noodzaak worden niet betwist. De grote uitdaging is het vormgeven ervan. Hoe doen we dit? Want de belangrijkste reden dat er momenteel zoveel over geschreven wordt, is natuurlijk dat er de afgelopen dertig jaar zo ontzettend weinig aandacht aan muziekonderwijs is besteed. Daar is de afgelopen jaren verandering in gekomen. Vele projecten en initiatieven zien het licht, veelal op lokaal niveau, vaak met landelijke ondersteuning. Hierin zijn grote stappen gezet. Neem de ontwikkelingen in Amsterdam, waar onder aanvuring van wethouder Carolien Gehrels, alle Amsterdamse basisschoolkinderen de komende jaren weer minimaal een uur muziekles in de week krijgen. Stap voor stap wordt gewerkt aan de realisatie hiervan. Iets waar we als Conservatorium van Amsterdam met veel genoegen ons steentje aan bijdragen. Eén ding kan de komende jaren echter niet voldoende benadrukt worden: uit vele onderzoeken blijkt dat muziekeducatie de beste resultaten laat zien als kinderen vanaf jonge leeftijd systematisch met muziek in aanraking komen. Een duurzame pedagogische visie, vertaald in doorlopende leerlijnen, is hiervoor noodzakelijk. Dit is nu lang niet altijd het geval. In de disciplines muziek en dans is voor het bereiken van de top, zowel fysiek/technisch als artistiek, een start op jonge leeftijd onontbeerlijk. Maar dit geldt niet alleen voor kinderen die uiteindelijk naar het conservatorium willen. Het is voor ieder kind van het grootste belang. Het gaat om het aanleren van basisvaardigheden, het aanreiken van bouwstenen zodat kinderen zich muzikaal kunnen ontwikkelen. Zodat kinderen leren zingen, leren spelen, het gehoor ontwikkeld wordt en kinderen kennismaken met verschillende muziekinstrumenten. Louise Fresco verwoordde dit zeer treffend in het NRC: Het gaat niet om het opleuken, maar om het je ernstig aan iets wijden, echt iets leren en daarvoor hard moeten studeren. Dat kunnen, en het samen doen, zijn een bron van eigenwaarde en zelfvertrouwen. Vaak worden Venezuela en Brazilië genoemd als de grote voorbeelden waarin juist dat laatste is gerealiseerd. Beide landen kennen bij uitstek een systeem waar vanuit een duidelijke visie en in doorlopende leerlijnen wordt gewerkt. Ook dat is in Nederland noodzakelijk. we héél trots op. 32 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 33

18 Muziek is belangrijk en goed voor leerlingen. Daar is eigenlijk iedereen het over eens. Maar wat weten we nu over wat deze muzieklessen voor betrokkenen betekenen? Wat doen de groepsleerkrachten, de vakleerkrachten en de muziekdocenten? En wat vinden de leerlingen van de muzieklessen? Een overzicht van resultaten uit vier onderzoeken. door Tamara van Schilt-Mol Om meer zicht te krijgen op wat er daadwerkelijk in de muziekles gebeurt, heeft IVA Beleidsonderzoek in opdracht van het Fonds voor Cultuurparticipatie, Kunstfactor en Muziekcentrum Nederland vier onderzoeken gedaan. (1) Voor Muziek telt! hebben de onderzoekers directeuren van basisscholen, 450 in totaal, bevraagd over de stand van zaken van muziekeducatie: Wie geeft de muziekles? Hoeveel tijd wordt besteed aan zingen, spelen (op instrumenten), luisteren (naar muziek), componeren en improviseren, bewegen en muziek, en lezen/noteren/vastleggen? Wat is de visie op muziekeducatie? Ook observeerden de onderzoekers zestien muzieklessen en voerden ze gesprekken met de verschillende leraren die de muzieklessen verzorgden (zie kader) en met de schoolleiders van de bezochte scholen. Daarnaast zijn twee Welke leraar doet wat? In dit artikel gebruiken we de termen leerkrachten, vakleerkrachten en muziekdocenten. Met leerkracht bedoelen we de groepsleerkracht op de basisschool; deze heeft de pabo afgerond en geen aanvullende opleiding voor muziekeducatie gevolgd. Onder vakleerkracht verstaan we de muziekleerkracht die de opleiding Schoolmuziek heeft gevolgd aan het conservatorium. Deze vakleerkrachten zijn met andere woorden specifiek opgeleid om muzieklessen binnen het basis- en voortgezet onderwijs te verzorgen. De muziekdocent tot slot is de docent die vanuit een culturele instelling (zoals de muziekschool) binnen een specifiek project lesgeeft op een basisschool. Over het algemeen zijn dit conservatoriumgeschoolde instrumentalisten. Ze zijn niet opgeleid om les te geven in het reguliere onderwijs. Bij Muziek in ieder kind zijn doorgaans de muziekdocenten en leerkrachten betrokken, bij reguliere muziekeducatie vooral leerkrachten en vakleerkrachten en soms muziekdocenten. onderzoeken uitgevoerd naar het programma Muziek diens muzieklessen. Omgekeerd is dat ook het geval: de muzieklessen in ieder kind. Alle projectvoorstellen zijn uitgebreid van docenten die leerlingen te streng of te serieus vinden, werken geanalyseerd om de opzet, de doelstellingen, de betrokken instellingen en de wijze van borging in kaart te daarnaast van variatie in de lessen. Ze geven de voorkeur aan een les demotiverend en zijn volgens de leerlingen niet zo leuk. Leerlingen houden brengen. Daarnaast zijn de ervaren opbrengsten van waarin zang, spel en theorie elkaar afwisselen. Hoewel leerlingen herhaling deze projecten onderzocht: hoe ervaren de leerlingen vervelend vinden, is dit uiteraard wel noodzakelijk. Immers: muziekles is, en de leerkrachten de projecten? Wat is volgens leer- net als rekenen en taal, een lesvak waarin leerlingen door herhaling dingen krachten de meerwaarde van het samenwerken met een culturele instelling en wat vinden leerlingen een goede muziekles? En over welke competenties moeten groepsleerkrachten en muziekdocenten beschikken om een goede muziekles te kunnen geven? Dit artikel beschrijft de belangrijkste onderzoeksresultaten. Achtereenvolgens komen aan bod: de meningen van leerlingen over wat een goede muziekles is, de feitelijke stand van zaken, de ervaren meerwaarde en opbrengsten van muziekeducatieve projecten, de samenwerking tussen scholen en culturele instellingen en de competenties van de leerkracht die de muziekles verzorgt. Goed muziekonderwijs volgens leerlingen In totaal hebben 133 leerlingen die aan één van de projecten van Muziek in ieder kind deelnamen, verteld wat zij een goede muziekles vinden. Ze zijn zeer uitgesproken: de belangrijkste factor is de leraar. Over het algemeen zijn leerlingen die de muziekdocent leuk vinden, ook zeer enthousiast over Wat betekent muziekles op de basisschool? Resultaten uit onderzoek 34 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 35

19 moeten leren. Een derde factor is de muziekkeuze: hoe meer de liedjes die kinderen moeten spelen of zingen aansluiten bij hun belevingswereld, hoe positiever ze zijn over de muziekles. Binnen instrumentale lessen zijn leerlingen enthousiaster naarmate ze het gevoel hebben een instrument (beter) te kunnen bespelen. De leerlingen geven overigens duidelijk de voorkeur aan grote instrumenten (zoals gitaar, viool en drums), boven kleine instrumenten (zoals tamboerijn en sambaballen). Tot slot hangt de waardering van de leerlingen in grote mate samen met de mogelijkheid om zelf te kiezen voor een instrument, de beschikbaarheid van instrumenten en het aantal verschillende instrumenten dat zij kunnen leren bespelen. Leerlingen die zelf mogen kiezen en meer instrumenten uit mogen proberen (en iedere les daadwerkelijk de beschikking hebben over deze instrumenten), zijn erg positief over de muzieklessen. Wat scholen feitelijk doen Zowel leerkrachten als beleidsmakers vinden muziekles op school heel belangrijk. Uit eerder onderzoek (2) blijkt dat leerkrachten vooral veel waarde hechten aan de zogeheten instrumentele doelen van muziekles, zoals sociaal-emotionele vorming, het vormen van een positief zelfbeeld en de mogelijkheid om een muzikaal talent te ontwikkelen. Ze vinden deze doelen belangrijker dan de zogenoemde kunstintrinsieke doelen, zoals het ontwikkelen van muzikale vaardigheden en het leren bespelen van een instrument. Uit de IVAonderzoeken blijkt dat ondanks dit toegekende belang, schooldirecteuren worstelen met het vinden van de juiste balans tussen aandacht voor taal en rekenen en andere vakken, waaronder muziek. Door toenemende druk vanuit de samenleving (zoals de Onderwijsinspectie, kwaliteitsagenda, referentieniveaus en ouders) hebben scholen hun handen vol aan het verbeteren van de taal-, lees- en rekenvaardigheden. Bovendien is de inzet van financiële middelen hier grotendeels op afgestemd. Directeuren laten hun leerkrachten eerder bijscholen in taal- en rekendidactiek dan in muziekeducatie, ondanks het feit dat de groepsleerkrachten én de muziekdocenten zich veelal onzeker voelen over het vormgeven van de muzieklessen. Uit het onderzoek naar Muziek telt! blijkt dan ook dat slechts een derde van de basisscholen een visie heeft geformuleerd op muziekeducatie. Wel besteedt bijna 80% van de scholen aandacht aan muziekeducatie in hun schoolplan. Verder valt op dat groepsleerkrachten in groep 1 tot en met 6 over het algemeen meer tijd (in minuten) besteden aan muziekles dan vakleerkrachten. In groep 7 en 8 wordt er juist meer tijd aan muziekles besteed als een vakleerkracht muziekles geeft. Groepsleerkrachten doen andere dingen in de muziekles dan vakleerkrachten. De eersten besteden minder aandacht aan lezen en schooldirecteuren worstelen met het vinden van de juiste balans tussen aandacht voor taal en rekenen en andere vakken, waaronder muziek. Kerndoelen muziek in het primair onderwijs Muziek valt in het basisonderwijs onder het brede leergebied Kunstzinnige oriëntatie. Hiervoor zijn drie kerndoelen (54, 55 en 56) geformuleerd, waarbij alleen kerndoel 54 specifiek ingaat op muziek: De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om ermee te communiceren. In de uitwerking van de kerndoelen (4) staat dat de muzikale ontwikkeling van leerlingen van belang is voor communicatie, stembeheersing en taalontwikkeling. Ook is muzikale ontwikkeling belangrijk om leerlingen om te leren gaan met gevoelens die muziek oproept. Er wordt onderscheid gemaakt in zingen, luisteren, muziek maken, muziek vastleggen en bewegen. Najaar 2010 is er voor het vak muziek een kennisbasis ontwikkeld waarbij het domein muziek vastleggen is vervangen door lezen en noteren en het domein muziek maken door spelen. In januari 2012 heeft de Commissie Kennisbasis Pabo een advies uitgebracht aan de HBO-raad, waarin zij ook ingaat op het vak muziek. Deze nieuwste kennisbasis telt zes domeinen: zingen, spelen (op instrumenten), luisteren (naar muziek), componeren en improviseren, bewegen en muziek, en lezen/noteren/ vastleggen. (5) Binnen elk domein gaat het om productie, reproductie, receptie en reflectie. noteren en spelen. Uit eerder onderzoek bleek ook al dat groepsleerkrachten vooral tijd besteden aan zingen, terwijl vakleerkrachten meer aandacht hebben voor de verschillende onderdelen van muziek. (3) In groep 1 en 2 wordt de meeste tijd besteed aan muziek (vooral zingen), daarna neemt de tijd voor muziekles geleidelijk af. 58% van de scholen werkt enigszins tot zeer veel samen met externe partners; 70% doet dit op projectbasis. Partners waar scholen veel mee samenwerken zijn muziekscholen, culturele instellingen en centra voor cultuureducatie. Meerwaarde en opbrengsten Muziek in ieder kind en Muziek telt! zijn vooral bedoeld om meer aandacht te vragen voor het belang van muziekeducatie voor de sociale en cognitieve ontwikkeling van leerlingen en om muziekeducatie een impuls te geven. Uit de onderzoeken blijkt dat beide deze impuls ook daadwerkelijk geven. Dit is het meest zichtbaar bij de scholen die deelnemen aan de projecten van Muziek in ieder kind: de betrokken leerkrachten, directeuren en cultuurcoördinatoren melden dat het plezier van kinderen in het maken van muziek is toegenomen. Ook is volgens hen het muziekonderwijs verbeterd en is er meer aandacht voor muziekeducatie. Er is nu meer afwisseling in het reguliere lesprogramma en de aansluiting tussen de binnen- en buitenschoolse muziekactiviteiten is versterkt. De toegenomen aandacht voor muziekeducatie is volgens de leerkrachten duidelijk zichtbaar in de dagelijkse lespraktijk. Een kwart van de bevraagde leerkrachten gaf voor de start van het Muziek in ieder kind-project nooit muziekles. En ruim 55% van de leerkrachten zegt dat het aantal uren muziekeducatie is toegenomen. Bijna de helft van de leerkrachten zegt dat hun leerlingen door het project met meer muziekgenres in aanraking komen. Wel is een kritische opmerking bij deze resultaten op zijn plaats: de toename van het aantal aan muziekeducatie bestede uren lijkt vooral toe te schrijven aan de bijdrage van de muziekdocenten. Veel scholen merken op dat het nog onzeker is of zij de muziekeducatieve projecten (kunnen) blijven uitvoeren als de subsidie stopt. Samenwerking De komende jaren wordt sterk ingezet op de samenwerking tussen scholen en culturele instelling. In de beleidsbrief Meer dan kwaliteit (2011) merkt toenmalig staatssecretaris Zijlstra op dat er bij culturele instellingen nog onvoldoende aandacht is voor cultuureducatie (waaronder muziekles). Hij acht structurele samenwerking tussen scholen en culturele instellingen van cruciaal belang, waarbij er nadrukkelijk aandacht is voor de inhoud van cultuureducatie en voor het leren met en van elkaar. Uit de IVA-onderzoeken blijkt dat samenwerking tussen leerkrachten en vakleerkrachten in het reguliere muziekonderwijs over het algemeen vooral praktisch van aard is: op scholen met een vakleerkracht muziek hebben de groepsleerkrachten vooral een ondersteunende rol. Ze delen muziekinstrumenten uit en helpen bij praktische zaken als de bediening van het digibord. Zij zijn doorgaans niet actief betrokken bij de uitvoering van de muzieklessen. Het merendeel van de scholen kiest weliswaar bewust voor de inzet van een vakleerkracht, maar deze keuze is veelal ingegeven door negatieve argumenten als de leerkracht kan het niet en de leerkrachten voelen zich onzeker. Aandachtspunt is dat een goede samenwerking tussen leerkrachten en vakleerkrachten juist die onzekerheid van leerkrachten zou moeten verminderen. De inzet van een vakleerkracht zou met andere woorden idealiter beargumenteerd moeten worden met een vakleerkracht versterkt de diversiteit in het team en de vakleerkracht kan de groepsleerkrachten ondersteunen. Dat is nu nog niet het geval, blijkt uit de IVA-onderzoeken. 36 Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 37

20 Ook op scholen die voor de muzieklessen een muziekdocent van culturele instellingen inzetten blijft de feitelijke samenwerking beperkt: de leerkrachten zijn aanwezig tijdens de lessen, maar vervullen geen actieve rol. Dat heeft verstrekkende gevolgen voor de verankering van muziekeducatie binnen het reguliere onderwijsprogramma. Immers, zodra een project ten einde is, vervalt ook de muziekles. Dit geldt niet alleen voor scholen die deelnemen aan Muziek in ieder kind, maar ook voor scholen die een ander muziekproject uitvoeren. Doordat de groepsleerkrachten doorgaans niet actief betrokken worden bij de uitvoering, worden ze er feitelijk niets wijzer van. Ze krijgen geen coaching of begeleiding en voelen zich na afloop van het project dan ook niet competent genoeg om deze lessen voortaan zelf uit te voeren. Daarmee blijven het incidentele projecten. Competenties van docenten en leerkrachten Van echt leren van en met elkaar, zoals bepleit door staatssecretaris Zijlstra, lijkt op dit moment binnen de onderzochte projecten nog onvoldoende sprake. Het is vooral de groepsleerkracht die de muziekdocent begeleidt en niet andersom. Die begeleiding van de muziekdocenten is nodig, omdat deze, zoals beide partijen ervaren, vaak de benodigde pedagogisch-didactische competenties missen om aan een grote groep kinderen les te kunnen geven. Ze zijn niet gewend aan klassenmanagement en groepsinstructie. Dat geldt overigens nadrukkelijk niet voor de vakleerkrachten muziek, zij beschikken wel over deze specifieke competenties. Leerkrachten voelen zich, ook na deelname aan (muziekeducatieve) projecten, niet voldoende competent om zelf muziekeducatie te verzorgen. Daarom is het opmerkelijk dat er binnen de onderzochte projecten nauwelijks aandacht is voor de begeleiding van de groepsleerkrachten. Hun onzekerheid om zelf muzieklessen te verzorgen heeft deels te maken met wat zij beschouwen als kwalitatief goede lessen. Binnen Muziek in ieder kind waarderen de groepsleerkrachten vooral de instrumentele lessen. Daarvoor is in hun opleiding nauwelijks aandacht geweest. In die opleiding, zo zeggen de leerkrachten, stonden de kerndoelen centraal, maar deze doen weinig sturende uitspraken over de inhoud van het muziekonderwijs. Dit betekent dat de leerkrachten vooral gericht zijn op algemeen vormend muziekonderwijs. Voor de muziekdocenten, aan het conservatorium geschoolde instrumentalisten, staat juist doorgaans instrumentaal onderwijs centraal. Overigens voelt het merendeel van de leerkrachten ook niet de behoefte om zelfstandig muzieklessen te geven waarin, zoals in de muziekprojecten, het (leren) bespelen van een instrument vaak centraal staat. Er is kortom een grote kloof tussen wat de leerkrachten op de pabo geleerd hebben en zelf doen in de muziekles en wat de muziekdocenten aanbieden. Zoals eerder vermeld besteden leerkrachten vooral aandacht aan zingen, luisteren en bewegen. Lezen en noteren en spelen - de domeinen waarin muziekdocenten juist meer geschoold zijn en waaraan zij meer aandacht besteden - komen in reguliere muzieklessen veel minder aan bod. Behoefte aan bijscholing De onzekerheid van leerkrachten over hun muzikale competenties blijkt soms een reden te zijn om minder aandacht te besteden aan een specifiek domein of de muziekles in zijn geheel. De leerkrachten waarderen de inzet van een vakleerkracht zeer, omdat zij wel het belang van muziekeducatie onderstrepen. Voor hen is de inzet van een vakleerkracht een manier om toch structureel aandacht te (kunnen) besteden aan muziekeducatie binnen het reguliere programma. Samenwerking leidt vooralsnog niet tot professionalisering van de leerkracht in zowel de noodzakelijke competenties voor het verzorgen van algemeen vormend muziekonderwijs als die voor het verzorgen van (meer) instrumentaal onderwijs. Uit de IVA-onderzoeken blijkt een grote behoefte aan meer scholing in muziekeducatie, zowel extra aandacht voor muziekeducatie op de pabo als aanvullende scholing van zittende leerkrachten. Volgens veel leerkrachten lijkt er een tendens te zijn om op de pabo steeds minder tijd te besteden aan muziek. Opmerkelijk is dat ook de vakleerkrachten en muziekdocenten zeggen onzeker te zijn. Niet zozeer over hun muzikale vaardigheden, maar wel over hun didactische vaardigheden. Dit gevoel leeft overigens sterker bij muziekdocenten dan bij vakleerkrachten. Samenvattend lijken alle uitvoerders van muziekeducatie, maar vooral leerkrachten en muziekdocenten, behoefte te hebben aan (bij)scholing. De leerkrachten hoeven niet zo nodig zelf instrumentele lessen te verzorgen (en zich daarin bij te scholen), wel hebben zij behoefte aan (bij)scholing om zelfstandig algemeen vormende muzieklessen te kunnen geven. De muziekdocenten willen graag hun pedagogischdidactische competenties vergroten. Allen noemen de professionaliteit van de uitvoerders essentieel voor de kwaliteit van de muzieklessen. Om de kwaliteit van het muziekonderwijs te verbeteren en te borgen is aandacht nodig voor de door de uitvoerders zelf benoemde handelingsverlegenheid en onzekerheid over de eigen competenties. Hetzelfde geldt voor hun uitdrukkelijke roep om meer scholing. Opmerkelijk is dat ook de vakleerkrachten en muziekdocenten zeggen onzeker te zijn. Niet zozeer over hun muzikale vaardigheden, maar wel over hun didactische vaardigheden Conclusie Uit de vier onderzoeken komt duidelijk naar voren dat alle betrokkenen muziekles heel belangrijk vinden en dat een goede samenwerking tussen scholen en culturele instellingen belangrijk is voor de invulling van de muzieklessen. Verder valt op dat zowel de leerkrachten als de muziekdocenten zich onzeker voelen over hun competenties om goede muziekles te kunnen verzorgen. Voor groepsleerkrachten ligt de kwaliteit van muziekles in aandacht voor het bespelen van instrumenten, een vaardigheid die zij zelf zeggen te missen. Muziekdocenten zijn onzeker over hun pedagogisch-didactische vaardigheden, vooral klassenmanagement en groepsinstructie. Het minst onzeker is de vakleerkracht; deze is zowel geschoold in het bespelen van instrumenten als in pedagogischdidactische vaardigheden. Uit de onderzoeken blijkt verder dat programma s als Muziek in ieder kind zeer geschikt zijn om muziekeducatie een positieve impuls te geven: de aandacht voor muziekeducatie in de dagelijkse lespraktijk is toegenomen, leerlingen komen door het programma in aanraking met meer verschillende muziekgenres, ze krijgen de mogelijkheid om muziekinstrumenten te bespelen en, misschien wel het belangrijkste, leerkrachten én leerlingen waarderen de muzieklessen en de toegenomen aandacht voor muziek als zeer positief. Verder lezen Op de websites en vindt u verschillende onderzoeken en publicaties die in opdracht van het Fonds voor Cultuurparticipatie en Muziek telt! zijn gerealiseerd. Zo vindt u hier de in dit artikel besproken publicaties Muziek telt! Over muziekeducatie in het basisonderwijs (december 2011) en Een evaluatie naar de waarnemingen, belevingen en waarderingen van leerlingen en scholen met de muziekeducatieve projecten (mei 2012). Op vindt u verder onder andere de in opdracht van Muziek telt! door Kunstfactor ontwikkelde competentieset voor de docerend musicus die de instrumentale muziekeducatie in het primair onderwijs verzorgt (april 2012). Maar ook verschillende opiniërende artikelen en presentaties zijn hier te downloaden. 1. Deze onderzoeken zijn uitgevoerd door Hans Mariën, Mary van den Wijngaart, Marijke van Vijfeijken, Mireille Jans, Mariëlle Tuinder, Marian Kat-de Jong, Lenke Balogh, Alex Broekmans en Tamara van Schilt-Mol. 2. Onder meer: Bremmer (2006). Amuze Muziek; Van Hoorn et al. (2005). Onderzoek cultuur-educatie in het primair onderwijs gemeente Rotterdam. 3. Van Weerden & Veldhuizen (2000). Balans van het muziekonderwijs aan het einde van de basisschool SLO (2009). Tussendoelen & Leerlijnen bij kerndoelen (TULE). 5. Commissie Kennisbasis Pabo (2012). Een goede basis, pp Er zit muziek in ieder kind Er zit muziek in ieder kind 39