Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden. De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval Onderzoeksrapportage

Transcriptie

1 Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval Onderzoeksrapportage

2 Colofon Titel Auteurs Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden; de jaren voorafgaand aan onderwijsuitval. Onderzoeksrapportage. Barbara van Wijk (ecbo), Erik Fleur (DUO/INP) en Sandra van den Dungen (ecbo) Projectnummer / ecbo ecbo s-hertogenbosch Postbus BP s-hertogenbosch T F ecbo Utrecht Postbus DD Utrecht T F ecbo 2012 Gebruik en overname van de teksten, ideeen en resultaten uit deze publicatie is vrijelijk toegestaan, mits met bronvermelding.

3 Inhoudsopgave Woord vooraf Achtergrond, vraagstelling en opzet De diversiteit van leerloopbanen Inleiding per leerjaar in het voortgezet onderwijs per onderwijsniveau in het mbo Samenvatting De diversiteit binnen niveaus Inleiding per onderwijsniveau in het voortgezet onderwijs per onderwijsniveau in het mbo Samenvatting Verblijfsduur Inleiding naar verblijfsduur in het voortgezet onderwijs naar verblijfsduur in het mbo Samenvatting Leerweg in het mbo Inleiding naar leerweg na wisselen van leerweg Samenvatting Niveau vooropleiding Inleiding in het mbo naar vooropleiding Samenvatting Overstap naar een ander niveau Inleiding na op- of afstroom in het voortgezet onderwijs in het mbo na overstap naar een ander niveau gedurende het voortgezet onderwijs na overstap naar een ander niveau in de overgang van vmbo naar mbo na een overstap naar een ander niveau in het mbo Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 3

4 7.6 Samenvatting Diploma voortgezet onderwijs Inleiding direct na het laatste leerjaar van het voortgezet onderwijs na ongediplomeerde instroom in het mbo Samenvatting Zittenblijven en zakken in het voortgezet onderwijs Inleiding na zittenblijven in het voortgezet onderwijs in het mbo na zittenblijven in het voortgezet onderwijs Samenvatting Discussie Aanvullende tabellen Literatuur Gebruikte afkortingen ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

5 Woord vooraf Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) doet onder andere onderzoek naar leerloopbanen in en rond het middelbaar beroepsonderwijs (mbo). De rode draad in deze onderzoeken is het in kaart brengen van routes van jongeren in het onderwijsstelsel. De vraag is of leerlingenstromen zich conform het systeemontwerp van het onderwijs (blijven) gedragen en hoe het systeem reageert op veranderingen in deze stromen. De afdeling Informatieproducten van de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) heeft een lange geschiedenis met het verstrekken van informatie over voortijdig schoolverlaten. Onder meer in het monitoren van de Lissabondoelstellingen. Ook verzorgt de afdeling jaarlijks, samen met de projectdirectie VSV van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), een aantal publicaties met beschrijvingen van het aantal nieuwe voortijdig schoolverlaters (). De samenwerking maakt het mogelijk informatieproducten te ontwikkelen die niet alleen gegevens en trends beschrijven, maar ook helpen bij het beantwoorden van vragen die dataoverzichten op een website oproepen. Met deze producten, zoals dit rapport, kunnen DUO (afdeling Informatieproducten) en ecbo samen nog meer aandacht vragen voor relevante gegevens en meehelpen om beter onderwijs mogelijk te maken. Voorliggend onderzoek beschrijft de resultaten van een onderzoek naar de (onderwijs)geschiedenis van voortijdig schoolverlaters. Het aantal nieuwe voortijdig schoolverlaters is de laatste jaren gemonitord aan de hand van het onderwijsnummer. Hierbij wordt telkens ingezoomd op het laatste jaar waarin de nog in het onderwijs aanwezig waren. Met behulp van de onderwijsnummergegevens is in dit onderzoek verder teruggekeken. In beeld is gebracht welke routes de voortijdig schoolverlaters volgden in de zeven jaar voordat zij uitvielen. Het is denkbaar dat al eerder in de leerloopbaan signalen zichtbaar zijn die duiden op de uitval later. Over het onderzoek zijn twee publicaties verschenen. Een korte publieksversie waarin ieder patroon aan de hand van een voorbeeld is beschreven en deze onderzoeksrapportage met een complete weergave van de onderzoeksresultaten. Beide publicaties zijn digitaal beschikbaar via We hopen dat onderwijsinstellingen de onderzoeksresultaten kunnen benutten bij de interne discussie over bijvoorbeeld intake en plaatsing, advisering over leerloopbanen en het vsv-beleid. Marc van der Meer Directeur Expertisecentrum Beroepsonderwijs Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 5

6 6 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

7 1 Achtergrond, vraagstelling en opzet (Te) veel jongeren ondervinden problemen in hun leerloopbaan, waardoor ze te vroeg stoppen met hun opleiding en geen startkwalificatie halen. Het behalen van een startkwalificatie geeft een beter perspectief op de arbeidsmarkt en een eigen plek in de samenleving. Dit is goed voor de jongere zelf, goed voor de maatschappij en goed voor de economie. Zo staat te lezen op de website van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. In Nederland wordt daarom sinds de loop van de jaren negentig van de vorige eeuw veel tijd en geld geïnvesteerd in het beleid rond voortijdig schoolverlaten (vsv). Met succes. Kende Nederland in 2002 nog nieuwe, in 2010 waren dit er nog geen De doelstelling van het kabinet is om het aantal nieuwe uit het bekostigd onderwijs terug te brengen tot maximaal in Onder voortijdige uitvallers vallen jongeren onder de 23 jaar, die op 1 oktober geen onderwijs volgen en nog geen diploma hebben van het hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo), voortgezet wetenschappelijk onderwijs (vwo) of minimaal niveau 2 van het mbo. Hoe meer bekend is over schooluitval, hoe gerichter deze kan worden bestreden. Wie valt uit, waarom en wanneer? Met de invoering van het onderwijsnummer (Basisregister OnderwijsNummer: BRON) zijn volledige en betrouwbare gegevens over voortijdig schoolverlaten beschikbaar gekomen: landelijk, regionaal, per gemeente en per instelling. DUO heeft de laatste jaren een schat aan informatieproducten over voortijdig schoolverlaters gemaakt en gepubliceerd. In de tabellen die worden gepresenteerd over het aantal nieuwe voortijdig schoolverlaters wordt voornamelijk uitgegaan van de onderwijspositie van de vsv er in het laatste jaar dat deze nog in het onderwijs zat. De leerloopbaan hieraan voorafgaand blijft hierbij buiten beschouwing. Het is denkbaar dat hierdoor signalen die reeds in een eerder stadium wijzen op voortijdig schoolverlaten niet worden gezien. Het onderzoek Met behulp van de onderwijsnummerbestanden zijn de leerloopbanen in kaart gebracht van alle studenten die op 1 oktober 2009 een geldige inschrijving hadden en in het speciaal van studenten die in het schooljaar 2009/2010 zijn uitgestroomd als vsv er uit het in BRON geregistreerd bekostigd onderwijs. Inmiddels is informatie beschikbaar over de zeven jaar voorafgaand aan de uitval. Gezocht is naar het antwoord op de volgende vraag: Hoe beïnvloeden kenmerken van de leerloopbaan de kans op voortijdig schoolverlaten? We kijken in dit onderzoek naar de volgende kenmerken van de leerloopbaan: 1 verblijfsduur; 2 leerweg in het mbo; 3 niveau vooropleiding; 4 overstap naar een ander niveau; 5 diploma voortgezet onderwijs; 6 zittenblijven en zakken. Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 7

8 Voor de beantwoording van de onderzoeksvraag gebruiken we de registratiegegevens in BRON. Met deze gegevens kunnen we de leerloopbanen van studenten meerdere jaren volgen. In tabel 1.1 staat ter illustratie een aantal voorbeelden van leerloopbanen van de studenten. De leerloopbaan staat van links naar rechts beschreven: Tabel 1.1 Voorbeelden van leerloopbanen van schooljaar 2004/2005 tot en met 2009/ / / / / / / Brug 1 1 Brug 2 bl 3 2 bl 4 zd 3 Bol Brug 1 Brug 2 kl 3 kl 4 md 5 Bbl Pro 7 Pro Pro Pro Bol 1 Brug 1 Brug 2 Brug 2 Brug 3 tl 4 zd tl md Brug 1 Brug 2 kl 3 kl 4 md Bol 3 Bol 3 Brug 2 Brug 2 Brug 3 Brug 3-8 Bbl 2 De interpretatie Voor een juiste interpretatie van de onderzoeksresultaten zijn een aantal zaken van belang: In dit onderzoek ordenen we de studenten op hun onderwijsloopbaan. We vergelijken studenten met verschillende leerloopbanen naar de mate waarin ze uitvallen. Het betreft dus steeds delen van de totale populatie studenten. Uitgangspunt is de onderwijssituatie op 1 oktober van het schoolhaar 2009/2010. Vanuit daar kijken we terug. De terugblik op de onderwijsloopbaan is ten tweede een momentopname. Veranderingen in het onderwijsstelsel hebben invloed op de resultaten. Bijvoorbeeld het stapelen van verschillende vmbo-diploma s was voor de studenten in ons onderzoek nog niet toegestaan. Inmiddels is dit wel toegestaan, wat een mogelijke verandering van de vsv-percentages tot gevolg heeft. Het is dan ook van belang om het onderzoek naar leerloopbanen en vsv met behulp van de onderwijsnummergegevens in latere jaren te herhalen. Herhaling zal inzicht geven in de effecten veroorzaakt door bijvoorbeeld stelselwijzigingen. Ten derde heeft het uitsluitend benutten van de onderwijsnummergegevens als nadeel dat niet alle verschillen tussen leerloopbanen met verschillende kenmerken in beeld kunnen worden gebracht. Dit geldt met name voor student- en/of onderwijskenmerken. Twee voorbeelden. Het is bekend dat scholen selecteren bij de doorstroom van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) naar mbo. Hierdoor kunnen vmbo-kl-leerlingen die zeer gemotiveerd zijn en/of voldoende intelligent geacht worden op niveau 3 worden geplaatst en vmbo-kl-leerlingen met naar inschatting minder motivatie of capaciteiten op niveau 2. 1 Brug 1: brugklas leerjaar 1. 2 Bl: basisberoepsgerichte leerweg; kl: kaderberoepsgerichte leerweg; gl: gemengde leerweg; tl: theoretische leerweg. 3 Zd: zonder diploma. 4 Bol 1: beroepsopleidende leerweg niveau 1. 5 Md: met diploma. 6 Bbl 2: beroepsbegeleidende leerweg niveau 2. 7 Pro: praktijkonderwijs. 8 In dit jaar stond de student niet ingeschreven bij in BRON-geregistreerd onderwijs. 8 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

9 Hoewel de leerloopbaan van deze studenten tot aan de overstap naar het mbo gelijk is, zijn de twee groepen door verschil in studentkenmerken niet langer (volledig) vergelijkbaar. 9 Verder is denkbaar dat er interactie-effecten tussen leerling- en docentengedrag optreden. Een mogelijk voorbeeld daarvan is dat docenten vmbo-tl-studenten sterk aanmoedigen om het mbo-diploma op niveau 4 te halen, terwijl zij vmbo-kl-studenten eerder opgeven vanuit de aanname dat deze het toch niet gaan halen. Niet zozeer het vmbo-diploma, maar de houding van de docent speelt dan een belangrijke rol in de voortijdige schooluitval. 10 Verschillen in voortijdige schooluitval zullen dus niet uitsluitend kunnen worden verklaard door de leerloopbanen van de studenten zoals we deze door middel van de onderwijsnummergegevens in kaart brengen. Ook de kenmerken van studenten en het onderwijs spelen een rol in de vorm die de leerloopbaan zal aannemen. In de vierde plaats richten we ons in dit onderzoek op in BRON geregistreerd bekostigd onderwijs. Het is mogelijk dat jongeren die niet langer staan ingeschreven in BRON en geen startkwalificatie hebben behaald, nog wel onderwijs volgen in het particulier onderwijs, het voortgezet speciaal onderwijs of in het buitenland. Zij staan niet geregistreerd in BRON, maar halen mogelijk via niet in BRON geregistreerd onderwijs nog een startkwalificatie. Volledig zou dus zijn om te spreken van uitstroom uit het bekostigd regulier voortgezet onderwijs, of uitstroom uit het bekostigd middelbaar beroepsonderwijs. Voor de leesbaarheid spreken we echter van voortijdig schoolverlaters. Voor informatie over de witte vlekken in BRON, zie bijvoorbeeld: Warmerdam, Van der Boom en Lubbermans, 2010; Min. OCW, 2010; Kurver, Wartenbergh en Tholen, Overigens zal door gebruik van meerdere informatiebronnen vanaf schooljaar het merendeel van de jongeren die nu onterecht als vsv er geregistreerd staat uit de vsv-tellingen gehaald worden. Tot slot nog een opmerking over de interpretatie van de gegeven percentages. Hoewel het bestand meer dan 1 miljoen studenten en daarmee ongeveer voortijdig schoolverlaters bevat, kunnen de aantallen als we uitsplitsen in leerloopbanen toch erg klein worden. Naar de bbl niveau 4 leiden bijvoorbeeld meer dan verschillende routes, die deels door slechts één student worden gevolgd. Eén uitvallende jongere meer of minder kan het uitvalpercentage dus sterk beïnvloeden. Om toeval enigszins uit te sluiten zullen we ons meestal beperken tot routes met meer dan 100 studenten. Om te voorkomen dat de leerloopbanen via de examenklassen van het voortgezet onderwijs te klein worden, voegen we gediplomeerde en ongediplomeerde studenten soms samen. 11 Bij de interpretatie van de gegevens is het desondanks van belang rekening te houden met kleine aantallen. Leeswijzer In dit eerste hoofdstuk is de achtergrond, vraagstelling en opzet van het onderzoek besproken. In de hoofdstukken 2 en 3 geven we een schets van de diversiteit aan leerloopbanen (2), de diversiteit binnen niveaus (3) en de diversiteit aan voortijdige schooluitval die uit die diversiteit voortkomt. In de hoofdstukken 4 tot en met 6 bekijken we steeds de uitval in leerloopbanen die grotendeels regulier verlopen zijn, waarbij we ordenen op één kenmerk van de 9 Cito-toetsscores en eindexamencijfers in BRON geven (gedeeltelijk) inzicht in de wenselijkheid en het succes van deze selectie. Dit wordt meegenomen in het vervolgonderzoek. 10 Vergelijk Pygmalion-effect. Over de invloed van de houding van docenten, zie bijvoorbeeld Oomen, Bijvoorbeeld: vmbo-tl-4 zijn zowel gediplomeerde als ongediplomeerde vmbo tl-ers in leerjaar 4. tl-4 zd zijn de leerlingen die gezakt zijn en vmbo-tl-4 md zij die geslaagd zijn. Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 9

10 leerloopbaan. In hoofdstuk 4 betreft dit de verblijfsduur in het onderwijs, in hoofdstuk 5 de leerweg in het mbo en in hoofdstuk 6 het niveau van de vooropleiding. In de hoofdstukken 7 tot en met 9 bekijken we de uitval in een aantal bijzondere leerloopbanen. In hoofdstuk 7 betreft dit leerloopbanen gekenmerkt door een wisseling van niveau, in hoofdstuk 8 ongediplomeerde doorstroom en in hoofdstuk 9 zittenblijven en zakken. In ieder hoofdstuk wordt in kaders en aan het eind van het hoofdstuk een korte samenvatting gegeven. Deze publicatie bevat alleen feiten. De uitdaging is om aan deze onderzoeksresultaten betekenis te geven. Wat kunnen onderwijsinstellingen met deze gegevens? In drie bijeenkomsten met beleidsmakers, onderzoekers en managers en docenten uit het onderwijs is hierover doorgesproken. Het bleek niet mogelijk om op grond van de resultaten eenduidige beleidsveranderingen voor te stellen. Wel geven de onderzoeksresultaten aanwijzingen om soms een ander besluit te overwegen. We sluiten deze publicatie af met een discussie waarin we een aanzet geven tot mogelijke beleidsconsequenties. 10 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

11 2 De diversiteit van leerloopbanen 2.1 Inleiding Het aantal routes dat studenten in zes jaar kunnen, volgen is enorm groot. Uitgaand van de studenten die in 2003 in het eerste leerjaar van het voortgezet onderwijs zijn begonnen, zijn al meer dan routes te onderscheiden. Sommigen daarvan (via vmbo-tl naar mbo bol niveau 4) worden door ruim studenten gevolgd; maar er zijn meer dan routes die door slecht één student zijn gevolgd. Het is natuurlijk niet mogelijk om alle routes tot in detail te beschrijven. In dit hoofdstuk willen we een eerste inzicht geven in de diversiteit aan leerloopbanen. Uitgaande van de opzet van het Nederlandse onderwijssysteem zou een leerloopbaan regulier kunnen worden genoemd als een student: van het eerste leerjaar van het voortgezet onderwijs doorstroomt naar het laatste leerjaar zonder zittenblijven of overslaan van leerjaren; een ononderbroken leerroute volgt, tot aan minimaal de startkwalificatie; na het basisonderwijs direct op het juiste onderwijsniveau wordt geplaatst en dus niet overstapt naar een ander onderwijsniveau; eerst het diploma van het voortgezet onderwijs haalt en direct doorstroomt naar het vervolgonderwijs 12 ; de overstap van vmbo naar mbo maakt conform de doorstroomregeling. 13 De reguliere leerloopbaan betreft dus een leerloopbaan zonder hindernissen als: zittenblijven of leerjaren overslaan: bijvoorbeeld twee keer leerjaar 3 van het voortgezet onderwijs; vmbo-ongediplomeerd doorstromen: bijvoorbeeld ongediplomeerd doorstromen van vmbo-tl leerjaar 4 naar het mbo; tijdelijk voortijdig schoolverlaten: bijvoorbeeld na het vmbo-tl-diploma een jaar gaan reizen en daarna verder leren op het mbo 14 ; stapelen van opleidingen: bijvoorbeeld na het vmbo-tl verder leren op het havo; overstap naar een ander niveau: bijvoorbeeld van vmbo-bl leerjaar 3 naar vmbo-kl leerjaar 4, onderplaatsing of overplaatsing: bijvoorbeeld met een vmbo-tl-diploma naar mbo niveau 2. Studenten die een route zonder dergelijke hindernissen volgen, kennen een reguliere leerloopbaan. In dit rapport hanteren we een zeer strikte definitie van een reguliere leerloopbaan. De doorstroom van vmbo-tl naar het havo komt bijvoorbeeld veelvuldig voor, maar is volgens de in dit rapport gebruikte definitie niet regulier omdat er sprake is van het stapelen van opleidingen in het voortgezet onderwijs. 12 Leerlingen die VM2-trajecten volgen kunnen ongediplomeerd doorstromen. 13 Leerlingen met een vmbo-bl-diploma stromen door naar mbo niveau 2, leerlingen met een vmbo-kl-, gl- of tldiploma naar mbo niveau 3 of 4. Enkele sectoren stellen aanvullende eisen aan het vakkenpakket. 14 Aan deze hindernis is in deze rapportage geen apart hoofdstuk gewijd aangezien het gaat om kleine aantallen studenten met zeer diverse leerloopbanen. Voor meer informatie: Van Wijk, Fleur e.a., Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 11

12 Een aanzienlijk deel van de studenten wijkt in hun leerloopbaan af van de reguliere route. Afwijkingen beïnvloeden uitval in het beroepsonderwijs zowel in positieve als in negatieve zin. Om in grote lijnen zicht te krijgen op het gevolg van een afwijkende leerloopbaan, kijken we naar de totale populatie en drie deelpopulaties met verschillende leerloopbanen 15 : 1 de totale populatie (alle studenten samen); 2 de reguliere route (populatie die een route volgt zonder hindernissen); 3 de route met procentueel de minste vsv; 4 de route met procentueel de meeste vsv. In het kader staat eerst de samenvatting van de bevindingen, vervolgens behandelen we van het voortgezet onderwijs alle leerjaren en van het mbo van alle niveaus het eerste verblijfsjaar. Van ieder van die leerloopbanen geven we het aantal studenten dat de leerloopbaan volgde, het aantal en het uitvalpercentage. 2.2 per leerjaar in het voortgezet onderwijs Patroon diversiteit in het voortgezet onderwijs Meer dan 80 van de leerlingen volgt de reguliere route door het voortgezet onderwijs; een route zonder hindernissen. Het uitvalpercentage onder deze leerlingen is lager dan de gemiddelde uitval. Hindernissen, zoals zittenblijven, zijn vaak een voorbode van voortijdige schooluitval. Kijken we niet naar het uitvalpercentage maar naar aantallen uitvallers, dan heeft wel een aanzienlijk deel van de voortijdig schoolverlaters de reguliere route gevolgd. Leerjaar 1 voortgezet onderwijs 16 In tabel 2.1 beschrijven we voor het eerste leerjaar van het voortgezet onderwijs de totale populatie, de reguliere route, de route met de minste voortijdige schooluitval en de route met de meeste voortijdige schooluitval. Daarbij geven we een beschrijving van de leerloopbaan, het aantal leerlingen dat de leerloopbaan volgde, het aantal uitvallers en het uitvalpercentage. De reguliere route loopt direct van het basisonderwijs naar de eerste brugklas. Tabel 2.1 in leerjaar 1 van het voortgezet onderwijs, naar leerloopbaan Leerloopbaan leerlingen Totale populatie Divers ,8 Reguliere route Brug ,7 Route met de minste vsv Brug ,7 Route met de meeste vsv Brug 1-brug 1-brug ,2 15 We beperken ons tot leerloopbanen die in het schooljaar 2009/2010 door minimaal 100 studenten worden gevolgd. Bij kleinere aantallen heeft één voortijdige schoolverlater meer of minder een te groot effect op het uitvalpercentage. 16 Van de eerste twee leerjaren van het voortgezet onderwijs zijn geen gegevens beschikbaar over het onderwijsniveau. Alle leerlingen zijn ingeschreven als brugklas. Omdat het primair onderwijs nog geen onderwijsnummer kent, is deze onderwijssoort niet zichtbaar. 12 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

13 De leerlingen die in 2009/2010 in brugjaar 1 zitten, volgden vrijwel allemaal de reguliere route. In brugjaar 1 hebben leerlingen het onderwijs verlaten. Gemiddeld valt daarmee 0,8 van alle leerlingen in brugjaar 1 als voortijdig schoolverlater uit. Onder de leerlingen die de reguliere route volgden, is de uitval net iets lager: 0,7. De reguliere route is ook de leerloopbaan met het laagste percentage. Leerlingen die de eerste brugklas voor de derde keer doen en dus twee keer zijn blijven zitten vallen procentueel veruit het vaakst uit. In absolute aantallen is de omvang van deze groep maar beperkt; de reguliere leerloopbaan kent de meeste uitvallers (1.292 leerlingen). Leerjaar 2 voortgezet onderwijs De reguliere route loopt van brugjaar 1 direct naar brugjaar 2. Ook in de tweede brugklas vallen leerlingen die de reguliere leerloopbaan hebben gevolgd iets minder vaak uit dan de gemiddelde leerling. Procentueel vindt de meeste voortijdige schooluitval plaats onder leerlingen die de tweede brugklas voor de derde keer doen (25,0). In absolute aantallen kent de reguliere leerloopbaan de meeste voortijdig schoolverlaters (1.146 leerlingen) (tabel 2.2). Tabel 2.2 in leerjaar 2 van het voortgezet onderwijs, naar leerloopbaan Leerloopbaan leerlingen Totale populatie Divers ,9 Reguliere route Brug 1-brug ,6 Route met de minste vsv Brug 1-brug ,6 Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-brug 2-brug ,0 Leerjaar 3 voortgezet onderwijs Vanaf leerjaar 3 zitten leerlingen of in een brede brugklas, of op één van de drie niveaus van het vmbo of op het havo of het vwo. Hierdoor ontstaan in leerjaar 3 meerdere reguliere routes; ieder naar een ander onderwijsniveau. Voor leerjaar 3 geldt dat de overgrote meerderheid van de leerlingen de reguliere route volgden, ongeveer 10 kent een leerloopbaan met hindernissen. Gemiddeld valt nog geen procent van de leerlingen in leerjaar 3 uit. De uitval per route varieert flink, van vrijwel geen uitval in de reguliere route naar vwo leerjaar 3, tot bijna 10 onder de leerlingen die zijn blijven zitten in vmbo-bl leerjaar 3. Leerlingen die de reguliere route volgden vallen minder vaak dan gemiddeld uit (tabel 2.3). Tabel 2.3 in leerjaar 3 van het voortgezet onderwijs, naar leerloopbaan Leerloopbaan leerlingen Totale populatie Divers ,9 Reguliere route Brug 1-brug 2-vo ,5 Route met de minste vsv Brug 1-brug 2-vwo ,2 Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-vmbo bl 3- vmbo bl ,9 17 Betreft brug 3, vmbo-bl 3, vmbo-kl 3, vmbo gl-3, vmbo-tl 3, havo 3 en vwo Feitelijk is er een aantal stromen waarin het uitvalpercentage nog hoger is. Het betreft jongeren die niet eerder stonden ingeschreven in het regulier voortgezet onderwijs (en daarmee in BRON) en in leerjaar 3 instromen. We laten deze groep buiten beschouwing omdat deze qua samenstelling zeer divers is. Het betreft jongeren afkomstig uit het buitenland, van het voortgezet speciaal onderwijs (vso), van het particulier onderwijs enzovoort. Ter Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 13

14 Leerjaar 4 voortgezet onderwijs In leerjaar 4 zitten de leerlingen op één van de drie niveaus van het vmbo, of in het havo of het vwo. In leerjaar 4 heeft bijna een derde van de leerlingen een van de reguliere route afwijkende leerloopbaan. Het betreft voornamelijk op- en afstromende leerlingen en leerlingen die zijn blijven zitten. Gemiddeld valt 2,7 van de leerlingen in leerjaar 4 voortijdig uit. Er is een onderwijsroute zonder en een route waarin bijna de helft van de leerlingen uitvalt. Wederom geldt dat leerlingen die de reguliere route volgden minder dan gemiddeld uitvallen, maar in absolute aantallen wel een groot aandeel hebben (tabel 2.4). Tabel 2.4 in leerjaar 4 van het voortgezet onderwijs, naar leerloopbaan Leerloopbaan leerlingen Totale populatie Divers ,7 Reguliere route Brug 1-brug 2-vo 3-vo ,9 Route met de minste vsv Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-vmbo tl 3-havo ,0 Brug 1-brug 2-vmbo bl 3-vmbo bl 4 zdvmbo bl 4 zd ,5 Leerjaar 5 voortgezet onderwijs Alleen het havo en het vwo kennen een vijfde leerjaar. In leerjaar 5 heeft bijna de helft (45) van de leerlingen een van de reguliere route afwijkende leerloopbaan. Het betreft met name leerlingen die zijn overgestapt naar het havo en zittenblijvers in zowel havo als vwo. In leerjaar 5 valt iets meer dan 1 van de leerlingen voortijdig uit. Regulier doorgestroomde leerlingen vallen nauwelijks uit. Geen enkele route kent een opvallend hoog uitvalpercentage. Vier routes kenden geen enkele uitvaller in schooljaar 2009/2010. Deze routes variëren sterk in kenmerken: zittenblijven, opstroom en via het mbo terug naar het voortgezet onderwijs (tabel 2.5). Tabel 2.5 in leerjaar 5 van het voortgezet onderwijs, naar leerloopbaan Leerloopbaan leerlingen Totale populatie Divers ,1 Reguliere route Brug 1-brug 2-vo 3-vo 4-vo ,3 Routes met de minste vsv Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-havo 3-havo 4- havo 5 zd-vwo ,0 Brug 1-brug 2-brug 3-brug 3-havo 4-havo Brug 1-brug 2-vmbo tl 3-havo 4-havo Brug 1-brug 2-brug 2-vmbo tl 3-vmbo tl 4- bol 4-havo 4-havo Brug 1-brug 2-havo 3-havo 3-havo 4-havo 5 zdhavo ,8 indicatie, de voortijdige schooluitval onder deze jongeren is in leerjaar 3 respectievelijk: 13,7 (bl), 11,0 (kl), 31,0 (tl), 8,9 (havo) en 7,6 (vwo). Het gaat om nog geen leerlingen per jaar. 19 Leerjaar 3 en leerjaar 4 zijn gevolgd op hetzelfde niveau. 14 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

15 Leerjaar 6 voortgezet onderwijs Alleen het vwo kent een zesde leerjaar. In het vwo haalt bijna drie kwart van de leerlingen het zesde leerjaar via de reguliere route. Ook voor vwo 6 geldt dat leerlingen die de reguliere route volgden minder vaak voortijdig het onderwijs verlaten dan leerlingen met afwijkende leerloopbanen. De groep leerlingen die ongediplomeerd doorstromen van havo 5 naar vwo 5 en aansluitend naar vwo 6 kent in het schooljaar 2009/2010 geen uitvallers. Leerlingen die in een eerder stadium zijn blijven zitten en daarna nog eens zijn gezakt vallen procentueel het vaakst voortijdig uit (tabel 2.6). Tabel 2.6 in leerjaar 6 van het voortgezet onderwijs, naar leerloopbaan Leerloopbaan leerlingen Totale populatie Divers ,9 Reguliere route Brug 1-brug 2-vwo 3-vwo 4-vwo 5-vwo ,5 Route met de minste vsv Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-havo 3-havo 4-havo 5 zd- vwo 5-vwo ,0 Brug 2-vwo 3-vwo 4-vwo 5-vwo 5-vwo 6 zdvwo ,9 2.3 per onderwijsniveau in het mbo Patroon diversiteit in het middelbaar beroepsonderwijs Een kleine meerderheid van de studenten volgde in het mbo een leerloopbaan met hindernissen. Hindernissen zijn vaak een voorbode van voortijdige schooluitval. Sommige afwijkende leerloopbanen, met name op de hogere niveaus, kennen echter een laag uitvalpercentage (zie hoofdstukken 3 en 7). Kijken we niet naar uitvalpercentage maar naar aantallen uitvallers, dan heeft wel een aanzienlijk deel van de voortijdig schoolverlaters de reguliere route gevolgd. Anders dan in het voortgezet onderwijs is voor het mbo geen informatie per leerjaar beschikbaar. In de data is namelijk (nog) niet zichtbaar in welk leerjaar van het mbo de studenten zich bevinden. Een student die twee jaar onderwijs op niveau 2 volgt kan dus: a in het tweede leerjaar zitten; b het eerste leerjaar voor de tweede keer doen; c in het eerste leerjaar van een andere opleiding zitten (switch). We beperken ons hier daarom tot studenten in hun eerste verblijfsjaar van het mbo. Daarna is niet meer vast te stellen of de student een reguliere route heeft gevolgd. Niveau 1 mbo Studenten mogen ongediplomeerd instromen op niveau 1. Hierdoor is voor niveau 1 geen reguliere leerroute te benoemen. Studenten kunnen kiezen tussen twee leerwegen: de beroepsopleidende leerweg (bol) en de beroepsbegeleidende leerweg (bbl). Op niveau 1 is de voortijdige schooluitval in alle leerloopbanen naar verhouding hoog. Geen enkele leerloopbaan met minimaal 100 studenten kent een uitvalpercentage onder de 10. Een flink aantal leerloopbanen kent een uitvalpercentage boven de 30. Omdat niveau 1 Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 15

16 een naar verhouding klein aantal studenten kent, is de uitval in absolute zin minder opvallend (tabel 2.7). Overigens zijn ook studenten die hun niveau 1-opleiding afronden voortijdig schoolverlater; zij beschikken niet over een startkwalificatie en zullen door moeten leren op niveau 2 om deze te behalen. Tabel 2.7 in het eerste verblijfsjaar van mbo niveau 1, naar leerloopbaan Leerloopbaan studenten Totale populatie Divers ,2 Route met de minste vsv Pro-pro-pro-pro-bol ,3 Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-vmbo bl 3- vmbo bl 3-bol ,6 Niveau 2 mbo De reguliere route naar mbo niveau 2 loopt via het vmbo-bl-diploma. Van alle studenten op niveau 2 volgde een minderheid (40) de reguliere route naar niveau 2. De overige studenten hebben dus een leerloopbaan met één of meerdere hindernissen gevolgd. Op niveau 2 is het patroon zichtbaar bekend van het voortgezet onderwijs: studenten die de reguliere route volgden, vallen minder vaak uit dan de gemiddelde student. Verder zien we dat studenten die gediplomeerd doorstromen vanuit leerjaar 4 van vmbo-gl of tl het minst uitvallen 21 en studenten die eerder al een keer zijn uitgevallen en net zijn teruggekeerd naar school het meest (tabel 2.8). Tabel 2.8 in het eerste verblijfsjaar van mbo niveau 2, naar leerloopbaan Leerloopbaan studenten Totale populatie Reguliere route Route met de minste vsv Route met de meeste vsv Divers ,5 Brug 1-brug 2-vmbo-bl 3-vmbo-bl 4 md-mbo ,8 Brug 1-brug 2-vmbo tl 3-vmbo tl 4 md-bbl ,4 Brug 1-brug 2-vmbo gl 3-vmbo gl 4 md- bbl ,4 Brug 1-brug 2-vmbo bl 3-vmbo bl 4-x 23 -bol ,1 Niveau 3 mbo De reguliere route naar mbo niveau 3 loopt via het diploma vmbo-kl, gl of tl. De reguliere route naar niveau 3 wordt door ruim de helft van de studenten gevolgd (57,4). De studenten die de reguliere route volgen, vallen minder vaak uit dan de gemiddelde student. 20 Net als in het voortgezet onderwijs kent ook het mbo stromen van studenten die instromen zonder eerdere registratie in BRON. Het betreft studenten vanuit het vso, particulier onderwijs en het buitenland. Vanwege de diversiteit van de groep en de dus beperkte beleidsrelevantie is deze buiten beschouwing gelaten. Het gaat in 2009/2010 in totaal om bijna studenten. Ter indicatie: van de 693 studenten met deze leerloopbaan valt in bol 1 34,9 uit. Van de 236 studenten in bbl 1 55,5. Maar ook op de hogere niveaus zijn dit soort stromen zichtbaar. Van de 409 studenten in bol 4 viel 13,9 uit. 21 Het betreft deels ondergeplaatste studenten. Volgens de doorstroomregeling hebben studenten met een vmbo glof tl-diploma meestal recht op instroom op niveau 3 of Betreft bol- en bbl-studenten. 23 De student was in dit jaar niet ingeschreven in een in BRON geregistreerde opleiding. 16 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

17 Op niveau 3 zijn leerloopbanen zichtbaar zonder voortijdige schooluitval en leerloopbanen waar 1 op de 5 studenten voortijdig het onderwijs verlaat. Onderwijsroutes met procentueel veel uitval zijn divers en kenmerken zich vaak door zittenblijven of afstroom. Routes met procentueel weinig tot geen voortijdig schoolverlaters bevatten zonder uitzondering een opstroom vanuit niveau 2 (tabel 2.9). Bijna drie kwart van de studenten die opstromen van niveau 2 naar niveau 3 heeft het mbo-diploma op niveau 2 al behaald en beschikt dus al over een startkwalificatie bij de start op niveau 3. Ook als zij op niveau 3 uitvallen, zijn zij geen voortijdig schoolverlater. Dit zorgt voor lage uitvalpercentages in deze leerloopbanen, ook al verlaat bijna de helft van de studenten die doorstromen van niveau 2 naar niveau 3 het onderwijs zonder diploma op niveau 3 (voor meer informatie: Visser & Van Wijk, 2011). Tabel 2.9 in het eerste verblijfsjaar van mbo niveau 3, naar leerloopbaan Leerloopbaan studenten Gemiddeld Divers ,2 Reguliere route Route met de minste vsv Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-vmbo 3-vmbo 4 md- mbo 3 Brug 2-vmbo kl 3-vmbo kl 4-bbl 2- bbl 2-bbl 3 Brug 1-brug 2-vmbo kl 3- Vmbo kl 4-bol 4-bbl , , ,2 Niveau 4 mbo De reguliere route naar mbo niveau 4 loopt via het diploma van vmbo-kl, -gl of -tl. Meer dan de helft (53,2) van de studenten volgde de reguliere route naar niveau 4. Een deel van de studenten op niveau 4 heeft eerder al een opleiding op niveau (2 en) 3 gevolgd en beschikt dus al over een startkwalificatie voordat zij op niveau 4 beginnen. In het eerste verblijfsjaar van de bol-opleidingen op niveau 4 vallen studenten die de reguliere leerroute volgden procentueel minder vaak uit dan de gemiddelde student, in absolute aantallen gaat het wel om de grootste groep. Ook op niveau 4 is het verschil in uitvalpercentages tussen de verschillende leerloopbanen groot. Leerloopbanen met veel voortijdig schoolverlaters kenmerken zich door zittenblijven op het voortgezet onderwijs. Leerloopbanen zonder of met zeer weinig uitvallers kennen vaak een tussentijdse ongediplomeerde opstroom van niveau 2 of 3 naar niveau 4 (tabel 2.10). Tabel 2.10 in het eerste verblijfsjaar van mbo niveau 4, naar leerloopbaan Leerloopbaan studenten Gemiddeld ,2 Reguliere route Route met de minste vsv Route met de meeste vsv Brug 1-brug 2-vmbo 3-vmbo 4 md-mbo ,5 Vmbo bl 3-vmbo bl 4-bol 2-bol 2-bol 3-bol 3-bol ,0 Brug 2-vmbo bl 3-vmbo bl 4-bol 2-bol 2-bol 3- bol Vmbo bl 3-vmbo bl 4-bbl 2-bbl 2-bbl 3 -bbl 3-bbl Brug 1-brug 2-vmbo kl 3-vmbo kl 3-vmbo kl 4-bol ,4 Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 17

18 2.4 Samenvatting In dit hoofdstuk is gebleken dat lang niet alle studenten een reguliere route door het onderwijs volgen. In het voortgezet onderwijs wordt de reguliere route door meer dan 80 van de leerlingen gevolgd, in het eerste leerjaar van het mbo geldt dit nog voor minder dan 50. De studenten blijven zitten, switchen van opleidingsniveau, vallen uit en beginnen later toch weer met een opleiding, stapelen verschillende opleidingen of starten op een ander niveau dan waar zij op grond van hun diploma voortgezet onderwijs recht op hebben. Uitgaande van de studenten die in 2003 zijn gestart in het voortgezet onderwijs levert dit meer dan verschillende leerloopbanen op. Sommige gevolgd door meer dan studenten, maar ook maar door 1 student. Kijken we naar de verschillen in uitvalpercentages tussen al die leerloopbanen dan valt op dat leerlingen met een reguliere leerloopbaan in het voortgezet onderwijs procentueel gezien minder dan gemiddeld het onderwijs voortijdig verlaten. Het gaat echter in absolute aantallen vaak wel om een grote groep uitvallers. Hindernissen in de leerloopbaan hangen dus vaak samen met voortijdig schoolverlaten. In het mbo kennen de meeste afwijkende leerloopbanen procentueel ook meer voortijdige uitval dan gemiddeld, maar sommige afwijkende leerloopbanen kennen juist erg weinig voortijdig schoolverlaters. We komen in de latere hoofdstukken terug op het effect van bepaalde kenmerken van de leerloopbaan op uitval. 18 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

19 3 De diversiteit binnen niveaus 3.1 Inleiding In de gangbare literatuur rond voortijdig schoolverlaten worden uitvalpercentages vermeld ingedeeld op het niveau van de laatst gevolgde opleiding (zie bijvoorbeeld Min. OCW, 2011). Het betreft de gemiddelde uitval van de totale populatie zoals die in het vorige hoofdstuk is beschreven. Uit die literatuur is bekend dat leerlingen en studenten op de lagere onderwijsniveaus vmbo-bl, mbo niveau 1 vaker uitvallen dan leerlingen en studenten op de hoge onderwijsniveaus; vwo, mbo niveau 4. Het vorige hoofdstuk leerde ons dat de leerloopbaan van invloed is op het uitvalpercentage. In dit hoofdstuk kijken we daarom naar de diversiteit in uitvalpercentages veroorzaakt door verschil in onderwijsniveau. Blijft het hierboven beschreven patroon in stand als we uitsluitend kijken naar de studenten met een reguliere leerloopbaan? 24 Kennen alle leerloopbanen op de lagere niveaus veel voortijdige schooluitval? En zijn er op alle onderwijsniveaus leerloopbanen met erg veel voortijdig schoolverlaters? We brengen daartoe de uitvalpercentages in kaart per leerjaar, niveau van het onderwijs en leerweg van de totale populatie en van drie deelpopulaties met verschillende leerloopbanen 25 : 1 de totale populatie (alle studenten samen); 2 de reguliere route (populatie die een route volgt zonder hindernissen); 3 de route met procentueel de minste ; 4 de route met procentueel de meeste. Van ieder van die leerloopbanen geven we het uitvalpercentage. 26 Bij de gemiddelde route en de reguliere route geven we ook het absolute aantal. Het (totaal) aantal studenten, het aantal in de overige routes en de leerloopbaan die het betreft kunnen worden nagezocht in de bijlage met aanvullende tabellen, voor het overzicht zijn die hier weggelaten. In het kader staat eerst de samenvatting van de bevindingen, vervolgens behandelen we van het voortgezet onderwijs alle leerjaren en van het mbo het eerste verblijfsjaar. 24 Het betreft studenten die zonder hindernissen hun leerloopbaan hebben doorlopen. Zie voor een uitgebreide uitleg hoofdstuk We beperken ons tot leerloopbanen die in het schooljaar 2009/2010 door minimaal 100 studenten worden gevolgd. Bij kleinere aantallen heeft één voortijdige schoolverlater meer of minder een te groot effect op het uitvalpercentage. 26 Onder de uitvallers zijn alleen de studenten die zijn uitgevallen zonder startkwalificatie meegenomen. Een student met een diploma op niveau 2 van het mbo die doorleert op niveau 3 maar die opleiding niet afmaakt, valt weliswaar uit, maar is geen voortijdig schoolverlater want in het bezit van een startkwalificatie. Daarnaast verwijzen we naar de opmerking in hoofdstuk 1 dat waar wij spreken over voortijdig schoolverlaten, het eigenlijk gaat om uitstroom uit in BRON geregistreerde onderwijsvormen. Mogelijk leren jongeren door in het particulier onderwijs, het vso of het buitenland. Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 19

20 3.2 per onderwijsniveau in het voortgezet onderwijs Patroon diversiteit binnen niveaus in het voortgezet onderwijs Leerlingen op de hogere niveaus van het voortgezet onderwijs worden minder vaak een voortijdig schoolverlater dan die op de lagere niveaus. Als we ons beperken tot de leerlingen met een reguliere leerloopbaan dan zwakt dit patroon af. De lagere niveaus kennen namelijk meer leerlingen die een afwijkende leerloopbaan doorlopen waar de uitval hoog is. Niet de gehele populatie leerlingen op de lagere niveaus loopt dus een sterk vergroot risico op uitval. In de paragrafen hieronder beschrijven we de uitvalpercentages van leerlingen die in 2009/2010 in het derde tot en met vijfde leerjaar van het voortgezet onderwijs verbleven. 27 Leerjaar 3 voortgezet onderwijs Voor leerjaar 3 staan de uitvalpercentages op de verschillende niveaus geschetst in tabel 3.1. Bij de totale populatie en de reguliere route staat ook het absolute aantal. Tabel 3.1 leerjaar 3 van het voortgezet onderwijs, naar onderwijsniveau en leerloopbaan, in procenten en absolute aantallen Totale populatie Reguliere route Route minste vsv Route meeste vsv bl 3 2, , ,3 9,9 kl 3 1, , ,6 5,1 gl 3 0, ,3 48 0,3 3,8 tl 3 1, , ,5 3,4 Havo 3 0, , ,4 2,1 Vwo 3 0, ,2 74 0,2 1,7 Kijkend naar de percentages vallen vier zaken op: In het algemeen geldt dat leerlingen op de lage niveaus vaker voortijdig het onderwijs verlaten dan op de hoge niveaus. De spreiding in uitvalpercentages naar onderwijsniveaus is groter onder de totale populatie (2,3-0,2) dan onder de groep leerlingen die de reguliere route volgen (1,3-0,2). Geen van de niveaus kent een onderwijsroute met procentueel aanzienlijk minder vsvs ers dan de reguliere route. Met name de lage niveaus kennen onderwijsroutes met naar verhouding hoge uitvalpercentages. Gecombineerd betekent dit dat niet alle leerlingen op de lage niveaus een groot risico lopen om uit te vallen. De uitvalpercentages in de reguliere routes liggen op de lagere onderwijsniveaus iets hoger, maar het verschil in gemiddelde uitval tussen de onderwijsniveaus wordt vooral veroorzaakt doordat er op de lagere niveaus meer leerlingen met afwijkende leerloopbanen met hoge uitvalpercentages zijn. Bijvoorbeeld: in het vwo kent geen van de leerloopbanen een uitval hoger dan 1,7. In het vmbo-bl zijn er 27 Van de eerste twee leerjaren van het voortgezet onderwijs zijn geen gegevens beschikbaar over het onderwijsniveau. Alle leerlingen zijn ingeschreven als brugklas. 20 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

21 leerloopbanen met een uitval van 13,7. Deze afwijkende leerloopbanen verhogen de gemiddelde uitval in het vmbo-bl sterk. Leerjaar 4 voortgezet onderwijs Voor leerjaar 4 staan de uitvalpercentages en enkele absolute aantallen op de verschillende niveaus geschetst in tabel 3.2. Tabel 3.2 in leerjaar 4 van het voortgezet onderwijs, naar onderwijsniveau en leerjaar, in percentages en absolute aantallen Totale populatie Reguliere route Route minste vsv Route meeste vsv bl 4 7, , ,5 46,5 kl 4 3, , ,4 29,5 gl 4 2, , ,7 8,0 tl 4 3, , ,7 17,0 Havo 4 1, , ,0 16,4 Vwo 4 0, , ,3 6,3 Net als in leerjaar 3 zien we in leerjaar 4 dat de uitvalpercentages onder leerlingen die de reguliere route volgen lager zijn dan de gemiddelde uitval per niveau. Ook in leerjaar 4 is enige afzwakking van de verschillen in uitvalpercentages tussen de niveaus zichtbaar als we kijken naar studenten met een reguliere leerloopbaan, maar minder sterk dan in leerjaar 3. Wellicht wordt dit deels veroorzaakt doordat voor de vmbo ers leerjaar 4 het eindexamenjaar is. Leerjaar 5 voortgezet onderwijs Voor leerjaar 5 staan de uitvalpercentages en enkele absolute aantallen van het havo en het vwo geschetst in tabel 3.3. Havisten met een havo-diploma beschikken per definitie over een startkwalificatie. Gediplomeerde en ongediplomeerde leerlingen in leerjaar 5 van het havo zijn samengenomen. Tabel 3.3 in leerjaar 5 van het voortgezet onderwijs, naar onderwijsniveau en leerjaar, in percentages en aboslute aantallen Totale populatie Reguliere route Route minste vsv Route meeste vsv Havo 5 1, ,3 76 0,0 6,8 Vwo 5 0, ,3 91 0,0 3,2 Hoewel de gemiddelde uitval in het laatste jaar van het havo aanzienlijk hoger is dan in hetzelfde leerjaar van het vwo, is de uitval onder leerlingen die de reguliere route volgen procentueel gelijk. Het havo kent meer leerlingen die een leerloopbaan hebben gevolgd waarin de uitvalpercentages hoog zijn. Leerjaar 6 voortgezet onderwijs Voor leerjaar 6 staan de uitvalpercentages in het vwo geschetst in tabel 3.4. Vwo ers met een vwo-diploma beschikken per definitie over een startkwalificatie. Gediplomeerde en ongediplomeerde leerlingen in leerjaar 6 van het vwo zijn samengenomen. Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 21

22 Tabel 3.4 in leerjaar 6 van het voortgezet onderwijs, naar onderwijsniveau en leerjaar, in percentages en absolute aantallen Totale populatie Reguliere route Route minste vsv Route meeste vsv Vwo 6 0, , ,0 7,1 De uitvalpercentages lopen uiteen van 0 in een route via het havo, tot 7,1 onder eerder gezakte leerlingen. 3.3 per onderwijsniveau in het mbo Patroon diversiteit binnen niveaus in het middelbaar beroepsonderwijs De verschillen in uitvalpercentages op de verschillende niveaus van het mbo zijn groot. Beperken we ons tot de reguliere route dan zwakt dit patroon wat af. Ten opzichte van de reguliere route wordt de gemiddelde uitval op de lage niveaus versterkt door afwijkende leerloopbanen met hoge uitvalpercentages en op de hoge niveaus afgezwakt door afwijkende leerloopbanen zonder noemenswaardige uitval. Anders dan in het voortgezet onderwijs is voor het mbo geen informatie per leerjaar beschikbaar. Zie voor uitleg hoofdstuk 2. We beperken ons hier daarom tot studenten in hun eerste verblijfsjaar van het mbo. Daarna is niet meer vast te stellen of de student een reguliere route heeft gevolgd. Verblijfsjaar 1 mbo De uitvalpercentages en enkele absolute aantallen in het eerste verblijfsjaar van de verschillende niveaus van het mbo staan vermeld in tabel 3.5. Het betreft totalen. De reguliere route bevat het gemiddelde van de studenten van zowel bol als bbl en voor niveau 3 en hoger van de verschillende niveaus van het vmbo (vmbo-kl, gl en tl). De uitgebreide tabellen zijn opgenomen in de bijlage met aanvullende tabellen. Tabel 3.5 in het eerste verblijfsjaar van het mbo, naar onderwijsniveau Totale populatie Reguliere route Route minste vsv Route meeste vsv Niveau 1 30, x 28 14,3 34,6 Niveau 2 12, , ,4 36,1 Niveau 3 7, , ,0 22,2 Niveau 4 5, , ,0 19,5 Het patroon in het mbo lijkt enerzijds op het patroon in leerjaar 3 van het voortgezet onderwijs. De uitvalpercentages op niveau 1 zijn hoger dan op niveau 4, maar dit verschil wordt afgezwakt als we uitsluitend kijken naar studenten met een reguliere leerloopbaan. Dit wordt deels veroorzaakt doordat de lagere niveaus meer en omvangrijkere leerloopbanen kennen met hoge uitvalpercentages dan op de hogere niveaus. Het wordt nog versterkt doordat er op de hoge niveaus meer en omvangrijkere leerloopbanen zijn zonder noemenswaardige uitval. Hier komt bij dat de opleidingen stapelende studenten op de hogere niveaus die reeds een startkwalificatie hebben behaald op niveau 2 niet meetellen als 28 Aangezien de instroom op niveau 1 drempelloos is, kent niveau 1 geen reguliere route. 22 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

23 voortijdig schoolverlater. In het mbo wordt de gemiddelde uitval op de lage niveaus dus versterkt door afwijkende leerloopbanen met hoge uitvalpercentages en op de hoge niveaus afgezwakt door afwijkende leerloopbanen zonder noemenswaardige uitval. Hoewel de onderwijsuitval procentueel gezien vooral op niveau 1 opvallend hoog is, zijn er in absolute zin meer uitvallers op niveau 2 en 4. Het aantal studenten op deze niveaus is namelijk veel groter, waardoor een naar verhouding lager uitvalpercentage tot een flink aantal voortijdig schoolverlaters leidt. 3.4 Samenvatting Bekend is dat de voortijdige schooluitval op de hogere niveaus van het voortgezet onderwijs (bijvoorbeeld vwo) veel lager is dan op de lagere niveaus (bijvoorbeeld vmbo-bl). De neiging bestaat dan om de gehele populatie leerlingen op de lagere niveaus tot risicogroep te benoemen. Beperken we ons echter tot de leerlingen die de reguliere leerloopbaan hebben gevolgd, dan zwakt het patroon wat af: onder leerlingen met een reguliere leerloopbaan is het verschil in uitvalpercentage tussen de verschillende niveaus hierdoor minder groot dan onder alle leerlingen samen. Dit komt doordat met name op de lagere niveaus veel en omvangrijke afwijkende leerloopbanen zijn waar de uitvalpercentages hoog zijn. De afwijkende leerloopbanen verhogen het gemiddelde uitvalpercentage op de lagere niveaus. Ook in het mbo geldt dat studenten op de lagere niveaus veel vaker voortijdig het onderwijs verlaten dan op de hogere niveaus. Dit geldt voor de studenten die de reguliere route hebben gevolgd, maar wordt in de gemiddelden versterkt doordat op de lage niveaus veel studenten voorkomen met afwijkende leerloopbanen met hoge uitvalpercentages en op de hoge niveaus veel studenten met afwijkende leerloopbanen zonder noemenswaardige uitval. Deels komt dit doordat de studenten eerder in hun leerloopbaan al een startkwalificatie hebben behaald. In absolute zin kennen niveau 2 en 4 de meeste uitvallers, omdat niveau 1 in omvang klein is. Al met al leert dit hoofdstuk ons dat inderdaad geldt dat leerlingen en studenten op de lagere niveaus vaker voortijdig het onderwijs verlaten. Tegelijkertijd moeten we oppassen om alle studenten op de lagere niveaus af te schilderen als risicoleerlingen. Ook de lage niveaus kennen leerloopbanen waar maar weinig voortijdige schooluitval plaats heeft. Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 23

24 24 ecbo De jaren voorafgaand aan onderwijsuitval

25 4 Verblijfsduur 4.1 Inleiding Wanneer vallen studenten uit? Doen ze dat in het eerste leerjaar van een nieuwe opleiding, na meerdere leerjaren of vooral als ze bijna klaar zijn? Dit hoofdstuk kijkt naar de invloed van verblijfsduur op voortijdige schooluitval. In het voortgezet onderwijs zetten we de uitvalpercentages 29 en absolute aantallen voortijdig schoolverlaters per onderwijsniveau per leerjaar op een rij van leerlingen met een reguliere leerloopbaan. 30 We maken geen onderscheid naar diplomering, daarvoor verwijzen we naar hoofdstuk 8. In het mbo is het maken van de analyse iets lastiger. In de vorige twee hoofdstukken schreven we al dat het met behulp van de onderwijsnummergegevens (nog) niet mogelijk is om na te gaan in welk leerjaar van de mbo-opleiding studenten zich bevinden. Het is wel mogelijk om studenten met een reguliere leerloopbaan maar een verschillende verblijfsduur in het mbo, met elkaar te vergelijken. We kiezen voor studenten met een reguliere loopbaan om te voorkomen dat andere kenmerken van de leerloopbaan, zoals zittenblijven, de resultaten van de analyse beïnvloeden. Alleen studenten die via havo 4 afstromen naar mbo 4 nemen we wel mee. De havoroute naar het mbo groeit (zie Van den Dungen & Westerhuis, 2010) en is als dusdanig daarom interessant om nader te beschouwen. Ondanks dat we kiezen voor studenten die de reguliere route hebben gekozen, zijn afwijkende leerloopbanen niet uit te sluiten. Studenten bijvoorbeeld die langer op een mboniveau verblijven dan op grond van het niveau kan worden verwacht zullen soms zijn blijven zitten, maar zijn vaak van opleiding geswitcht. Dit switchen van opleiding brengen we hier niet nader in beeld (zie wel: Roman & Van den Dungen, in voorbereiding). In dit hoofdstuk is bij iedere paragraaf over het mbo in een tabel een voorbeeld gegeven van het gevonden patroon. 31 De volledige tabellen zijn opgenomen in de bijlage met aanvullende tabellen. De tabellen over het voortgezet onderwijs zijn volledig in dit hoofdstuk opgenomen. 29 Onder de uitvallers zijn alleen de studenten meegenomen die zijn uitgevallen zonder startkwalificatie. Daarnaast verwijzen we naar de opmerking in hoofdstuk 1 dat waar wij spreken over voortijdig schoolverlaten, het eigenlijk gaat om uitstroom uit in BRON geregistreerde onderwijsvormen. Mogelijk leren jongeren door in het particulier onderwijs, het vso of het buitenland. 30 Het betreft studenten die zonder hindernissen hun leerloopbaan hebben doorlopen. Zie voor een uitgebreide uitleg hoofdstuk We beperken ons tot leerloopbanen die in het schooljaar 2009/2010 door minimaal 100 studenten worden gevolgd. Bij kleinere aantallen heeft één voortijdige schoolverlater meer of minder een te groot effect op het uitvalpercentage. Over reguliere wegen, hobbelige sporen en hinkelpaden ecbo 25