Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo

Transcriptie

1 Jan Neuvel & Anneke Westerhuis Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel

2 Colofon Titel Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo. Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Auteurs Jan Neuvel & Anneke Westerhuis Datum November 2013 Ontwerp Design Crew ISBN/EAN Bestellen Via o.v.v. bestelnummer Expertisecentrum Beroepsonderwijs Postbus BP s-hertogenbosch T info@.nl Gebruik en overname van teksten, ideeën en resultaten uit deze publicatie is vrijelijk toegstaan, mits met bronvermelding.

3 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Inhoudsopgave Woord vooraf 5 1 Onderzoek naar leerlingenstromen Aanleiding en doel van het onderzoek Gebruikte bronnen in het onderzoek Leeswijzer 8 2 Ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Groei van havo en vwo ten koste van het vmbo De opwaartse beweging onder druk? 16 3 Uitstroom naar vervolgonderwijs; versterking van de hoofdtrajecten? 21 4 Ontwikkelingen in het middelbaar beroepsonderwijs Het mbo staat in de bbl een aanzienlijke krimp te wachten De bol: groei door langere verblijfsduur De bbl gevoelig voor de opwaartse beweging en conjuncturele invloeden 29 5 Ontwikkelingen in het hoger beroepsonderwijs Het hbo blijft groeien Groeiende instroom in Techniek en Gezondheidszorg Teruglopende instroom en een toenemende verblijfsduur 35 6 Samenvatting en conclusies 37 Literatuur 41 Lijst met afkortingen 43 03

4

5 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Woord vooraf De belangrijkste taak van het onderwijs is recht doen aan al die verschillende talenten van leerlingen en ervoor te zorgen dat leerlingen het onderwijs krijgen dat bij hen past. Maar hoe bewegen jongeren en volwassenen zich nu door ons onderwijsstelsel? Wat zijn recente en te verwachten trends en ontwikkelingen in leerlingenaantallen en hoe aannemelijk is het dat deze trends zich in de toekomst doorzetten? Om hier zicht op te krijgen hebben VO-raad en MBO Raad aan gevraagd om een historische analyse te maken van de leerlingenstromen in het voortgezet onderwijs, het middelbaar beroepsonderwijs en het hoger beroepsonderwijs. Met als doel niet alleen inzicht te krijgen in de trendmatige ontwikkelingen van de leerlingenstromen, maar ook in de onderstromen: wat is de invloed van zittenblijven, opstroom, afstroom en uitval op de leerlingenpopulatie in de schoolsoorten? Daarbij zijn de onderzoekers niet over één nacht ijs gegaan. In dit rapport is de instroom, doorstroom en uitstroom tussen 2003 en 2012 voor deze verschillende schooltypen in kaart gebracht en afgezet tegen de Referentieraming Ook kijkt het rapport vooruit en geeft het rapport inzicht in de verwachte deelname aan het onderwijs tot Zet de opwaartse beweging waarbij steeds meer leerlingen instromen op de hogere onderwijsniveaus ook in de toekomst door? Hoeveel tl-leerlingen kiezen voor een vervolgopleiding in het mbo? Welke factoren hebben in het verleden de groei in het mbo en hbo bepaald? En zullen deze factoren ook in de toekomst voor deze groei zorgen? Het antwoord op deze en vele andere vragen treft u aan in deze publicatie. De onderliggende feiten en cijfers zijn te vinden op de websites van, VO-raad en MBO Raad. We leven in een dynamische en beleidsrijke tijd in het onderwijs, met maatregelen als aanscherping van de exameneisen, invoering van referentieniveaus taal en rekenen en de introductie van het Actieplan mbo Focus op Vakmanschap. Deze maatregelen werken op elkaar in en worden mogelijk nog versterkt doordat de arbeidsmarkt voor jongeren op dit moment sterk onder druk staat. Het staat buiten kijf dat al deze ontwikkelingen effect zullen hebben op leerlingenstromen in het vo, mbo en hbo, maar waar en in welke mate? Het in beeld brengen van de mogelijke effecten van deze maatregelen op de leerlingenstromen is een volgende stap die we gezamenlijk willen gaan zetten. Maar het begint zoals gezegd met zicht op de leerlingenstromen van jongeren en volwassenen in de beroepsopleidingskolom. Wij hopen van harte dat ook u uw voordeel doet met deze rijke bron van feiten en cijfers. Sjoerd Slagter Voorzitter VO-raad Jan van Zijl Voorzitter MBO Raad 05

6 HOOFDSTUK 01

7 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Onderzoek naar leerlingenstromen Leerlingenstromen in het Nederlandse onderwijsstelsel zijn dynamisch. Zo is er al lange tijd sprake van een opwaartse trend (Van Eck, Voncken e.a., 2013). Denk aan de toename van de deelname aan het hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo) en voorgezet wetenschappelijk onderwijs (vwo) ten koste van de deelname aan het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo). Er zijn echter ook andere trends. Zo rekenen de Referentieramingen van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) ons voor dat door de demografische ontwikkelingen over niet al te lange tijd de instroom in het voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs (mbo) zal dalen (zie bijvoorbeeld Min. OCW, 2013). Naast meerjarentrends kunnen ook beleidsinitiatieven van de overheid invloed hebben op leerlingenstromen. Het is heel goed mogelijk dat het verhogen van het prestatieniveau van bijvoorbeeld het havo, de schoolkeuze van leerlingen en hun ouders zal beïnvloeden. Hetzelfde geldt voor het streven naar grotere doelmatigheid. Dit kan scholen ervan weerhouden om leerlingen van wie ze niet zeker zijn dat ze het diploma zullen halen, een kans te geven. De VO-raad en de MBO Raad willen beter inzicht krijgen in de trendmatige ontwikkelingen van de leerlingenstromen in het voortgezet onderwijs, in het middelbaar beroepsonderwijs en tussen het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. In deze publicatie is daartoe naar ontwikkelingen gezocht op basis van historische trends in de in-, door- en uitstroom van verschillende schooltypen. De aandacht ging vooral uit naar leerlingenstromen tussen voortgezet onderwijs (vo), middelbaar beroepsonderwijs (mbo) en hoger beroepsonderwijs (hbo) tot het laatste jaar waarvan de gegevens beschikbaar waren, schooljaar Er is gekeken naar het volume en de samenstelling van leerlingengroepen naar schooltype, leerjaar enzovoort op basis van diverse onderstromen. Het uitgangspunt van de publicatie is dat vooral trends in de onderstromen aanknopingspunten bieden voor het voorspellen van deelnameontwikkeling, meer dan alleen trends in het uiteindelijke nettoresultaat. Een voorbeeld. De leerlingengroep van het vierde leerjaar van de kaderberoepsgerichte leerweg in het vmbo is samengesteld uit leerlingen die uit het derde leerjaar zijn overgegaan, aangevuld met zittenblijvers, leerlingen die zijn opgestroomd uit de basisberoepsgerichte leerweg en leerlingen die afstroomden uit de gemengde en theoretische leerweg. Tegenover de stijging door zittenblijven en op- en afstroom, kan een daling staan van leerlingen die het onderwijs hebben verlaten, zijn opgestroomd naar de gemengde leerweg of afgestroomd naar de basisberoepsgerichte leerweg. Anders gezegd, de trend in de deelname aan het vierde leerjaar van de kaderberoepsgerichte leerweg is het resultaat van trends in de onderstromen: zittenblijven, opstroom, afstroom en uitval. Mogelijk is dit de meest verrassende uitkomst van deze publicatie; de grote beweeglijkheid van de leerlingenstromen binnen en tussen schooltypen. 1.1 Aanleiding en doel van het onderzoek Het Nederlandse onderwijsstelsel kent drie hoofdtrajecten: 1) het vmbo gericht op doorstroom naar het mbo, 2) het havo gericht op doorstroom naar het hbo en 3) het vwo gericht op doorstroom naar het wo. Deze hoofdtrajecten zijn onderverdeeld naar meerdere niveaus, waarbij vooral het eerste traject de meeste differentiaties kent. Met deze indeling hoort ons land tot de groep landen waarin leerlingen al vroeg in hun schoolloopbaan worden voorgesorteerd. Daar staat tegenover dat in het stelsel correctiemogelijkheden zijn ingebouwd. Leerlingen kunnen wisselen van traject om eerdere keuzes te corrigeren of te compenseren. Aan het eind van een leerjaar of aan het eind van een opleiding kan een overstap naar 07

8 Hoofdstuk 01 Onderzoek naar leerlingenstromen een lager of naar een hoger niveau worden gemaakt. Binnen een hoofdtraject, maar ook tussen hoofdtrajecten. We spreken dan respectievelijk van afstroom en opstroom. In opdracht van de VO-raad en de MBO Raad en mede in het kader van het eigen onderzoeksprogramma van het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (), deed onderzoek naar de leerlingenstromen in het Nederlandse onderwijsstelsel. Het onderzoek moet inzicht geven in recente en te verwachten ontwikkelingen van leerlingenaantallen in de verschillende schooltypen en in de leerlingenstromen binnen en tussen de drie hoofdtrajecten. Een belangrijke vraag in dit verband is of de opwaartse trend in het Nederlandse onderwijs, waarbij steeds meer leerlingen instromen op de hogere niveaus, ook in de toekomst doorzet. Daartoe is de deelname per onderwijstype in kaart gebracht vanaf het schooljaar tot , net als de te verwachten deelname in de periode tot De hoofdvragen in het onderzoek zijn: Stagneert de opwaartse trend in de deelname aan het voortgezet onderwijs? Uit welke ontwikkelingen is dat af te leiden? Welke trends zien we in de doorstroom van het vo naar het mbo, hbo en wo? Verloopt deze in steeds meerdere of steeds mindere mate volgens de indeling in de drie hoofdtrajecten? Welke factoren bepaalden in het verleden de groei van de deelname aan het mbo? Blijven deze factoren ook in de nabije toekomst voor groei van het mbo zorgen? Welke factoren bepaalden in het verleden de groei van de deelname aan het hbo? Blijven deze factoren ook in de nabije toekomst voor groei van het hbo zorgen? 1.2 Gebruikte bronnen in het onderzoek Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden, is gebruik gemaakt van bestaande bronnen die gebaseerd zijn op de BRON-bestanden één-nummerbestanden die door de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) worden beheerd. De gebruikte bronnen zijn afkomstig van: DUO, onderwijsdata, databestanden: CBS, StatLine, Onderwijs: de Vereniging Hogescholen: Gegevens over de te verwachten ontwikkelingen komen uit de bijlage van de Referentieraming 2013 van het ministerie van OCW: Rijksoverheid. Referentieraming 2013 deelname onderwijs, Bijlage tabellen: Leeswijzer In deze publicatie is de in-, door- en uitstroom voor de verschillende schooltypen tussen het schooljaar en beschreven met aandacht voor de op- en afstroom tussen de schooltypen. Ook beschreven we voor elk schooltype de verwachte deelname tot het schooljaar zoals in de Referentieraming 2013 is berekend. Aan elk van de schooltypen is een apart hoofdstuk gewijd. Hoofdstuk 2 gaat in op de ontwikkelingen in het vo met aandacht voor het vmbo, het havo en het vwo. In hoofdstuk 3 kijken we naar de uitstroom naar vervolgonderwijs. De vraag of leerlingen vanuit de drie schooltypen in het vo meer of minder binnen het eigen hoofdtraject doorstromen, komt daarbij aan bod. Hoofdstuk 4 gaat in op de ontwikkelingen in het mbo en hoofdstuk 5 op de ontwikkelingen in het hbo. In het laatste hoofdstuk, hoofdstuk 6, beantwoorden we de hoofdvragen. 08

9 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Behalve naar de ontwikkeling van de leerlingenaantallen per schooltype, kijken we ook naar de leerlingenstromen tussen schooltypen. We kijken naar stromen binnen de drie hoofdtrajecten. Ook worden stromen tussen schooltypen beschreven die als correcties op de aanvankelijke selectie en plaatsing in het vo gezien kunnen worden. Van opstroom spreken we als leerlingen van een lager niveau naar een hoger niveau switchen. Bijvoorbeeld van vmbo theoretische leerweg naar havo 4. Van afstroom is sprake als de omgekeerde beweging wordt gemaakt, bijvoorbeeld vwo naar havo of van havo naar mbo. Voor de prognoses tot zijn gegevens overgenomen uit de bijlage van de Referentieraming Die prognoses zijn gebaseerd op de feitelijke trends in leerlingenaantallen tot en met het schooljaar en op de ontwikkeling van de leerlingenpopulatie na die periode. De feitelijke trends tot worden geëxtrapoleerd naar de toekomst en vormen de basis van de prognoses voor de verschillende schooltypen. In de extrapolaties wordt gecorrigeerd voor ontwikkelingen in de leerlingenpopulatie. Zoals we weten, krimpt die populatie over enkele jaren. Die krimp heeft tot gevolg dat de te verdelen koek tussen de verschillende schooltypen kleiner wordt. Daar is in de prognoses in de Referentieraming rekening mee gehouden. In de Referentieraming 2013 zijn mogelijke effecten van recente beleidsontwikkelingen echter niet verwerkt. Dat geldt bijvoorbeeld voor de geplande maatregelen in het Actieplan mbo. De reden dat ze niet zijn verrekend is dat, hoewel de maatregelen van invloed kunnen zijn op keuzes van leerlingen en het selectie- en plaatsingsbeleid van scholen, het nog moeilijk is te zeggen hoe ze precies zullen uitpakken en welk effect ze op de feitelijke keuzes van ouders en leerlingen zullen hebben en op het toelatingsbeleid van scholen. Hetzelfde geldt voor al genomen maatregelen waarvan de effecten nog niet terug te vinden zijn in veranderingen in leerlingenaantallen. Denk aan de effecten van de invoering van streefniveaus voor rekenen en Nederlandse taal. De kentering in de opwaartse beweging die in de historische cijfers is te bespeuren, zien we ook terug in de prognoses van de Referentieraming Deze publicatie is een samenvatting op hoofdlijnen van een uitgebreider rapport waarin de ontwikkelingen binnen en tussen schooltypen op een gedetailleerd niveau zijn beschreven: Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo. Basisrapport (Neuvel & Westerhuis, 2013). Het rapport is te downloaden via onder de knop publicaties en daarnaast te vinden op de websites van de VO-raad en de MBO Raad. 09

10 HOOFDSTUK 02

11 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Het laatste decennium is sprake van een opwaartse beweging in de vorm van een grotere deelname aan de hogere niveaus van ons onderwijsstelsel ten koste van de deelname op de lagere niveaus. In het vo is deze beweging zichtbaar in de toename van het aantal leerlingen in het havo en vwo en een afname in het vmbo. Die opwaartse beweging zien we al als leerlingen van de basisschool naar het voortgezet onderwijs gaan. Maar ook daarna gaat het in het vo verder door opstroom van leerlingen van lagere naar hogere niveaus. De laatste paar jaar is er echter een kentering gaande. Het laatste jaar is er zelfs sprake van een lichte groei van het vmbo ten koste van het havo en het vwo. De Referentieraming 2013 van het ministerie van OCW voorziet de komende paar jaar weliswaar een verdere groei van het vmbo, maar die moet worden toegeschreven aan een toename van de totale populatie. De verhouding tussen vmbo enerzijds en havo en vwo anderzijds blijft de komende paar jaar naar verwachting gelijk. Daarna lijkt de opwaartse beweging zich weer te herstellen. Met andere woorden: zoals de Referentieraming 2013 dat nu voorziet, zal vanaf ongeveer het vmbo toch weer leerlingen aan het havo en het vwo gaan verliezen. De terugloop komt dan extra hard aan, omdat ook de populatie krimpt vanaf die tijd. In deze publicatie brengen we de opwaartse beweging in het afgelopen decennium getalsmatig in beeld en wijzen we op een aantal ontwikkelingen in het vo die mogelijk leiden tot het afremmen van de opwaartse beweging. Vooral de toename van de afstroom en het doubleren in de bovenbouw van het vo en het dalen van de kans op het behalen van een diploma in het vo. De ontwikkelingen in het vo zijn in kaart gebracht vanaf leerjaar 3, omdat in de eerste twee jaar van het vo nog relatief veel leerlingen in samengestelde brugklassen zitten. Die leerlingen zijn niet eenduidig toe te wijzen aan een leerweg in het vmbo of aan het havo of vwo. Vanaf leerjaar 3 speelt dat probleem nauwelijks meer. Figuur 2.1 Leerlingenaantallen in vmbo 3-4, havo 3-5 en vwo 3-6 tussen en vmbo 3-4 vwo 3-6 havo

12 Hoofdstuk 02 Ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs 2.1 Groei van havo en vwo ten koste van het vmbo Tussen en is het aantal leerlingen in het vmbo gedaald en is het aantal leerlingen in het havo en het vwo gegroeid. Telde de bovenbouw van het vmbo in nog leerlingen, in waren dat er ongeveer : een krimp van ruim leerlingen. In is deze trend omgebogen naar een lichte groei tot ruim leerlingen. Deze trendbreuk is tegelijkertijd een trendbreuk in de opwaartse beweging. De groei van het vmbo ging in namelijk ten koste van het leerlingenaantal in het havo en het vwo. Volgens de Referentieraming 2013 gaat de groei van het vmbo nog enkele jaren door, zodat het leerlingenaantal in de bovenbouw in naar verwachting rond leerlingen uitkomt. De komende jaren is de groei echter te danken aan de groei van de populatie en aan de stabilisatie van de opwaartse beweging. De verdeling van het aantal leerlingen tussen vmbo en havo/vwo verandert daarmee dus niet. Vanaf treedt er in het vmbo echter opnieuw een daling op; volgens de Referentieraming 2013 meteen ook een vrij sterke daling. Naast een krimp van de totale leerlingenpopulatie voorziet de Referentieraming namelijk een herstel van de opwaartse beweging, waardoor het vmbo opnieuw leerlingen zal verliezen aan het havo en het vwo. In zitten er naar verwachting dan nog circa leerlingen in de bovenbouw van het vmbo. Het havo groeide juist tussen en en blijft dat volgens de Referentieraming 2013 ook de komende jaren doen. Het totaal aantal leerlingen in havo 3 tot en met 5 is sinds systematisch toegenomen van naar bijna in , een groei van circa leerlingen. 1 Volgens de Referentieraming 2013 gaat het aantal naar ongeveer à leerlingen in , maar stabiliseert zich vervolgens op dat niveau. Ondanks de daling in de populatie vanaf ongeveer blijft het aantal leerlingen in havo 3 tot en met 5 op het peil van In het vwo leerjaar 3 tot en met 6 steeg het aantal leerlingen tussen en van ruim naar ruim De laatste paar jaar is er een lichte terugloop van ongeveer leerlingen. Naar verwachting in de Referentieraming 2013 zal het volume van het vwo vanaf weer toenemen en in uitkomen op circa Na een korte periode tussen en waarin het aandeel van het vmbo ten opzichte van het havo en het vwo gelijk bleef, herstelt de opwaartse trend zich erna weer volgens de Referentieraming Het vmbo levert dan niet alleen leerlingen in door een daling van de populatie, maar ook doordat weer meer leerlingen naar het havo en vwo gaan. Dat is althans de voorspelling in de Referentieraming De trends in de verschillende schooltypen zijn een optelsom van leerlingenstromen in de hoofdroutes en onderliggende leerlingenstromen binnen en tussen schooltypen, zoals op- en afstroom en doubleren. Die onderliggende stromen worden per schooltype op een rijtje gezet. Trends daarin kunnen helpen om de verwachte ontwikkelingen zoals die voor de komende jaren worden voorzien in de Referentieraming 2013, te begrijpen. Mogelijk dat die trends in de onderliggende stromen tot een andere interpretatie van de verdeling van leerlingen over de drie schooltypen kan leiden dan zoals verwacht in de Referentieraming Vmbo De geconstateerde krimp van het vmbo tot deed zich vooral voor in de basisberoepsgerichte leerweg (bl) en in mindere mate in de kaderberoepsgerichte (kl) en de theoretische leerweg (tl). De gemengde leerweg (gl) groeide zelfs. In het schooljaar daalde het totaal aantal leerlingen in de bovenbouw van het vmbo niet verder en zagen we zelfs een lichte stijging van het aantal leerlingen in de kaderberoepsgerichte leerweg en in de theoretische leerweg. Die 1 Voor havo 3 zijn de leerlingen meegerekend uit havo 3 zelf plus de leerlingen uit een gemengde havo-vwo-klas in leerjaar 3. 12

13 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel kentering hangt samen met een aantal onderliggende ontwikkelingen: de totale leerlingenpopulatie is iets toegenomen; de instroom in de bovenbouw van het vmbo is toegenomen, vooral door een grotere afstroom naar het vmbo van leerlingen uit havo- en vwo-brugklassen; een verdere terugdringing van de schooluitval in leerjaar 3, waardoor meer leerlingen naar het vierde leerjaar doorstromen; een toename van het doubleren in de afgelopen periode. Achter het overall beeld voor het vmbo gaan verschillende ontwikkelingen in de leerwegen schuil. In alle vmbo-leerwegen zijn er echter de laatste paar jaar tekenen dat de opwaartse beweging afvlakt. De Referentieraming 2013 voorziet een stabilisering van het leerlingenaantal in de basisberoepsgerichte en in de kaderberoepsgerichte leerweg tot Daarna zet zich een daling in, als gevolg van de krimp in de populatie, maar ook vanwege een herstel van de opwaartse beweging van vmbo naar havo en vwo. Op korte termijn wordt een groei voorzien van het aantal leerlingen in de gemengde en de theoretische leerweg, maar door krimp van de populatie en ook door de opwaartse druk neemt het volume tussen en in beide leerwegen weer af. In de gemengde leerweg met zo n leerlingen en in de theoretische leerweg met circa leerlingen. Figuur 2.2 Leerlingenaantallen in bovenbouw van de vmbo-leerwegen tussen en tl 3-4 kl 3-4 bl 3-4 gl Basisberoepsgerichte leerweg Het aantal leerlingen in leerjaar 3 en 4 van de basisberoepsgerichte leerweg is tussen en gedaald van ongeveer naar bijna leerlingen. De mate van terugloop is de laatste paar jaar echter aanmerkelijk kleiner dan in de jaren ervoor en lijkt zelfs tot staan te zijn gebracht. Aanwijzingen daarvoor zijn: een lichte toename van de instroom in het derde leerjaar; een lichte daling van de opstroom vanuit het derde leerjaar naar de kaderberoepsgerichte leerweg; een licht toenemende afstroom naar leerjaar 4 van de basisberoepsgerichte leerweg uit de overige vmbo-leerwegen; terugdringing van de schooluitval bij leerlingen uit het derde leerjaar van de basisberoepsgerichte leerweg. De Referentieraming 2013 voorziet een lichte groei tot stabilisering van het leerlingenaantal in de basisberoepsgerichte leerweg tot : circa leerlingen. Daarna loopt het aantal leerlingen in leerjaar 3 en 4 gestaag terug en komt in waarschijnlijk voor beide leerjaren samen uit op ongeveer

14 Hoofdstuk 02 Ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Kaderberoepsgerichte leerweg De ontwikkeling van het aantal leerlingen in de kaderberoepsgerichte leerweg kenmerkt zich door een golfbeweging. Tot liep het aantal leerlingen op naar ruim , maar daalde daarna tot ongeveer in Het laatste jaar is er weer een lichte groei: ruim leerlingen. Die groei deed zich ook hier het eerst voor in leerjaar 3, mede door een geringere opstroom en een lichte toename van de afstroom. Ook een iets groter aantal zittenblijvers in leerjaar 3 en 4 droeg de laatste jaren bij aan de ombuiging van de dalende trend. Afgaande op de Referentieraming 2013 blijft het leerlingenaantal in de kaderberoepsgerichte leerweg de eerstkomende drie jaar op het peil van , maar loopt vanaf ook als gevolg van de krimp van de populatie snel terug naar circa leerlingen in Dat komt neer op een verlies van circa leerlingen ten opzichte van het schooljaar Gemengde leerweg De gemengde leerweg is de enige leerweg die tussen en stelselmatig is gegroeid. Met leerlingen in telde de gemengde leerweg ruim leerlingen meer dan in De instroom in leerjaar 3 stijgt nog steeds. De laatste jaren neemt de opstroom uit de brugklassen weliswaar af, maar daar staat tegenover dat meer leerlingen van een hoger brugklasniveau afstromen naar het derde leerjaar van de gemengde leerweg. Beide ontwikkelingen houden elkaar in evenwicht. Een lichte bijdrage aan de groei levert de toename van het doubleren in leerjaar 3 en 4. Van grotere invloed op de groei is de terugloop in het aantal leerlingen dat van leerjaar 3 naar 4 overstapt naar de theoretische leerweg. Die opstroom is de laatste drie jaar met jaarlijks gemiddeld 750 leerlingen gedaald. De verwachting in de Referentieraming 2013 is een lichte groei van het leerlingenaantal naar bijna in Daarna is er een geleidelijke terugloop in uitkomend op een vergelijkbaar aantal leerlingen als in , namelijk ongeveer Theoretische leerweg Het beeld voor de theoretische leerweg is vergelijkbaar met dat van de kaderberoepsgerichte leerweg. Tussen de schooljaren en daalde het leerlingenaantal van naar om vervolgens weer te stijgen naar iets meer dan in , het hoogste aantal in die leerweg in de afgelopen tien jaar. De laatste drie jaar is er een toename van de instroom in leerjaar 3, deels samenhangend met een toegenomen afstroom van leerlingen uit havo- en vwo-brugklassen. Ook de toename van het doubleren heeft bijgedragen aan de groei van de theoretische leerweg. In de Referentieraming 2013 wordt de opgaande lijn in de theoretische leerweg van de laatste jaren doorgetrokken tot In dat schooljaar gaan er naar verwachting tussen en leerlingen naar deze leerweg. Als gevolg van de krimp van de populatie daalt het leerlingenaantal in de jaren erna naar verwachting tot ongeveer in Havo Het havo is tot nu toe alleen maar gegroeid, zo zagen we eerder en groeit in de prognoses van de Referentieraming 2013 de komende jaren verder door van circa naar ruim leerlingen in Daarna treedt een stabilisering op. Naast de toegenomen instroom in havo-brugklassen hangt de groei van het leerlingenaantal in havo 3 tot en met 5 ook samen met ontwikkelingen in de leerjaren 3 tot en met 5 zelf. 14

15 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Figuur 2.3 Leerlingenaantallen in havo 3-5 tussen en Een aantal van die ontwikkelingen leverde leerlingen op, maar een aantal kostte ook leerlingen. Het netto-effect is echter een toename van het volume in havo 3 tot en met 5. Ontwikkelingen die leidden tot meer leerlingen zijn: Een toename van het doubleren. Het aantal zittenblijvers in havo 3 tot en met 5 is tussen en met gestegen van naar Vooral vanaf neemt het zittenblijven toe. Een toegenomen afstroom uit het vwo: circa leerlingen meer in dan in Een geringere opstroom uit havo 3 en 4 naar het vwo: leerlingen minder in dan in Het terugdringen van de schooluitval in havo 3 en havo 4. Ontwikkelingen die een negatieve uitwerking hadden op het leerlingenaantal in havo 3 tot en met 5 zijn: Een terugloop van de opstroom uit het vmbo (tl) vanaf Nadat die stroom tot sterk was toegenomen, is het aantal opstromers erna aanzienlijk gedaald en gingen er in circa leerlingen minder naar havo 4 dan in Een grotere afstroom van leerlingen uit havo 3 naar het vmbo na leerjaar 3 en uit havo 4 naar het mbo. In stroomden ongeveer leerlingen meer van havo 3 en havo 4 naar het vmbo en mbo dan in Ondanks deze weglekeffecten blijft er een batig saldo doordat de groei de weglek overstijgt. Vwo Het vwo groeide aanvankelijk sneller dan het havo. Tussen en nam het aantal leerlingen in het vwo toe met 21% tegenover 13% groei in het havo. Na het schooljaar stagneerde de groei van het vwo en vanaf is er sprake van een lichte daling. 15

16 Hoofdstuk 02 Ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Figuur 2.4 Leerlingenaantallen in vwo 3-6 tussen en Die daling in het vwo wordt niet veroorzaakt door een terugloop van de instroom aan de onderkant. De toename van de instroom in leerjaar 3 stagneert weliswaar, uitkomend op bijna instromers de laatste jaren, maar het aantal instromers loopt niet terug. De daling van het totaal aantal leerlingen in vwo 3 tot en met 6 moet dan ook worden gezocht in onderliggende leerlingenstromen in vwo 3 tot en met 6: De afstroom vanuit vwo leerjaar 3 tot en met 5 naar vooral het havo is de laatste jaren sterk toegenomen, van circa in naar leerlingen in De opstroom vanuit het havo naar het vwo daalde in diezelfde periode met leerlingen, van bijna naar iets minder dan leerlingen. Dat die ontwikkelingen niet hebben geleid tot een daling van het aantal leerlingen in het vwo, hangt deels samen met een vrij sterke toename van het doubleren in het vwo. Het totaal aantal zittenblijvers in leerjaar 3 tot en met 6 liep op van in naar bijna leerlingen in De laatste paar jaar is het aantal zittenblijvers nog verder gestegen tot in In het vwo zien we nog meer dan in het havo een correctie op de opwaartse beweging door een toegenomen afstroom. Ook de toename van het doubleren is een vorm van bijstelling. Andere indicaties dat de grenzen van de opwaartse beweging mogelijk zijn bereikt, zijn de terugloop van de opstroom uit het havo en de daling van het percentage vwo ers in leerjaar 6 dat het vwo-diploma haalt. Toch voorziet de Referentieraming 2013 vanaf weer een opgaande lijn en stijgt het aantal leerlingen in vwo 3 tot en met 6 van ruim leerlingen in naar in De opwaartse beweging onder druk? De opwaartse beweging is de afgelopen jaren afgezwakt. Dit zien we deels terug in de Referentieraming Deze voorziet nog een verdere groei van het havo en vwo, maar op korte termijn wordt wel een stabilisering tot lichte groei van het vmbo verwacht. De deelname aan de twee beroepsgerichte leerwegen, de basisberoepsgerichte en de kaderberoepsgerichte leerweg, loopt echter naar verwachting vanaf sterk terug. Met enkele totaalcijfers brengen we de trends in beeld om de discussie over de waarschijnlijkheid van het al dan niet doorzetten, dan wel afvlakken van de opwaartse beweging te voeden. 16

17 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Figuur 2.5 Op- en afstroom vanaf leerjaar 3 in vmbo, havo en vwo tussen en Afstroom Opstroom In het vo loopt de opstroom naar een hoger niveau terug. De opstroom uit leerjaar 2 van het vo naar het derde leerjaar van het vmbo en havo kwam in het schooljaar uit op leerlingen. 2 In het schooljaar ging het om minder dan leerlingen. De opstroom vanaf leerjaar 3 is berekend voor de leerwegen in vmbo 3 en 4 en leerjaar 3 tot en met 5 van het havo. Opstroom vanuit het vwo is per definitie niet mogelijk. In het vmbo is sprake van opstroom bij switchen naar een leerweg op een hoger niveau inclusief de doorstroom van de gemengde naar de theoretische leerweg of bij doorstroom naar het havo of vwo. Voor havisten gaat het om doorstroom naar het vwo. In de periode en was de opstroom in het vo het grootst. Toen stroomden rond de leerlingen het jaar erop door naar een hoger niveau. Dat is circa 5,7% van alle leerlingen. Daarna daalde de opstroom. Uit het schooljaar gingen ruim leerlingen minder door naar een hoger opleidingsniveau: in totaal 4,9%. De daling zien we vooral in de doorstroom van leerjaar 3 van de gemengde leerweg naar leerjaar 4 van de theoretische leerweg, de doorstroom van gediplomeerde leerlingen uit de theoretische leerweg naar havo 4 en de doorstroom van havo naar vwo. Daarentegen neemt de afstroom binnen het onderwijsstelsel de laatste jaren juist toe. Vanuit leerjaar 2 van het vo gingen in circa leerlingen door naar een lager niveau in het derde leerjaar: 5,9%. In het schooljaar was het aantal dat van leerjaar 2 naar 3 afstroomde bijna : 6,9%. De afstroom vanuit leerjaar 3 en hoger was het laagst in : ; 3,4%. In de jaren erna is de afstroom opgelopen naar bijna leerlingen in het schooljaar : 4,7%. Vooral de afstroom van vwo naar havo en lager en de afstroom van havo naar (v)mbo zijn sterk toegenomen. Ook het doubleren is de laatste jaren toegenomen. Tussen en lag het percentage zittenblijvers in de bovenbouw van het vmbo, havo 3 tot en met 5 en vwo 3 tot en met 6 op circa 5,4%, qua aantal neerkomend op tot leerlingen. Vanaf is het zittenblijven in de genoemde leerjaren van het vo opgelopen naar 6,6% van alle leerlingen. In aantallen gaat het om bijna leerlingen. 2 Gegevens over de vooropleiding van vwo 3 ontbreken. 17

18 Hoofdstuk 02 Ontwikkelingen in het voortgezet onderwijs Figuur 2.6 Zittenblijven vanaf leerjaar 3 in vmbo, havo en vwo tussen en Een belangrijk gegeven in de beoordeling van de prestaties van een onderwijsstelsel is het percentage leerlingen dat een diploma haalt (op een hoger niveau). Afgezien van verborgen talent, moet worden aangenomen dat in de opwaartse beweging de betere leerlingen uit de lagere naar de hogere niveaus gaan en dat er op de hogere niveaus relatief zwakkere leerlingen bijkomen. Plausibel is dat deze verschuiving op alle niveaus negatieve gevolgen heeft voor het percentage leerlingen dat het diploma haalt. Afstroom en doubleren kunnen dat effect afzwakken. Zowel de afstroom als het doubleren zijn de laatste jaren toegenomen, zo zagen we hiervoor. Het totale percentage leerlingen in examenklassen leerjaar 4 vmbo, leerjaar 5 havo en leerjaar 6 vwo dat een diploma haalde, is tussen de schooljaren en iets toegenomen van 89,8 naar 90,5%. 3 Dus ondanks dat een groter aantal leerlingen naar het havo en vwo ging in die periode. Berekend op het totaal aantal leerlingen in examenjaren, daalde het aandeel van het vmbo namelijk van 58,9 naar 56,5% en steeg het aandeel van het havo en vwo van 41,1 naar 43,5%. In de periode daarna ging de opwaartse beweging door, maar daalde het percentage leerlingen dat een diploma haalde. Het aandeel van het vmbo in het aantal leerlingen in een examenjaar liep verder terug naar 52,5% in en het aandeel van het havo en vwo steeg naar 47,5%. Het percentage leerlingen in de examenjaren dat een diploma haalde, daalde van 90,5 naar 87,2% in De daling van het percentage gediplomeerden was het grootst in het vwo: -5,8 procentpunten. In het havo daalde het percentage met 2,9 procentpunten, wat net iets meer is dan in het vmbo als geheel: -2,3 procentpunten. Opvallend is dat in de basisberoepsgerichte leerweg het percentage gediplomeerden ondanks een verdere terugloop van het aantal leerlingen wel is toegenomen, namelijk met 1,6 procentpunt: 90,7% gediplomeerden in De veronderstelde daling van de kans op een diploma is dus zichtbaar, maar of deze daling met zekerheid toegeschreven kan worden aan de opwaartse beweging of dat er ook nog andere factoren in het geding zijn, is zonder verder onderzoek niet met zekerheid te zeggen. In de beoordeling van de effecten van de opwaartse beweging moet het terugdringen van voortijdige schooluitval worden meegenomen. De uitval is op alle niveaus van het onderwijs aanzienlijk gedaald. Verlieten in het schooljaar ruim leerlingen uit het vmbo, havo of vwo het onderwijs voortijdig, zonder startkwalificatie, in het schooljaar uitvallers waren het er ruim minder. Als percentage van het totaal aantal leerlingen vanaf leerjaar 3 in het vo is de uitval gedaald van 4,1 naar 1,7%. Of ook het terugdringen van de uitval er mede de oorzaak van is dat het percentage gediplomeerden is gedaald, is moeilijk te zeggen, maar niet uit te sluiten. 3 De jaren en zijn buiten beschouwing gelaten, omdat het percentage gediplomeerden in het vmbo in die twee schooljaren aanzienlijk lager was dan in de daarop volgende jaren; dus vanaf

19

20 HOOFDSTUK 03

21 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Uitstroom naar vervolgonderwijs; versterking van de hoofdtrajecten? Gaan leerlingen die uitstromen door naar het vervolgonderwijs waar het vmbo, havo of vwo primair op zijn gericht? Het vmbo is vooral gericht op de doorstroom naar het mbo, maar zonder vmbo-diploma kunnen vmbo ers ook naar het mbo. In dat geval is de kans groter dat ze op een lager niveau in het mbo worden geplaatst. Voor de toegang naar het hbo en het wetenschappelijk onderwijs (wo) is respectievelijk een havo- of een vwo-diploma vereist. Vmbo ers hebben via het mbo met een diploma niveau 4 toegang tot het hbo. Figuur 3.1 Doorstroom uit de vmbo-leerwegen leerjaar 3 en 4; gediplomeerd en ongediplomeerd naar het mbo tussen en tl 3-4 kl 3-4 bl gl Vmbo Na het vierde jaar van de bovenbouw stromen de meeste vmbo ers door naar het mbo. Doorgaans met een diploma, maar een deel stapt ook zonder vmbo-diploma over. Daarnaast is er ook nog een kleine stroom derdejaars die de bovenbouw niet afmaakt, maar meteen naar het mbo gaat. Dat komt in alle vier de leerwegen voor, maar duidelijk het meest bij leerlingen uit de basisberoepsgerichte leerweg. Figuur 3.1 geeft de volledige doorstroom (leerjaar 3 en 4) vanuit de vier leerwegen naar het mbo weer. Het aantal leerlingen dat vanuit leerjaar 4 van de basisberoepsgerichte leerweg doorstroomt naar het mbo is de afgelopen jaren als gevolg van de krimp in die leerweg gedaald van bijna leerlingen in naar iets meer dan leerlingen in Mede door het terugdringen van de uitval steeg het percentage doorstromers naar het mbo in diezelfde periode van 81,0 naar 87,3%. Het aantal derdejaars dat zonder diploma naar het mbo ging, daalde van in naar in , maar procentueel bleef die doorstroom met circa 5% gelijk. Bij elkaar genomen is de ongediplomeerde doorstroom uit leerjaar 3 en 4 en de gediplomeerde doorstroom uit leerjaar 4 21

22 Hoofdstuk 03 Uitstroom naar vervolgonderwijs; versterking van de hoofdtrajecten? tussen en gedaald van bijna iets meer dan De leerlingen die instromen in de basisberoepsgerichte leerweg van het vmbo gaan dus vaker naar het mbo, maar gezien de daling van de instroom in de basisberoepsgerichte leerweg neemt het doorstroomvolume naar het mbo af. De doorstroom vanuit het vierde leerjaar van de kaderberoepsgerichte leerweg naar het mbo liep tot op van naar bijna leerlingen van 88,8 naar 93,2% en daalde erna weer naar leerlingen in : 92,5%. Gediplomeerden gaan bijna allemaal naar het mbo: 97,7% in Daarnaast is er jaarlijks een doorstroom van 500 tot 600 derdejaars. Daarmee kwam de totale doorstroom van de kaderberoepsgerichte leerweg naar het mbo in uit op circa leerlingen. Samenhangend met de groei van de gemengde leerweg gaat een toenemend aantal vierdejaars door naar het mbo. Tussen en is die doorstroom gestegen van bijna naar bijna leerlingen. Procentueel gezien is de doorstroom echter zeer constant met fluctuaties tussen de 85,8 en 86,9%. Zo n 150 derdejaars gaan zonder de gemengde leerweg verder af te maken rechtstreeks naar het mbo. Zij vormen niet meer dan 1% van de totale doorstroom vanuit die leerweg naar het mbo. De doorstroom vanuit de theoretische leerweg naar het mbo schommelt tussen de en leerlingen per jaar. Procentueel liep de doorstroom aanvankelijk terug naar 70 à 71%, maar vanaf neemt het percentage verhoudingsgewijs weer toe, als gevolg van de verminderde opstroom vanuit de theoretische leerweg naar havo 4. In ging bijna 74% van de leerlingen uit de theoretische leerweg naar het mbo. De doorstroom van tl ers naar havo 4 was in en het grootst met bijna 20% opstromers, maar liep daarna weer terug en kwam in uit op 16,0%. Het aandeel van derdejaars in de totale doorstroom van tl ers naar het mbo schommelt in de hele periode rond de 2%. De omvang van de doorstroom vanuit het vmbo naar het mbo is dus vooral beïnvloed door een sterke terugloop van het aantal leerlingen in de basisberoepsgerichte leerweg. Dat heeft vooral gevolgen voor de instroom op niveau 2 van het mbo, waarop de basisberoepsgerichte leerweg is gericht. De doorstroom naar niveau 3 en niveau 4 van het mbo is door een min of meer gelijkblijvende uitstroom uit de andere leerwegen van het vmbo de afgelopen jaren niet of nauwelijks veranderd. Door het terugdringen van uitval in vooral de basisberoepsgerichte leerweg en de terugloop van de doorstroom uit de theoretische leerweg naar havo 4 is de route van vmbo naar mbo in zijn totaliteit versterkt: verhoudingsgewijs meer leerlingen die in de bovenbouw van het vmbo instromen, vervolgen hun opleiding in het mbo. Havo Het havo bereidt voor op het hbo. De doorstroom van het havo naar het hbo is tussen en stelselmatig toegenomen van bijna naar ruim leerlingen. Berekend als percentage van het aantal gediplomeerde havisten is er sprake van zeer constante doorstroom van 78 à 79%. Kijken we echter naar het totaal aantal leerlingen in havo 5, dan is de doorstroom procentueel gedaald van circa 68% in naar 65% in

23 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Figuur 3.2 Doorstroom uit havo 5 (gediplomeerd) naar het hbo tussen en Er is een kleine en teruglopende afstroom van gediplomeerde havisten naar het mbo van circa in naar iets minder dan in de laatste paar jaar: van 5,1 naar 3,3%. De ongediplomeerde doorstroom uit leerjaar 5 naar het mbo is de laatste jaren daarentegen sterk gegroeid van ongeveer 600 naar leerlingen in Ook de doorstroom van havo 4 naar het mbo is toegenomen van minder dan leerlingen uit het schooljaar naar ruim uit het schooljaar De opstroom van gediplomeerde havisten naar het vwo is in de periode tot toegenomen van 3,9 naar 4,9%, maar daalde vervolgens naar 3,7% in In aantallen nam de doorstroom aanvankelijk toe van bijna naar bijna 2.000, om vervolgens na te dalen naar leerlingen in De hoofdroute havo-hbo is de laatste paar jaar iets verzwakt doordat procentueel iets minder havisten uit het vijfde leerjaar het diploma halen. Ook bij de keuze van een vervolgopleiding zien we een toename van de afstroom stijging doorstroom naar mbo en een afname van de opstroom; terugloop van de doorstroom naar het vwo. Vwo Voor gediplomeerde vwo ers is het wo de geëigende vervolgopleiding. Het percentage dat die keuze maakt, is opgelopen van 77,5% in naar 84,3% in In aantallen nam de doorstroom toe van bijna naar circa leerlingen. Figuur 3.3 Doorstroom uit vwo 6 (gediplomeerd) naar het wo tussen en

24 Hoofdstuk 03 Uitstroom naar vervolgonderwijs; versterking van de hoofdtrajecten? Een substantieel, maar constant aantal gediplomeerden gaat naar het hbo. Die doorstroom schommelt rond de leerlingen per jaar. Door de toename van het leerlingenaantal in het vwo is de doorstroom naar het hbo uitgedrukt in percentages langzaam gedaald van bijna 17% in naar iets meer dan 13% in Van de ongediplomeerde uitstroom uit het zesde jaar van het vwo gaan de laatste jaren rond de 200 leerlingen naar het wo en rond de 150 naar het hbo. Evenals het hoofdtraject vmbo-mbo is ook de doorstroom binnen de vwo-wo-kolom versterkt, zij het dat de laatste jaren sprake is van een afzwakking. 24

25

26 HOOFDSTUK 04

27 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Ontwikkelingen in het middelbaar beroepsonderwijs Het mbo is voor het vmbo het vervolgonderwijs, maar ook havo- en vwo-leerlingen die al dan niet hun school hebben afgerond, kunnen hun opleiding in het mbo voortzetten. Verder is het mbo een diplomaroute voor studenten die in het hbo zijn gestrand. Daarnaast nemen ook volwassenen deel aan het mbo om alsnog een kwalificatie te halen. De omvang en de trendmatige ontwikkeling van het aantal studerenden in het mbo wordt beïnvloed door een aantal factoren: de door- en afstroom uit andere onderwijsvormen, de instroom van volwassenen en de verblijfsduur in het mbo. De invloed van deze factoren is voor de twee leerwegen, de beroepsopleidende leerweg (bol) en de beroepsbegeleidende leerweg (bbl), verschillend. Daarom besteden we aan de ontwikkelingen in de bol en de bbl apart aandacht. We beginnen echter met het overall beeld. 4.1 Het mbo staat in de bbl een aanzienlijke krimp te wachten Het totaal aantal studenten in het mbo is tussen en toegenomen van naar circa De Referentieraming 2013 voorziet een daling van het studentenaantal in de komende jaren. In volgen naar verwachting nog ruim studenten een mbo-opleiding, daarna daalt het aantal naar iets boven de Figuur 4.1 Studentenaantallen in het mbo bol en bbl tussen en De pijn van de krimp zal vooral worden gevoeld in de naar omvang kleinste leerweg, de bbl. Ongeveer een derde van de studenten volgt een opleiding in die leerweg. Tussen en nam het aantal bbl ers nog toe van naar ruim , maar daarna is een neerwaartse trend ingezet, die ook in de Referentieraming 2013 wordt doorgetrokken. Dat zou in kunnen resulteren in circa bbl-studenten in het mbo. Daarmee komt de daling van het leerlingenaantal in het mbo bijna volledig terecht bij de bbl. 27

28 Hoofdstuk 04 Ontwikkelingen in het middelbaar beroepsonderwijs Figuur 4.2 Studentenaantallen in de bbl tussen en Het beeld voor de bol is aanzienlijk rooskleuriger. De afgelopen jaren zat de bol al in de lift. Vanaf is het aantal bol studenten voortdurend toegenomen van ruim in naar meer dan in , een toename van studenten. Die trend gaat naar verwachting nog een aantal jaren door en komt volgens de Referentieraming 2013 in het studiejaar rond bol-studenten uit. Na dat jaar treedt er een daling in, mede door een terugloop van de populatie, maar die daling blijft beperkt. In kan het mbo volgens de Referentieraming 2013 nog rekenen op tot bol-studenten. Dat aantal loopt in wel verder terug. Met een daling van naar verwachting zo n zouden dan circa studenten een bol-opleiding volgen. Dat zijn er nog altijd ruim meer dan in Figuur 4.3 Studentenaantallen in de bol tussen en De bol: groei door langere verblijfsduur 4 De omvang van de bol wordt bepaald door de jaarlijkse instroom van studenten en door de verblijfsduur in het mbo. De instroom is de afgelopen jaren vrij stabiel, maar de gemiddelde verblijfsduur van studenten in de bol is toegenomen. De lichte groei van de bol is dus terug te voeren op de toename van het aantal studenten dat langer in de bol staat ingeschreven. 4 Hierbij is nog geen rekening gehouden met nieuw beleid. 28

29 Stromen en onderstromen in vo, mbo en hbo Ontwikkelingen in leerlingenstromen door het Nederlandse onderwijsstelsel Verschuivingen in de instroom De instroom ligt sinds op een vrij constant niveau. Het aantal nieuwe instromers in het mbo dat naar de bol gaat, fluctueert tussen en iets meer dan Het aantal studenten dat van de bbl naar de bol overstapt, ligt de laatste jaren rond de In de nieuwe instroom zien we wel verschuivingen optreden. Het aantal leerlingen dat uit het vmbo direct of indirect en al dan niet met een vmbo-diploma doorstroomt naar de bol, is tussen en teruggelopen van bijna naar circa Daar staat een toename tegenover uit het praktijkonderwijs (pro) en voortgezet speciaal onderwijs (vso) van ongeveer leerlingen en vanuit het vo vooral het havo van leerlingen. 5 Daarnaast zijn er ongeveer 700 studenten meer vanuit het hbo afgestroomd en is ook het aantal volwassen studenten die meer dan drie jaar hun studie hebben onderbroken, toegenomen. De terugloop van de instroom uit het vmbo zien we vooral bij leerlingen uit de basisberoepsgerichte en de kaderberoepsgerichte leerweg en in mindere mate bij leerlingen uit de theoretische leerweg. De doorstroom vanuit de gemengde leerweg is daarentegen iets gegroeid. Langere verblijfsduur door instroom op een hoger niveau en meer gediplomeerden Een langere verblijfsduur kan verschillende oorzaken hebben: instroom op een hoger niveau, switchen van opleiding, stapelen naar een hoger niveau, studievertraging, meer studenten die hun studie afmaken enzovoort. Het zijn al met al loopbaankeuzes of switches die ertoe leidden dat het aantal studenten dat twee jaar of langer in het mbo staat ingeschreven tussen en is toegenomen van rond naar Wat betreft de instroom is er een verschuiving opgetreden naar een grotere instroom op de twee hoogste mbo-niveaus, samenhangend met de geringere instroom van leerlingen uit de basisberoepsgerichte leerweg die veelal naar niveau 2 gaan en een grotere instroom van leerlingen uit de gemengde leerweg, havisten en hbo-studenten, die veelal op niveau 3 of 4 instromen. Het aandeel van de opleidingen op niveau 1 en 2 in de instroom is gedaald van 35 naar 32%. Omgekeerd is het aandeel van de instroom op niveau 3 en 4 gestegen van 65 naar 68%. Naast de verschuiving in de instroom is ook het percentage studenten toegenomen dat een diploma op niveau 3 of 4 haalt. Dat percentage is tussen en gestegen van 42,6 naar 48,1%. Daar staat een duidelijke afname tegenover van de uitval in dezelfde periode: van 37,3 naar 31,6%. Ook deze ontwikkelingen droegen bij aan de toename van de gemiddelde studieduur en daarmee aan de omvang van de bol. Toename van gediplomeerden op niveau 4 leidt niet tot grotere doorstroom naar hbo Het aandeel van studenten met een diploma op niveau 4 is niet alleen procentueel toegenomen, ook in absolute zin is er een toename. In studeerden circa bol-studenten af op niveau 4, in was dat aantal opgelopen naar bijna De doorstroom naar het hbo hield tot min of meer gelijke tred met de stijging van het aantal gediplomeerden op niveau 4. De doorstroom naar het hbo liep op van ruim naar ruim studenten. Vanaf bevindt de doorstroom naar het hbo zich echter in een dalende lijn. Uit het studiejaar gingen net iets meer dan studenten naar het hbo. Waarom de interesse om de opleiding in het hbo voort te zetten afneemt, is niet precies te zeggen. Gedacht kan worden aan conjuncturele factoren of verscherpte toelating. 4.3 De bbl gevoelig voor de opwaartse beweging en conjuncturele invloeden Hiervoor zagen we dat de bbl na een aanvankelijke groei vanaf in een dalende lijn is terechtgekomen. Het aantal studenten nam af van circa naar bijna De voorspelling is niet hoopgevend. De verwachting in de Referentieraming 2013 komt uit op circa studenten in De instroom uit het vso is voor de studiejaren tot en met niet bekend en is gesteld op 0. Eventuele instroom uit het vso in die jaren is niet meegenomen in de totalen. 29