Gezondheidseffecten bij straling (draadloze communicatie)

Transcriptie

1 Gezondheidseffecten bij straling (draadloze communicatie) Luc Verschaeve Wetenschappelijk Instituut Brussel & Universiteit Antwerpen Rue Juliette Wytsmanstraat Brussels Belgium T F info@wiv-isp.be

2 Discussie rond gevaren van draadloze communicatiesystemen Verschillende opinies ondanks zelfde wetenschappelijke gegevens Verschillende sprekers verschillende standpunten

3 Verschillende oorzaken 1. Thermische effecten vs. niet thermische effecten Chemische stoffen: hoge dosis Extrapolatie naar lage dosis meestal mogelijk RF- straling: Hoge dosis (vermogens) laten geen extrapolatie toe.

4 Vb. 4 W/kg = thermisch effect Maes A., Verschaeve L., Arroyo A., De Wagter C., Vercruyssen L. (1993) In vitro cytogenetic effects of 2450 MHz waves on human peripheral blood lymphocytes. Bioelectromagnetics 14, Effecten aangetoond in menselijke witte bloedcellen bij 79 W/kg werden ten onrechte als bewijs voor de schadelijkheid van mobiele telefoons aanzien! Dit is volstrekt onjuist en irrelevant! Vele positieve studies zijn t.w.a. hoge vermogens (thermische effecten) ook al werd dat niet als zodanig beschreven of was dit niet de bedoeling in vitro studie..

5 Verschillende oorzaken 2. Verschillende studies = Verschillende betekenis Epidemiologische studies zijn theoretisch het meest aangewezen maar in werkelijkheid is dat niet zo. Daarom zijn andere studies onontbeerlijk al hebben zij ook tekortkomingen.

6 Verschillende oorzaken 3. WEIGHT OF EVIDENCE! A single study can form the basis of an hypothesis, but does not provide the basis for hazard identification. Confirmation of the results of any study are needed through replication and/or supportive studies. The resulting body of evidence forms the basis for science-based judgments by defining exposure levels for adverse health effects and no observable adverse effects. 6

7 Verschillende oorzaken Weight of evidence : DIT IS GEEN MATHEMATISCH GEMIDDELDE!!

8 Verschillende oorzaken 4. -(Foute) dosimetrie -Verschillende voorstellingen van de blootstelling (V/m, W/m 2, mw/cm 2, ). -Frequentie -Modulatie van het signaal -Blootstellingsduur -Verschillende biologische systemen & celtypes -Verschillende gevoeligheden -Verschillende studieprotocols -Aantal bestudeerde personen en/of cellen statististiek! -Foute interpretatie van studieresultaten ( overinterpretatie e.a.) -Foute studies.

9 Belangrijke onderzoeksdomeinen 1. Genetische effecten 2. Bloed-hersen barrière 3. Kanker 4. Alzheimer en andere neurodegeneratieve ziekten

10 Genetische effecten = studie van de effecten op het genetisch materiaal (DNA) Somatische cellen geslachtscellen Overdracht op nageslacht Teratogene effecten kanker (Initiatie, promotie & progressie) Sterfte Erfelijke ziekten 10

11 Number of investigations Genetische effecten DNA schade: alkalische komeettest 18 -Human 16 white blood cells 14 -Human cell lines (glioblastoma, lymphoblastoid cells, 12 fibroblasts, ) 10 -Mouse and rat cells (fibroblasts, ) comet assay in vitro no effect effect

12 Mean SCEs/cell Maes A., Collier M., Slaets D., Verschaeve L. (1996) Environ. Molec. Mutagen. 28, Zhang MB, He JL., Jin LF., Lu DQ. (2002) Biomed. Environ. Sci. 15 ( Synergy: 954MHz+MMC 8 different donors , ,05 0+0, ,1 donor , ,05 0+0, ,1 donor , ,05 0+0, ,1 Maes A., Collier M., Verschaeve donor4 L. (2001) 0+0 Bioelectromagnetics 22, , ,05 0+0, ,1 Stronati L., Testa A., Moquet donor5j., Edwards A., Cordelli E., 0+0 et al (2006) 0+0, ,05 Int. J. Radiat. Biol , ,1 donor ,05 Microwave news: Belgian study: tower radiation strengthens chemical mutagen

13 Cytogenetische biomonitoring van GSM gebruikers en andere RFblootgestelden 17 studies, 3 vinden GEEN effect Bewijs voor schadelijkheid? NEEN Nagenoeg alle studies bevatten te veel onnauwkeurigheden en zelfs grove fouten waardoor elke conclusie onmogelijk wordt.

14 Foute methodologie! Cf. Verschaeve L. (2009) Mutation Research 681,

15 Genetische effecten: conclusie Geen duidelijkheid. De meeste positieve effecten kunnen eenvoudig verklaard worden als zijnde het gevolg van thermische effecten, foute dosimetrie of foute experimenten (zie ook eerder: onvoldoende grote steekproeven, aantal bestudeerde cellen, enz.). De meeste experts gaan ervan uit dat genetische effecten als gevolg van RF (GSM) straling zowel als synergetische effecten onwaarschijnlijk zijn.

16 Bloed hersen barrière De BBB (blood brain barrier) is een fysiological barrière die wordt gevormd door de endothele cellaag langs de bloedcappilairen. De BBB controleert de doorgang van metabolieten en toxische chemische stoffen (zoals bacteriën en virussen) naar de hersenen.

17 Bloed - hersen barrière Sham exposed rat brain Blootgestelde rathersenen, albumine lekkage rond de cappilairen Normaal voorkomen van albumine in de hypothalamus Salford

18 Bloed-hersenbarrière Eerste studies toonden m.b.v. verschillende methoden effecten aan in laboratoriumdieren: Frey et al. (1975) Oscar and Hawkins (1977) Albert et al. (1977ab, 1979,1981)

19 Latere studies konden dit niet bevestigen: Vb. Merritt et al. (1978) Preston et al. (1979) Preston and Prefontaine (1980) Lin and Lin (1980) Ward et al. (1982) Ward and Ali (1985) Tsurita et al. (2000) Twee follow-up studies door Oscar et al. (1981, 1982) konden de originele resultaten niet confirmeren (bewijs dat de eerdere studieresultaten artefacten waren) Inmiddels > 60 studies over de bloed hersen barrière!

20 Inmiddels > 60 studies over de Bloed hersen barrière! Algemene conclusie: Geen aanwijzingen voor een effect op de bloed hersen barrière wanneer de blootstelling niet thermisch is! Een weight of evidence benadering leert dat effecten alleen mogelijk zijn in geval van thermische blootstellingen Cf. Stam R. (2010) Electromagnetic fields and the blood-brain barrier. Brain Res Rev. 65,

21 Kanker In vivo onderzoek bij dieren Geen aanwijzingen voor kankerinductie op een drietal uitzonderingen na (op één na te verklaren) Epidemiologisch onderzoek bij de mens

22 Glioma: kortdurende blootstelling

23 Glioma: Langdurige blootstelling

24 Meningioma: kortdurende blootstelling

25 Meningioma: langdurige blootstelling

26 IARC = International Agency For Research on Cancer

27 IARC Klassificatie Groep 1: Groep 2A: Groep 2B: Groep 3: Groep 4: Kankerverwekkend bij de mens Waarschijnlijk kankerverwekkend bij de mens Mogelijk kankerverwekkend bij de mens Niet klasseerbaar Waarschijnlijk niet kankerverwekkend

28 EVALUATIE EVIDENCE IN EXPERIMENTAL ANIMALS Evidence in humans Sufficient Limited Inadequate ESLC Sufficient Limited Group 2A Group 1 Group 2B Inadequate Group 2B Group 3 Evidence suggesting lack of Carcinogenicity (ESLC) Group 3 Group 4 Andere gegevens (mechanismen e.a.) kan de klassering beïnvloeden wanneer de gegevens bij mens en dier onvoldoende duidelijk zijn

29 RF en de ziekte van Alzheimer

30 CHAMPS RF ET MALADIE D ALZHEIMER Lettre aux parlementaires Wallon (audition téléphonie mobile du 12 janvier 2012) Nous avons aujourd'hui six études internationales qui montrent qu'il y a un lien entre exposition prolongées aux champs électromagnétiques et maladie d'alzheimer." il faut que les pouvoirs publics prennent conscience de la gravité de la situation actuelle et fassent qu'on n'installe plus une antenne à côté d'une crèche ou d'une école maternelle. Ceci est absolument inacceptable en termes de santé publique."

31

32 Mobiele telefonie en de ziekte van Alzheimer

33 Internationale expertgroeprapporten Meer dan 30 internationale expertgroepen hebben zich de afgelopen 10 jaar gebogen over de mogelijke schadelijke effecten van radiofrequenties, i.h.b. deze van mobiele telefoonfrequenties: Alle, op één na, zijn van mening dat er geen aanwijzingen zijn voor effecten van welke aard ook (ten hoogste limited evidence in sommige, vooral in vitro studies) Alle onderstrepen wel de onzekerheid m.b.t. lange termijneffecten wegens te vroeg Alle kunnen zich vinden in een aanpak van het gezonde verstand

34 Dus.. Onzekerheid blijft maar. IARC: kent geen GROEP 5: Niet kankerverwekkend! Je kunt de aanwezigheid van een effect bewijzen maar niet de afwezigheid ervan Dit betekent ook niet dat er geen effecten mogelijk zijn!

35

36 Dus...??? En in scholen.?

37 De beslissing of draadloos internet op alle plaatsen, of GSM en wifi in scholen kan of niet kan is nauwelijks een wetenschappelijke maar wel een maatschappelijke discussie Moet men altijd en overal draadloos bereikbaar zijn (in ondergrondse parkeergarages, op het strand, ) Moet men een GSM antenne op het dak van een school weren? Is dat een oplossing? Wat zijn de consequenties? (slecht bereik, grotere uplinkblootstelling, ) Is het dat wat men wil?

38 Wat zijn de gevolgen van het bannen van GSM op school? Is dat OK? Indien niet is een GSM antenne op het dak van de school wellicht nog de betere oplossing. Is wifi op school en in het straatbeeld een probleem? Risico s niet bewezen en volgens de meeste experts niet direct waarschijnlijk (bij de lage blootstellingen, zelfs cumulatief) je kunt het voorzorgsprincipe toepassen, maar niet tot het extreme Maak een lijst van risico s op school: er is niet alleen de GSM en wifi straling vb. geweld, pesten, verkeersveiligheid, toestand van de gebouwen,..waaraan dient men de prioriteit te geven?

39 Je hoeft geen kleine gaten te dichten als er geen aandacht wordt geschonken aan grote gaten elders!

40

41

42

43

44

45 EVALUATIE EVIDENCE IN EXPERIMENTAL ANIMALS Evidence in humans Sufficient Limited Inadequate ESLC Sufficient Limited Group 2A Group 1 Group 2B Inadequate Group 2B Group 3 Evidence suggesting lack of Carcinogenicity (ESLC) Group 3 Group 4 Andere gegevens (mechanismen e.a.) kan de klassering beïnvloeden wanneer de gegevens bij mens en dier onvoldoende duidelijk zijn

46 INTERPHONE STUDIE GLIOMA 13 landen, gevallen van glioma s, 2972 controles 50-70% deelnemers Persoonlijke interviews Relatief risico sinds gebruik mobiele telefoon < 2 jaar 0.6 ( ) 2-4 jaar 0.8 ( ) 3-9 jaar 0.8 ( ) 10 jaar 1.0 ( )

47 INTERPHONE STUDIE: GLIOMA Relatief risico volgens cumulatief gebruik van een mobiele telefoon < 5 uur 0.7 ( ) 5-13 uur 0.7 ( ) uur 1.1 ( ) uur 0.7 ( ) uur 0.8 ( ) uur 0.7 ( ) uur 0.8 ( ) uur 0.8 ( ) uur 0.7 ( ) > 1640 uur 1.4 ( )

48 Hardell studies: GLIOMA 1148 gevallen, 2438 controles ~90% deelname Vragenlijsten + follow-up via telefonisch interview Relatief risico sinds gebruik mobiele telefoon 1-5 jaar 1.1 ( ) 5-10 jaar 1.3 ( ) > 10 jaar 2.5 ( ) Relatief risico volgens cumulatief gebruik van een mobiele telefoon uur 1.2 ( ) uur 1.8 ( ) >2000 uur 3.2 ( )