De Vrede van Munster: Veranderende grenzen in Europa Onderwijsconferentie 1998
|
|
- Hugo de Vos
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De Vrede van Munster: Veranderende grenzen in Europa Onderwijsconferentie 1998 Rogier Gerritzen Op vrijdag 6 februari 1998 organiseerde de Atlantische Commissie haar jaarlijkse Onderwijsconferentie in Muziekcentrum Vredenburg te Utrecht. De conferentie stond dit jaar in het teken van het 350-jarig bestaan van de Vrede van Munster, die een einde maakte aan de Dertigjarige en de Tachtigjarige Oorlog. Ruim 200 docenten geschiedenis, aardrijkskunde en maatschappijleer en andere belangstellenden bezochten de conferentie. Het ochtendgedeelte van het programma bestond uit de historische benadering van het thema. De spits werd afgebeten door prof. dr. Simon Groenveld, hoogleraar Vaderlandse Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Leiden. Verder spraken prof. dr. Wim Roobol, hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam en dr. Koen Koch, universitair hoofddocent bij de vakgroep Politieke Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Leiden. Het thema van het middaggedeelte was gericht op de Vrede van Munster in hedendaags perspectief. Sprekers waren prof. dr. Joep Leerssen, hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Amsterdam en mr. Henri Wijnaendts, oud-ambassadeur te Parijs en voormalig vertegenwoordiger van de EU in het voormalig Joegoslavië. Vrede van Munster door de eeuwen heen Professor Groenveld behandelde in zijn lezing de verschillende visies op de Vrede van Munster die door de eeuwen heen zijn ontstaan. Hij zag een verschil in de beschrijving van de gebeurtenissen in 1648 door tijdgenoten en beschouwingen van later datum. Tijdgenoten waren het er niet over eens of de oorlog gestreden was om de traditionele vrijheden te beschermen of dat de oorlog een puur religieus karakter had. Verder was de Republiek onderling verdeeld over de wenselijkheid van vrede met de Spanjaarden. In oktober 1648 sloot het Duitse Rijk vrede met Frankrijk en Zweden tijdens de Vrede van Westfalen. De Republiek kon volwaardig deelnemen aan de vredesonderhandelingen van Munster en verkreeg hiermee officieel soevereiniteit. Dit werd gedurende de rest van de eeuw gezien als de grootste verworvenheid van de Vrede van Munster. De Vrede werd echter snel vergeten en pas tijdens de eeuwviering van 1748 werd er weer volop aandacht aan besteed. Dit werd veroorzaakt door de Franse inval van een jaar eerder. Nu werd de Vrede van Munster gezien in het licht van de recente bedreiging van de staatse vrijheid. De Vrede van Munster werd echter ook beschouwd als de aanstichter van luiheid en zelfgenoegzaamheid die hadden geleid tot stagnatie. Na de Napoleontische periode kwam in heel Europa het nationalisme op. In Nederland gebeurde dit minder sterk dan in omringende landen, hoewel de gemeenschappelijke cultuur en het Oranjehuis als bindende factoren werden ervaren. Algemeen heerste echter een gevoel van eigentijds onvermogen. Er werd nu positief teruggekeken naar de Opstand en de Vrede van Munster, die hiermee verbonden was. Deze terugblik zorgde voor een impuls in het wetenschappelijk onderzoek naar deze Vrede. In 1848 werd herdenking van Munster gezien als een middel om Nederland terug te brengen naar de Gouden Eeuw. Er ontstond echter een strijd over het ware karakter van de Vrede. De orthodox-calvinisten koppelden de Vrede aan de Reformatie, wat het Katholieke volksdeel uiteraard tegen de borst stootte. De Vrede van Munster werd nu ook gekoppeld aan de Groot-Nederlandse gedachte en erkenning van het Nederlands als volwaardige taal in Vlaanderen. Deze vergruizing van het geschiedbeeld werd aan het eind van de negentiende eeuw bestreden door de historicus P.J. Blok, die de Vrede zag als het begin van een sterke onafhankelijke staat. Ook Blok kon echter niet om de verschillen van mening heen. Deze 1
2 verschillen werden aan het begin van de twintigste eeuw als gevolg van de Verzuiling alleen maar groter. Door de invloed van de Tweede Wereldoorlog werd er in 1948 wel grootscheeps herdacht. De verse herinneringen van de oorlog zorgden voor een nieuwe waardering voor Munster. Toch bleven er kritische geluiden te horen. De Vrede werd gezien als een partijoverwinning voor het machtige gewest Holland, dat zijn zin doordreef ten opzichte van de andere gewesten. Na 1948 werd het internationale aspect van de Vrede belangrijker. Het verkleinen van afstanden door nieuwe media en vervoermiddelen zorgden voor een herwaardering van de Vrede in internationaal opzicht. Bovendien was deze nadruk op het internationale karakter van Munster een reactie op het nationalisme dat ten grondslag lag aan de Wereldoorlogen. De conclusie van Groenveld luidde dat de opinie van de tijdgenoten van de Vrede werd bepaald door de mate waarin de Vrede voldeed aan zijn of haar wensen. Voor latere generaties gold dat de invloed van de eigen tijd evenzeer bepalend was als de historische feiten van de Vrede. In onze huidige tijd wordt Munster vooral gezien als de formele erkenning van de Republiek als onafhankelijke staat. Belang van de Vrede van Westfalen voor Europa Professor Roobol begon zijn betoog met de vraag in hoeverre de Vrede van Westfalen van invloed was op het staatsvormingsproces in Europa. 1 Roobol maakte onderscheid tussen zes vormen van strijd die het proces van staatsvorming versterken. De eerste voorwaarde was een gevoel van samenhang binnen een bepaald gebied. Voor Europa was in dit opzicht het Christendom van belang. Vervolgens was er de strijd tussen Keizer en Paus, die zich allebei als leider van de Christelijke wereld zagen. De derde vorm van strijd bestond uit de twisten tussen protestanten en katholieken. Een vierde vorm was die van dynastieke vorsten tegen universele pretendenten. Als vijfde noemde Roobol de pogingen van dynastieke vorsten om zoveel mogelijk burgers op een zo groot mogelijk grondgebied te verkrijgen. Dit leidde uiteindelijk tot het kolonialisme en het modernimperialisme. Tenslotte vormden de interne machtsverhoudingen de zesde vorm van strijd. De twisten tussen verschillende groepen in de samenleving, zoals de adel, de geestelijkheid, boeren en burgers in steeds wisselende coalities, droegen eveneens bij aan de vormgeving van het staatsbestel. Deze verschillende factoren zorgden ervoor dat er uiteindelijk in de zeventiende eeuw een Europees statensysteem ontstond, dat ook door de tijdgenoten als zodanig werd herkend. Aan het einde van deze eeuw kwam de term machtsevenwicht ( balance of power ) tussen de verschillende Europese staten in gebruik. De afbakening van Europa was echter allerminst onomstreden. Met name de oostgrens van Europa was aan verschillende interpretaties onderhevig. De vraag of Rusland en Turkije bij Europa hoorden bleef onbeantwoord. Voor veel landen in Europa was de Vrede van Westfalen geen mijlpaal. Rusland speelde in die tijd geen rol van betekenis in de Europese politiek. Voor het Osmaanse Rijk en Groot- Brittannië was Westfalen ook niet van belang. Spanje verloor in 1648 officieel de controle over de Republiek hoewel dit slechts een formalisering was van de feitelijke situatie. De oorlog tussen Spanje en Frankrijk ging ondanks Westfalen gewoon door en dus was de Vrede voor Spanje ook geen mijlpaal. Voor de Fransen betekende de Vrede van Westfalen een opwaardering van hun macht. Toch werd deze vrede beschouwd als een Duitse vrede waar Frankrijk slechts zijdelings aan had bijgedragen. In Scandinavië beslechtte de Vrede van Westfalen niet het conflict tussen Zweden en Denemarken, hoewel de Zweedse veldtocht in het Duitse Rijk door de vrede tot een einde kwam. Alleen voor het Heilige Roomse Rijk was de Vrede van Westfalen van daadwerkelijk belang. Het merendeel van de krijgshandelingen had plaats op Duits grondgebied en de vrede maakte hieraan een einde. De vrede van Westfalen was dus vooral een Duitse vrede. Roobol sloot af met de conclusie dat voor Europa als geheel de Vrede van Westfalen niet 2
3 erg belangrijk was. Er was nog geen sprake van een politieke of geografische Europese gedachte. De macht van de dynastieke vorsten had nog geen plaats gemaakt voor nationalisme. Bovendien werd de vrede niet gesloten omwille van het machtsevenwicht in Europa maar vanwege de rust in de Christelijke wereld. Er is volgens Roobol dus alle reden om de rol van de Vrede van Westfalen in het Europese staatsvormingsproces te relativeren. De vorming van Nederland als natiestaat De these van Koen Koch was dat staten niet alléén ontstaan maar juist worden gevormd door de buitenwereld. Er is altijd eerst de staat, later vindt pas het proces van natievorming plaats. Volgens Koch kunnen staat en statenstelsel niet zonder elkaar. In 1648 werd de Republiek erkend als staat en nam het daarna deel aan het Europese statensysteem. Dit betekende echter niet dat de Republiek ook daadwerkelijk voldeed aan alle eisen van een staat. Er was in 1648 geen geweldsmonopolie binnen de Republiek. Er was geen centraal gestuurd veiligheids- of defensiebeleid. De vloot van Amsterdam kon alleen worden ingezet als de stad zelf hiermee instemde. De strijd tegen Spanje was bovendien mede gevochten om de oude rechten en privileges te behouden. Uiteindelijk werd het ontstaan van een Nederlandse eenheidsstaat bewerkstelligd door invloeden van buitenaf. Elke binnenlandse poging tot hervorming strandde op de onderlinge onenigheid tussen de verschillende partijen die de dienst uitmaakten. De omringende landen gebruikten deze interne verdeeldheid om hun invloed op de Republiek te vergroten via intriges en allianties met de verschillende binnenlandse partijen. De modernisering van het politieke systeem kwam pas in 1795 op gang toen de Republiek werd bezet door Franse troepen. Deze centralisatie van het overheidsgezag werd dus ook van buitenaf veroorzaakt. Ook de vorming van het Koninkrijk der Nederlanden werd door andere staten opgelegd. Tijdens het Congres van Wenen werd besloten om Vlaanderen en de voormalige Republiek samen te voegen als noordelijke buffer tegen Frankrijk. Binnen het nieuwe koninkrijk was echter geen homogeniteit tussen de verschillende bevolkingsgroepen. Van een natiestaat was vanwege de religieuze scheidslijn dan ook geen sprake. Ook zorgde het gebruik van dialecten in de verschillende gebiedsdelen ervoor dat het eenheidsbesef maar langzaam ontstond. Met het creëren van dit eenheidsbesef werd pas echt een begin gemaakt toen de centrale overheid via het proces van nation-building hier positieve impulsen aan gaf. De invoering van het verplicht lager onderwijs en de dienstplicht zijn hiervan voorbeelden. Ook het introduceren van het volkslied en het nationaliseren van de geschiedschrijving zijn uitvloeisels van deze pogingen om een eenheidsgedachte van bovenaf op te leggen. Ondanks alle inspanningen door de overheid duurde het volgens Koch nog tot ver in de twintigste eeuw voordat er werkelijk sprake kon zijn van een redelijke mate van nationale eenheid. De schoolstrijd en de blijvende invloed van dialecten zijn voorbeelden van de grenzen van homogenisering. Volgens Koch heeft dit alles tot gevolg gehad dat in Nederland de verschillen tussen de diverse bevolkingsgroepen zoveel mogelijk worden gladgestreken, hetgeen heeft geleid tot de zogeheten consensusdemocratie. Dit is het echte bindmiddel, dat ervoor zorgt dat er in Nederland beslissingen genomen worden. Nederland heeft er zich bij neergelegd dat er geen volstrekte beleidsautonomie bestaat. Dit besef en de overlegeconomie, die hiervan het gevolg is, vormt de ware kracht van Nederland, aldus Koch. De rol van Limburg en de landen van Overmaas in de Vrede van Munster De grenzen van landen worden vaak gezien als een legpuzzel waarbij de raakvlakken van deze puzzeldeeltjes de grens vormen. Professor Leerssen draaide in zijn betoog deze beeldvorming om. Hij beschouwt grenzen als de breukvlakken van Europa. Een grens heeft volgens Leerssen drie functies. Ten eerste is het de weerspiegeling van het machtsbereik van een land. Daarnaast is het de afbakening van het staatsgezag voor de eigen maatschappij. Tenslotte hebben grenzen een nationale betekenis; zij vormen de afbakening 3
4 van een homogene bevolkingsgroep en vallen veelal samen met een taalgebied. Het legpuzzel-denken zorgt ervoor, dat deze drie functies verenigd worden in één beeld over grenzen. Dit ideaalbeeld blijkt in de praktijk echter niet altijd te kloppen. Culturele grenzen zijn door de geschiedenis heen uitermate stabiel gebleven. Op de meeste plaatsen waar in een grensgebied een cultureel gemengde bevolking woont zijn er door de eeuwen heen oorlogen ontstaan. Vanaf de zeventiende eeuw begon de afbakeningsfunctie van de grenzen sterker te worden. De Vrede van Munster was een uitvloeisel van deze nieuwe visie op grenzen terwijl de oude visies gedeeltelijk bleven bestaan. Nederland hield aan de Vrede van Munster een zeer stabiele oostgrens over, terwijl de zuidgrens voor problemen bleef zorgen. De status van Limburg tijdens de Vrede van Munster bleef onzeker. De Duitse keizer, de hertog van Brabant en de stad Luik konden allen aanspraak maken op meerdere stukjes Limburg en hier hun invloed op uitoefenen. De driehoek Maastricht, Aken, Luik kende hierdoor een uiterst grillig grensverloop nadat de Vrede van Munster gesloten was. Tijdens de Tachtigjarige en Dertigjarige oorlog werden deze gebieden strategisch belangrijk. De ambassadeurs konden het in 1648 dan ook niet eens worden waar de gebiedjes heen moesten gaan en dus werden de zogeheten landen van Overmaas uitgesloten van het verdrag van Munster. Pas met de komst van de Fransen aan het einde van de achttiende eeuw kwamen de gebieden definitief bij Nederland. Het verdrag van Munster betekende voor Limburg dan ook niet de afsluiting van een woelige periode. De politieke en militaire strijd over de status van de landen van Overmaas ging nog geruime tijd na 1648 verder. Deze case-study kan volgens Leerssen als voorbeeld dienen voor de grensvorming in de rest van Europa. Op de plaatsen waar landen aan elkaar grenzen en de centrale macht het zwakste is zullen volgens hem problemen over deze grenzen ontstaan. Er is echter wel een verschil tussen het huidige territoriale nationalisme en de toenmalige verdeling van de Landen van Overmaas. De motieven van de partijen in 1648 waren meer van strategische aard. Het bezit van vestingsteden als Maastricht was belangrijker dan een taal- of cultuurgrens. Ook speelde het economisch belang van deze gebieden mee. De kolen- en ertsmijnen waren aantrekkelijk voor elke vorst. Tenslotte had het probleem van de verdeling ook een religieuze dimensie. Het verdrag van Munster vormde een laatste stuiptrekking van de oude Rijksgedachte, waarbij de vorst de belichaming van de staat was. Na 1648 werden de staatsgrenzen belangrijker en werden de positie van de universele vorst en de Rijksgedachte zwakker. De onderhandelingen over de landen van Overmaas kunnen in dit licht worden gezien als een uitvloeisel van de nieuwe denkbeelden die ervoor zorgden dat het trekken van grenzen volgens andere criteria gebeurt. Hedendaagse grenzen: voormalig Joegoslavië In het eerste deel van zijn betoog gaf Wijnaendts een uiteenzetting over de geschiedenis van Joegoslavië en de oorzaken van het recente conflict. Vervolgens ging hij in op de rol van de Europese staten en de Verenigde Naties. Na de Eerste Wereldoorlog kwam er een Joegoslavische staat onder de naam Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen. Het land werd echter opgedeeld in provincies waarvan de etnische grenzen niet overeenkwamen met de historische grenzen. Hier lag de kiem voor een gewapend conflict. Het was Tito die na de Tweede Wereldoorlog orde op zaken stelde. Het communisme diende als bindmiddel om het gevoel van eenheid tussen de verschillende volkeren te bevorderen. Tito liet uiteindelijk in de grondwet opnemen dat elk lid van een bevolkingsgroep binnen Joegoslavië het recht had op zelfbeschikking. Deze bepaling vormde volgens Wijnaendts de directe aanleiding voor de oorlog op de Balkan, waarbij de Servische minderheid in Kroatië zich verzette tegen de afscheiding van dit gebied en zich hierbij kon beroepen op de grondwet. Na de val van het communisme zag de Servische leider Slobodan Milosevic het nationalisme als het nieuwe bindmiddel voor zijn volk. Tegelijkertijd kwam ook het nationalisme in Kroatië 4
5 en Slovenië sterk opzetten. De Serviërs reageerden op het dreigende uiteenvallen van Joegoslavië door te wijzen op de grondwet. De Servische minderheid in Kroatië had zelfbeschikkingsrecht en kon dus volgens Milosevic voor Joegoslavië behouden blijven. Toen Kroatië de onafhankelijkheid afkondigde leidde dit dan ook tot oorlog met Servië. Uiteindelijk gingen de Europese staten en de Verenigde Naties zich met dit conflict bemoeien en werden er waarnemers naar de oorlogsgebieden gestuurd. Het plan Carrington voorzag in een geleidelijke afscheiding van de gebieden die dit wilden, maar wel na een onderhandelingsproces. Milosevic weigerde echter dit plan te aanvaarden en bleef zich beroepen op de grondwet. Duitsland ging over tot erkenning van Kroatië en Slovenië en zorgde er zo voor dat de gedachte om pas na succesvol onderhandelen tot afscheiding over te gaan naar de achtergrond verdween. Ongeveer tegelijkertijd werd in Bosnië besloten een referendum over de onafhankelijkheid te houden. Bosnië was etnisch echter sterk verdeeld en herbergde een grote Servische minderheid. Die minderheid besloot onder aanvoering van Radovan Karadzic om zich gewapenderhand te verzetten. De Verenigde Naties konden niet ingrijpen omdat het de vrede alleen wilde bewaren en niet afdwingen. Op deze wijze kon volgens Wijnaendts de oorlog in Bosnië ongehinderd voortgang vinden zonder dat de VN iets deed. Het enige dat de organisatie in Bosnië deed was het verbieden van wapenleveranties aan de strijdende partijen, waardoor de Moslims en de Kroaten verzwakt werden. De Serviërs waren echter uitstekend bewapend met wapens uit het voormalige Joegoslavische leger. De doortocht van hulpkonvooien kon door de VN niet worden gegarandeerd, omdat het gebruik van geweld buiten het mandaat lag. Pas toen de Amerikanen zich ermee gingen bemoeien kwam er schot in de zaak. In de akkoorden van Dayton werd Bosnië opgedeeld in gebieden volgens de etnische grenzen. Na jaren van bloedvergieten is er volgens Wijnaendts stabiliteit opgelegd door de macht van de Verenigde Staten en niet door de Europese staten of de Verenigde Naties. Tijdens de conferentie kwamen verschillende kanten van de Vrede van Munster naar voren. De historische discussie leverde een relativering van het belang van de Vrede van Munster en Westfalen voor West-Europa op. De case-studie over Limburg relativeerde bovendien het belang van de Vrede van Munster voor deze provincie. De ontwikkelingen in het voormalig Joegoslavië tonen aan dat de internationale gemeenschap nog steeds moeite heeft om tot een oplossing te komen voor problemen die ontstaan als gevolg van onenigheid over het grensverloop en etnische verschillen. R.A.M. Gerritzen is student Geschiedenis van Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht en stagiair bij de Atlantische Commissie. De inleidingen van de Onderwijsconferentie zijn verschenen als Atlantisch Onderwijs Paper 18. Noot 1. De Vrede van Westfalen is de naam die wordt gebruikt voor het geheel van verdragen dat in 1648 werd gesloten. In Osnabrück sloot de Duitse keizer vrede met Zweden en in Munster met Frankrijk. Hiermee kwam een einde aan de Dertigjarige Oorlog. In Munster sloten ook Spanje en de Republiek vrede, waardoor de Tachtigjarige Oorlog werd beëindigd. 5
NEDERLAND IN DE 16e EEUW
NEDERLAND IN DE 16e EEUW In de 16e eeuw vielen de Nederlanden onder de Spaanse overheersing. Er bestonden grote verschillen tussen de gewesten (= provincies), bv: - dialect - zelfstandigheid van de gewesten
Nadere informatieEindexamen geschiedenis havo 2009 - II
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In 1792 begon de eerste Coalitieoorlog. 1p 1 Welk politiek doel streefde Oostenrijk met de strijd tegen Frankrijk na? Gebruik
Nadere informatieEindexamen geschiedenis vwo II
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren
Nadere informatieDE GEWENNING AAN HET KONINKRIJK
DE GEWENNING AAN HET KONINKRIJK DE GEWENNING AAN HET KONINKRIJK - De integratie van Limburg in het Koninkrijk der Nederlanden, 1815 1867 - M.G.H. DERKS, MEd Op het omslag: -De gebruikte tekstkleuren van
Nadere informatieOntstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648)
1 Ontstaan van de Gouden Eeuw (1588-1648) H!to"sche context Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648 meneervanempel.nl 2 Hoofdvraag Waardoor ontstond in de Republiek de Gouden Eeuw, 1588-1648?
Nadere informatieSamenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties
Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De
Nadere informatiemaatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I
Opgave 1 Kroatië toegetreden tot de EU Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3 en figuur 1. Inleiding Kroatië is een van de staten in de Balkan die voorheen tot Joegoslavië behoorden. In 1991 verklaarde
Nadere informatieLeerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam
Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt
Nadere informatieWerkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij.
Werkblad Introductie 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2. PETJE OP, PETJE AF: WAAR OF NIET? Zijn de volgende zinnen
Nadere informatieDe dood van Joegoslavië ( )
Geschiedenis van de laatste 50 jaar De dood van Joegoslavië (1990-1995) Bas Levinsohn 1 Inleiding Overzicht colleges Titel college Thema college Tijdsperiode 1 De Cubaanse rakketencrisis Beslissingen tijdens
Nadere informatieONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN
STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een
Nadere informatieJournal of Nobility Studies
Journal of Nobility Studies virtus 20 2013 virtus 20 2013 Coen Wilders * Soeverein ten dienste van de Habsburgse dynastie 232 Luc Duerloo, Dynasty and Piety. Archduke Albert (1598-1621) and Habsburg Political
Nadere informatieHC Stedelijke Dynamiek in de Lage Landen ( )
HC Stedelijke Dynamiek in de Lage Landen (1050-1700) Vraag 1 Wat maakte de opkomst van de stedelijke burgerij in de Nederlanden mogelijk? Periode: 1050-1302 Opkomst van de stedelijke burgerij - De opkomst
Nadere informatieJagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten
Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat
Nadere informatieGeschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor
Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor Terugkijken: Bij de ene revolutie ontstaat een nieuw en onafhankelijk land. Vrijheid is voor de inwoners
Nadere informatieSamenwerking als ideaal voor een verscheurd Europa
Samenwerking als ideaal voor een verscheurd Europa INE MEGENS EIGENTIJDSE GESCHIEDENIS Opbouw college: Vooruitgangsgeloof 19 e eeuw Nationalisme en politieke kaart van Europa Eerste Wereldoorlog Cultuurpessimisme
Nadere informatieHerdenking Capitulaties Wageningen
SPEECH SYMPOSIUM 5 MEI 2009 60 jaar NAVO Clemens Cornielje Voorzitter Nationaal Comité Herdenking Capitulaties Wageningen Dames en heren, De détente tussen oost en west was ook in Gelderland voelbaar.
Nadere informatieHet begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats?
Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Voorbeeld 1: Engeland De bezittingen van de Engelse koning Hendrik II in Frankrijk rond 1180 zijn
Nadere informatieMODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!
MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog
Nadere informatieAls bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.
Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer
Nadere informatiegeschiedenis geschiedenis
Examen HAVO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 29 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatie1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.
Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de
Nadere informatieEindexamen geschiedenis havo 2009 - I
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict
Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk door een scholier 1470 woorden 25 oktober 2003 6,8 41 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Memo-dossier Vlaams nationalisme. Hoofdvraag: Hoe ontwikkelde
Nadere informatieStofomschrijving Deze opdracht hoort bij 2.1-3.1 en 3.2 van De Republiek in tijd van Vorsten (Geschiedenis Werkplaats).
Het verhaal van 1588 Bodystorming Inleiding Het jaar 1588 is een belangrijk jaar in de geschiedenis van de Republiek. De gebeurtenissen die eraan vooraf gaan worden als feiten voorgelezen en tussen de
Nadere informatieTijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.
1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatieDINGEN DIE JE MOET WETEN
50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978
Nadere informatieHONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913
HONDERD JAAR GELEDEN aflevering 12 Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 Een vast onderwerp waaraan in de kranten aandacht werd besteed, was de oorlog op de Balkan. Turkije was er bij betrokken
Nadere informatieWat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)
Praktische-opdracht door J. 1743 woorden 12 september 2011 6,1 32 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)
Nadere informatieLandenspel. Duur: 30 minuten. Wat doet u?
Landenspel Korte omschrijving werkvorm: In deze opdracht wordt de klas verdeeld in vijf groepen. Iedere groep krijgt een omschrijving van een land en een instructie van de opdracht. In het lokaal moeten
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp
Nadere informatieNoord-Nederlandse gewesten. Smeekschift
Habsburgs gezag Vanaf dat moment stonden de zuidelijke Nederlanden onder Habsburgs gezag. Noord-Nederlandse gewesten Door vererving en verovering vielen vanaf dat moment ook alle Noord- Nederlandse gewesten
Nadere informatie1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...
HET CONGRES VAN WENEN 1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...7 3.1. Het Congres van Wenen en de restauratie Het
Nadere informatieTijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen
Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.
Nadere informatieTijd van regenten en vorsten 1600 1700. 6.2 Wie heeft de macht? Deel 2. Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht?
Onderzoeksvraag: Wie hadden in de Republiek, in Frankrijk en in Engeland de politieke macht? Kenmerkende aspect: Het streven van vorsten naar absolute macht. De bijzondere plaats in staatskundig opzicht
Nadere informatieGROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1
GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme
Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we
Nadere informatieEindexamen geschiedenis pilot havo 2009 - II
Door de tijd heen De volgende historische verdragen staan in willekeurige volgorde: 1 Door de Vrede van Brest-Litovsk tussen het Duitse keizerrijk en het communistische Rusland kunnen de Duitse generaals
Nadere informatieEUROPESE INTEGRATIE: TUSSEN GEOPOLITIEK VREDESBELEID EN ECONOMISCHE GROEI. Dr Harry Daemen.
EUROPESE INTEGRATIE: TUSSEN GEOPOLITIEK VREDESBELEID EN ECONOMISCHE GROEI Dr Harry Daemen daemen@fsw.eur.nl Mini-C.V. Harry Daemen 1973-1975 Politicologisch onderzoeker aan de Katolieke Universiteit Nijmegen
Nadere informatie1 Belangrijk in deze periode
1 Belangrijk in deze periode In 1945 eindigt de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Duitsland wil, onder leiding van Adolf Hitler, Europa veroveren. Na vijf jaar strijd en 55 miljoen doden geeft Duitsland
Nadere informatieTijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?
Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van
Nadere informatieLimburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon
Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken
Nadere informatiegeschiedenis geschiedenis
Examen HAVO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieTijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus
138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de
Nadere informatieEen weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom. Naam:
Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom Naam: Het Christendom Hallo, dit is de vragenlijst die hoort bij de website over geestelijke stromingen. Je kunt de website vinden
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje b
Bijlage VMBO-KB 2008 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje Staatsinrichting van Nederland bron 1 Uit een openbare brief van iemand die zich zorgen maakt over de ontwikkelingen
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b
Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij
Nadere informatieDe Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo
Kennistoets bij hoofdstuk 3 Havo Opdracht 1 De sterke economische groei die de Gouden Eeuw kenmerkt, kwam hoofdzakelijk ten goede aan het gewest Holland. Welke militaire oorzaak kun je benoemen? Holland
Nadere informatieGeschiedenis kwartet Tijd van jagers en boeren
Geschiedenis kwartet jagers en boeren jagers en boeren jagers en boeren Reusachtige stenen die door mensen op elkaar gelegd zijn. Zo maakten ze een begraafplaats. * Hunebedden * Drenthe * Trechterbekers
Nadere informatieHoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588)
Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588) Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl 1555-1588 Politiek: Nederland onafhankelijk Economie: Amsterdam wordt de stapelmarkt van Europa Welke staatsvorm?
Nadere informatieDe Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702 Kennistoets bij hoofdstuk 3 Vwo
Kennistoets bij hoofdstuk 3 Vwo Opdracht 1 De sterke economische groei die de Gouden Eeuw kenmerkt, kwam hoofdzakelijk ten goede aan het gewest Holland. Daar is een militaire oorzaak voor. Benoem die oorzaak
Nadere informatieTijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording.
Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke stromingen nationalisme, liberalisme,
Nadere informatieNaam: FLORIS DE VIJFDE
Naam: FLORIS DE VIJFDE Floris V leefde van 1256 tot 1296. Hij was een graaf, een edelman. Nederland zag er in de tijd van Floris V heel anders uit dan nu. Er woonden weinig mensen. Verschillende edelen
Nadere informatiegermaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).
Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest
Nadere informatieDe gulden is lang niet zo oer-hollands als je denkt FTM
De gulden is lang niet zo oer-hollands als je denkt FTM ftm.nl De gulden is lang niet zo oer-hollands als je denkt FTM Edin Mujagic 8-10 minuten Bij de gulden denkt u hoogstwaarschijnlijk aan de Nederlandse
Nadere informatieMaatschappijwetenschappen 2e fase DE GENOCIDE IN SREBRENICA 1995 KNIPVELLEN
Maatschappijwetenschappen 2e fase DE GENOCIDE IN SREBRENICA 1995 KNIPVELLEN NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies OPDRACHT 2 HET FEITENRELAAS Zet de feiten op een rijtje door een
Nadere informatie7. Het ontstaan van het nationalisme
7. Het ontstaan van het nationalisme Artikel 3 uit de Verklaring van de rechten van de mens en de burger, 1789. De oorsprong van iedere soevereiniteit ligt wezenlijk bij het volk/de natie. Geen instantie,
Nadere informatieSO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.
SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-14-1-b
Bijlage VMBO-KB 2014 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-14-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een politieke prent over een biddende fabrikant (1907): Onderschrift
Nadere informatieEindexamen geschiedenis vwo 2009 - I
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de landen die Napoleon veroverde, voerde hij een beleid dat: enerzijds paste binnen het gelijkheidsideaal van de Franse Revolutie
Nadere informatieDe Koude Oorlog: het begin (les 10 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW VTI Kontich
(les 10 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich 1. Samenwerking slaat om in wantrouwen in 1945 => Tijdens WO 2: USSR en VSA werken samen tegen Duitsland => In
Nadere informatieToelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7
Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze
Nadere informatieCOLLEGEDAG VRIJDAG 17 MEI 2019 KOUDE OORLOG NATIONAAL MILITAIR MUSEUM SOEST
COLLEGEDAG VRIJDAG 17 MEI 2019 KOUDE OORLOG NATIONAAL MILITAIR MUSEUM SOEST PROGRAMMA Ochtend 10.00 10.30 uur: Inloop met koffie/thee 10.30 10.40 uur: Welkomstwoord en inleiding door Bas Kromhout, redacteur
Nadere informatieHet land op de kaart
Eritrea Het land op de kaart Indeling Geografie Geschiedenis De bevolking Godsdienst Onafhankelijkheidsoorlog Politiek Oorlog met Ethiopië 1998 Eindeloze dienstplicht Geografie. Eritrea ligt in de hoorn
Nadere informatieWerkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1
Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1 Oorzaken van de Eerste Wereldoorlog: invuloefening Werkblad bij het simulatiespel www.activehistory.co.uk Instructie: Vul het witte veld in terwijl je het
Nadere informatie3. Door de kruistochten werden de wegen naar het Oosten weer bekend en werd
Samenvatting door M. 1059 woorden 9 december 2013 6 13 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 3.2 Waardoor de handel herleeft in de hoge middeleeuwen 1. Handelaren gingen zicht weer organiseren en gingen samenwerken
Nadere informatieEindexamen geschiedenis vwo 2008-II
De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië In 1596 bereikte een Nederlandse expeditie onder Cornelis de Houtman Bantam. 2p 1 Leg uit welk verband er bestaat tussen deze expeditie en
Nadere informatie1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.
Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de
Nadere informatieEindexamen geschiedenis havo 2008-II
De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië Gebruik bron 1. Bij elk bronfragment past één van de volgende, in willekeurige volgorde staande, onderwerpen: 1 de Bersiap-tijd; 2 de Napoleontische
Nadere informatieDe nieuwe landen in het oosten
De nieuwe landen in het oosten Sinds het einde van de Koude Oorlog is de kaart van Europa ingrijpend gewijzigd. Sommige staten zijn verdwenen om op te gaan in een groter geheel ( denk aan de DDR), maar
Nadere informatiePraktische opdracht Geschiedenis Afrika
Praktische opdracht Geschiedenis Afrika Praktische-opdracht door een scholier 2206 woorden 11 januari 2007 6,3 74 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo HOOFDVRAAG Wat is mythe en wat is werkelijkheid
Nadere informatieDe klassieke tijdlijn
De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom
Nadere informatieLes 1: Het ontstaan en de splitsing van het Koninkrijk der Nederlanden ( )
Les 1: Het ontstaan en de splitsing van het Koninkrijk der Nederlanden (1815-1830) Inleiding Tijdens de viering van 200 jaar koninkrijk staan we stil bij gebeurtenissen uit de afgelopen twee eeuwen en
Nadere informatieDe Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok
Nadere informatieTijd van monniken en ridders (500 100) 3.1 Leenheren en leenmannen (500 100) (500 100) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw
3.1 Leenheren en nen 3.1 Leenheren en nen Gallië was rond 450 n. Chr. al meer dan 4 eeuwen (sinds Caesar) onder Romeins bestuur en een sterk geromaniseerd gebied, cultuur, bestuur, economie, taal en geloof
Nadere informatieNaam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn
Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Filips II In 1566, meer dan vierhonderd jaar geleden, zijn veel mensen boos. Er is onrust in de Nederlanden. Er zijn spanningen over het geloof, veel mensen
Nadere informatieEen instrument om onze samenleving echt te veranderen, zo noemt hij het vurig gewenste lidmaatschap.
Speech voor de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Ingrid van Engelshoven, bij onthulling Erfgoedlabel Verdrag van Maastricht, op 9 mei 2018 Beste mensen, Pak je hier vanmiddag in Maastricht
Nadere informatieTIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën
TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Tijd van Pruiken en Revoluties 1700-1800 Vroegmoderne Tijd Kenmerkende aspecten Uitbouw van de Europese overheersing,
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 6 Samenvatting door M. 804 woorden 17 juni 2013 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Bronnen Samenvatting geschiedenis Hoofdstuk 6 Burgers en stoommachines,
Nadere informatie2. Bourtange I. Kijk naar het plaatje en lees bovenstaande titel. Waar zou de luistertekst over gaan? Kruis het juiste antwoord aan.
2. Bourtange I. Kijk naar het plaatje en lees bovenstaande titel. Waar zou de luistertekst over gaan? Kruis het juiste antwoord aan. 1. Boeren gebruiken een tang om de nagels van hanen bij te knippen.
Nadere informatieWat is een constitutie?
Wat is een constitutie? Veel landen op de wereld worden op een democratische manier bestuurd. Een democratie staat echter niet op zichzelf. Bij een democratie hoort namelijk een rechtsstaat. Democratie
Nadere informatiedeeultûrele grens de natuurlijke grens onafhankelijk de open grens de $~aatkundi "" ~...de 't-aalg(ens Kijkles Hoofdstuk 8 Les 1
Kijkles Hoofdstuk 8 Les 1 Grenzen verdwijnen De schutting in jouw tuin is de grens tussen jouw tuin en die van de buren. Tussen woonwijken, gemeenten, provincies en landen zijn ook grenzen. Die grenzen
Nadere informatie5,1. Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders.
Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart 2013 5,1 27 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders. Paragraaf 1 De Romeinen trekken zich terug. 1. Welke
Nadere informatieSamenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming Hoofdstuk 1 t/m 3
Samenvatting Maatschappijleer Politieke besluitvorming Hoofdstuk 1 t/m 3 Samenvatting door een scholier 1155 woorden 5 februari 2006 6,4 37 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer
Nadere informatieDe 1 e Wereldoorlog inleiding (9.1)
De 1 e Wereldoorlog inleiding (9.1) Onderzoeksvraag: Wat waren de oorzaken van de 1 e Wereldoorlog en wat maakte deze oorlog uniek in de geschiedenis tot dan toe? Kenmerkende aspecten: * Het voeren van
Nadere informatieLeerdoel Leerlingen herhalen op een speelse manier kennis over het ontstaan en het bestuur van de Republiek.
HISTORISCHE BLINGO Korte omschrijving werkvorm Deze kennisquiz is een combinatie van Bingo en Lingo. De klas wordt verdeeld in zes teams. Ieder team heeft een bingokaart met daarop negen jaartallen. Het
Nadere informatie5. Protocol tot vaststelling van het statuut van de. Europese Investeringsbank
De Slotakte vermeldt de verbindende protocollen en de niet-verbindende verklaringen Slotakte De CONFERENTIE VAN DE VERTEGENWOORDIGERS VAN DE REGERINGEN VAN DE LIDSTATEN, bijeen te Brussel op 30 september
Nadere informatieA. Begrip en aard van het Internationaal Publiekrecht
A. Begrip en aard van het Internationaal Publiekrecht Dit hoofdstuk is een inleiding op het internationaal publiekrecht. Er wordt ingegaan op de geschiedenis van het internationaal publiekrecht, de elementen
Nadere informatieEindexamen geschiedenis nieuwe stijl havo 2008-II
Door de tijd heen De volgende revoluties staan in willekeurige volgorde: 1 De Franse Revolutie werpt het ancien régime omver. 2 In de Oktoberrevolutie grijpen de Russische communisten onder leiding van
Nadere informatieGeschiedenis en Staatsinrichting TL Bohemen, Houtrust, Kijkduin 2015-2016-2017
Exameneenheden geschiedenis GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken GT GS/K/2 Basisvaardigheden GT GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting GT GT GS/K/4 De koloniale relatie Indonesië
Nadere informatieOpbouw van de Europese Monetaire Unie
Opbouw van de Europese Monetaire Unie Seminarie voor leerkrachten, NBB Brussel, 21 oktober 2015 Ivo Maes DS.15.10.441 Construct EMU 21_10_2015 NL Opbouw van de Europese monetaire unie 1. Beschouwingen
Nadere informatieVeel bijgeleerd? Of: zijn wij het androcentrisme in de geschiedschrijving voorbij?
Veel bijgeleerd? Of: zijn wij het androcentrisme in de geschiedschrijving voorbij? Symposium ter gelegenheid van het afscheid van Ad Knotter als hoogleraar vergelijkende regionale geschiedenis aan de Universiteit
Nadere informatieDe 1 e Wereldoorlog. inleiding (9.1) HC onderdelen: conferentie van Berlijn (1884-85) + vlootwet (1898)
De 1 e Wereldoorlog inleiding (9.1) HC onderdelen: conferentie van Berlijn (1884-85) + vlootwet (1898) Onderzoeksvraag: Wat waren de oorzaken van de 1 e Wereldoorlog en wat maakte deze oorlog uniek in
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-11-1-b
Bijlage VMBO-KB 2011 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een mening over het bijzonder onderwijs (rond 1900): Kinderen leren al op jonge
Nadere informatieTweede Wereldoorlog-1 vmbo12
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 19 juni 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62175 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieSCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS
SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS Dit onderzoek bestaat uit 40 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad. Meerkeuze antwoorden worden
Nadere informatieHoofdstuk 7: De Vietnam Oorlog (1963-1973)
Hoofdstuk 7: De Vietnam Oorlog (1963-1973) Geschiedenis HAVO 2011/2012 www.lyceo.nl 1963-1973 De oorlog in Vietnam De oorlog aan het thuisfront 1963 1969: Johnson 1969 1973: Nixon De rol van de media De
Nadere informatie