Andreas Staier & Freiburger Barockorchester

Transcriptie

1 ZO 31/01/ Concert Andreas Staier & Freiburger Barockorchester Andreas Staier, klavecimbel Petra Müllejans, viool & artistieke leiding Susanne Regel, hobo Philipp Wagner, hobo Eyal Streett, fagot Petra Müllejans, viool Martina Graulich, viool Beatrix Hülsemann, viool Smadar Schidlowsky, viool Christa Kittel, viool Brian Dean, viool Kathrin Tröger, viool Isabelle Verachtert, viool Werner Saller, altviool Ulrike Kaufmann, altviool Lothar Haass, altviool Stefan Mühleisen, cello Guido Larisch, cello Kit Scotney, violone Torsten Johann, klavecimbel

2 Georg Philipp Telemann ( ) Ouverture in Bes, TWV 55:B1 & Conclusion in Bes voor 2 hobo s, strijkers & basso continuo (uit: Tafelmusik III), TWV 50:10 Ouverture: Lentement Bergerie Postillons Flaterie Menuet Johann Sebastian Bach ( ) Concerto in f voor klavecimbel, strijkers en basso continuo, BWV 1056 [zonder tempoaanduiding] Largo Presto Concerto in g voor klavecimbel, strijkers en basso continuo, BWV 1058 [zonder tempoaanduiding] Andante Allegro Assai Jan Dismas Zelenka ( ) Hipocondrie a 7 concertanti in A voor 2 hobo s, fagot, strijkers en basso continuo, ZWV 187 Johann Sebastian Bach Concerto in A voor klavecimbel, strijkers en basso continuo, BWV 1055 Allegro Larghetto Allegro ma non troppo

3 Bach en zijn collega s Het netwerk van 17de en 18de eeuwse muzikanten was uitgebreider dan we op basis van de langzame transport- en communicatiemiddelen kunnen vermoeden. Vaak schrok men niet terug voor verre en moeizame reizen om collega-componisten te ontmoeten, ervaringen en materiaal uit te wisselen en natuurlijk ook samen te musiceren. Johann Sebastian Bach is een mooi voorbeeld waar we de collegiale praktijk kunnen observeren. Op al zijn woonplaatsen trachtte hij andere cantors, kapelmeesters, zangers en instrumentalisten te ontmoeten. Vaak onstonden hieruit vriendschapsbanden die over de jaren heen onderhouden werden. Bachs eerste biograaf Johann Nikolaus Forkel schreef hierover in 1802: In zijn latere, volledig rijpe leeftijd ( ) was hij erg gesteld op de voormalige keizelijke Ober-Capellmeister Fux, op Handel [sic], Caldara, Rainhard Kayser, Hasse, de beide Graune, Telemann, Zelenka, Benda. De eerste vier, namelijk Fux, Handel, Caldara en Kayser kende hij niet persoonlijk, de overigen echter allemaal. Met Telemann had hij in zijn jeugd veel omgang. Inderdaad leerde Bach reeds in zijn vroege creatieve fase Georg Philipp Telemann kennen. Tijdens zijn functie als organist aan het hof in Weimar trof hij vanaf 1708 regelmatig Telemann, die slechts enkele koetsuren verder westelijk als hofkapelmeester in Eisenach werkte. De vriendschap tussen beiden reikte zelfs tot in de privésfeer: zo werd Telemann, die intussen muziekdirecteur in Frankfurt am Main was, in 1714 de dooppeter van Bachs zoon Carl Philipp Emanuel. En zelfs in latere jaren, als de arbeidsplaatsen van beiden zeer ver van elkaar verwijderd waren, kunnen we ervan uitgaan dat Bach en Telemann in contact bleven en elkaar belangrijkste composities kenden. In 1721 postuleerde Telemann succesvol voor de positie van muziekdirecteur in Hamburg. In deze functie met hoog aanzien was hij verantwoordelijk voor de uitvoering van kerkmuziek in de vijf Hamburgse hoofdkerken en componeerde hij een groot aantal van cantaten en passies. Daarnaast componeerde hij voor vele stadsevenementen en nam de leiding op zich van de opera en het Collegium Musicum. Daardoor lagen de belangrijkste muziekopvoeringen in Hamburg in zijn handen. Veel van zijn composities bracht Telemann in eigen publicaties op de markt en kon aldus zeker zijn van de wijde bovenregionale verspreiding van zijn muziek. Met de Musique de table verscheen in 1733 in Hamburg een van omvangrijkste en belangrijkste drukken. Met in totaal achttien composities presenteerde hij een indrukwekkende kosmos van de belangrijkste instrumentale genres en stijlen van zijn tijd. De Tafelmuziek bestaat uit drie Productionen, die elk op zich uit zes composities bestaan: een ouverture, een kwartet voor drie instrumenten en continuo, een concerto voor meerdere solo-instrumenten en strijkers, een triosonate, een solosonate met continuo en een Conclusion voor orkest. Telemann

4 combineerde op superieure wijze Italiaanse virtuositeit met Franse elegantie, zette een groot aantal solo-instrumenten op gekiende manier op het voorplan en creëerde daarmee een mijlpaal in de laatbarokke instrumentale muziek. Ook zijn tijdgenoten waren die mening toegedaan want de omvangrijke en niet goedkope druk (8 Reichstalern) kende een grote oplage. De Ouverture in Bes, TWV 55-B1 voor twee hobo s, strijkers en basso continuo opent de derde Production in de vorm van een modieuze suite. De eerste beweging is een ouverture naar Frans voorbeeld, daarna klinken zes korte gestileerde dans- en karakterstukken. Bijzonder origineel zijn daarbij de bewegingen Postillions (met signaal-motieven) en Flaterie (een vleiende sarabande). De Conclusion sluit deze derde Production van de Tafelmusik op een pittige toon af. Na ettelijke jaren in dienst van de hoven in Weimar en Köthen postuleerde Johann Sebastian Bach voor de vacature van Thomaskantor in Leipzig. Nadat aantal van zijn collega s, waaronder Telemann en Johann Friedrich Fasch voor de functie bedankt hadden, besliste de stadsraad om Bach aan te werven. In mei 1723 bekleedde hij zijn nieuwe post in de universiteits- en beursstad en moest zich in sneltempo in zijn nieuwe taken en arbeidscondities inwerken. Terwijl hij in het idyllische Köthen als kapelmeester van een enthousiaste keurvorst voornamelijk verantwoordelijk was van de hofconcerten, dan stond hem in Leipzig een groot aantal taken te wachten: net zoals Telemann in Hamburg was hij niet alleen bevoegd voor de compositie en muzikale leiding van de kerkmuziek in de hoofdkerken, maar ook voor vele andere muzikale activiteiten, zoals de begeleiding van begrafenissen, raadsverkiezingen en academische evenementen. Daarbovenop kwam nog het dagelijkse onderwijs in de Thomasschule, de privélessen aan talloze leerlingen, de praktische opvolging van partituren en instrumenten en meerdere orgel- en concertreizen. Het is daarom des te moeilijker te vatten, dat Bach naast die vele verplichtingen voor Kerk, stad en school ook nog de mogelijkheid zag om zich aan de instrumentale muziek te wijden. En toch nam hij in 1729, samen met zijn bezigheden als Thomaskantor, ook de leiding over van het plaatselijke Collegium Musicum. Zijn vriend en collega Telemann had dit voornamelijk uit studenten bestaande ensemble in 1704 opgericht, toen hij in Leipzig muziekdirecteur was van de Neukirche en zich ook achteraf lovend over de kwaliteit van het ensemble uitgesproken. Aangezien Leipzig geen Residentiestad is, en dus geen hofkapel heeft, werden de leden van het Collegium Musicum bij veel gebeurtenissen van de stad en de kerk gevraagd. Vanaf 1720 werd een vaste wekelijkse concertreeks opgezet in het Caffée-Haus van Gottfried Zimmermann. Tijdens de zomermaanden kon de Leipzigse burgerij zelfs openluchtconcerten bijwonen in de parken aan de stadspoorten. Bach leidde het Collegium Musicum gedurende vijftien jaar en men kan aannemen dat zowel eigen werken, als die van tijdgenoten weerklonken.

5 In directe samenhang met de activiteiten van het Collegium Musicum staan Bachs zeven klavierconcerti die hij in in een bundel verenigde. Bach was een van de eerste componisten überhaupt die een solopartij gaf aan het klavecimbel in het orkest was dit instrument bijna uitsluitend als begeleidingsinstrument in de basso continuo partij ingezet. Nu werden de grote solistische elegantie en virtuositeit van dit instrument in scène gezet. De concerti zijn opgebouwd volgens het model van moderne, Italiaanse concerto in de stijl van Vivaldi met twee snelle bewegingen en een langzaam middendeel. Tegelijkertijd zijn deze concertcycli bewerkingen van vroegere werken die Bach in Köthen, mogelijkerwijze reeds in Weimar voor andere solo-instrumenten gecomponeerd had. Voor drie concerti zijn voorbeelden van vioolconcerti bekend, bij andere vier componisten blijft de oorspronkelijke toewijzing speculatief. In het geval van het klavecimbelconcerto in f, BWV 1056 is de voorbeeldcompositie niet bewaard. Ook al duikt de langzame middenbeweging op als sinfonia in de cantate Ich steh mit einem Fuss im Grabe, BWV 156, maar het origineel is ongetwijfeld nog vroeger ontstaan. Mogelijks gaat het om een vioolof een hoboconcerto in g. Opvallend aan dit werk is de relatieve beknoptheid van de bewegingen en het ernstig-melancholische karakter. Het emotionele hoogtepunt is het largo in de tweede beweging, waarbij het klavecimbel rijk versierde figuren speelt in de bovenstem, begeleid door pizzicato tokkelende strijkers. In de hoekdelen zet Bach meermaals een echo-effect in. Voor het klavecimbelconcerto in g, BWV 1058 is het origineel daarentegen wel bekend: Bach greep hier terug op zijn in Köthen gecomponeerde vioolconcerto in a, BWV De openingsbeweging verloopt met compacte thema s en een algemeen strenge uitdrukking. In het andante ontwikkelde Bach boven een markante baslijn een expressieve cantilene. De finale, in een hollende 9/8 maat, imiteert een gigue. Bij de herwerking tot klavecimbelconcerto voegde Bach aan de solopartij talrijke versieringen toe, waardoor het concerto een nieuw klankkarakter kreeg. Het klavecimbelconcerto in A, BWV 1055 tenslotte greep terug naar een concerto voor oboe d amore, dat Bach vermoedelijk als kapelmeester in Köthen had gecomponeerd. Een aanwijzing hiervoor is de uitzonderlijke zangerige uitwerking van de solopartij. De Leipzigse Bach-vorser Peter Wollny werpt echter ook op, dat de oerversie van de eerste beweging ook een solowerk voor klavierinstrument kon zijn, gezien de extreem dominante rol van het klavecimbel in dit werk. Het concerto in A is het enige van de zeven Leipzigse klavecimbelconcerti met volledig bewaard uitvoeringsmateriaal. Dat materiaal bevat ook een volledig becijferde aparte continuopartij, wat erop wijst dat Bach, naast het soloinstrument, nog een tweede klavecimbel voorzag voor de harmonische begeleiding.

6 Jan Dismas Zelenka was voor lange tijd verbonden aan de hofkapel van de Sächische keurvorst in Dresden. De uit Zuid-Bohemen afkomstige muzikant vestigde zich in 1710 in Dresden en werd er aanvankelijk aangesteld als contrabassist. Hier musiceerde hij samen met Johann Pisendel, Johann Joachim Quantz, Silvius Leopold Weiss en vele andere prominente muzikanten. Parallel weidde Zelenka zich intensief aan het componeren. Tijdens een lang verblijf van de Sächsische hof in Wenen, tussen 1716 en 1719, studeerde hij bij de lokale kapelmeester Johann Joseph Fux. Eens terug in Dresden werd Zelenka steeds meer verantwoordelijk voor de muzikale omlijsting van de katholieke misvieringen aan het hof. Vermoedelijk kreeg hij in 1721 de titel als vicekapelmeester van de katholieke misviering op aansporen van Keurprinses Maria Josepha. Na de dood van David Heinichen was hij vier jaar lang kapelmeester ad-interim, maar werd bij de 1733 nieuwe aanstellingen niet in aanmerking. Het was Johann Adolf Hasse die met de prestigieuze positie ging lopen; Zelenka kreeg twee jaar later als troost de titel Kirchen-Compositeur. Zijn compositorische nalatenschap kent bijgevolg voornamelijk kerkelijke werken, zoals missen, vespers en andere liturgische composities. Instrumentale werken schreef Zelenka in de marge, maar toch kennen we een reeks van zeer originele composities, waaronder de Hipocondrie à 7 Concertanti, ZWV 187. Zelenka neemt hierbij de vorm van de Franse ouverture over en laat op een langzame inleiding een snel fugatisch deel volgen. In dit rasante allegro plaatst hij twee hoofdthema s tegen over elkaar: een klopmotief en een thema met snelle loopjes. In deze twee thema s is met enige fantasie het beeld van een hypochonder te herkennen, die in permanente onvrede leeft met zijn lichamelijke en geestelijke toestand. Het is dan ook geen grote verrassing dat dit werk niet eindigt met de herneming van de openingsbeweging zoals het gebruikelijk is in een Franse ouverture, maar in de plaats daarvan voegt Zelenka nog een kort lentement toe met zwaarmoedige harmonieën. Verschillende muziekhistorici hebben dit geïnterpreteerd als een verwijzing naar zijn ergernis over de gemiste post aan het hof in Dresden. Tegelijkertijd kunnen we dit ook interpreteren als een origineel geval van zelfspot. Bernhard Schrammek vertaling: Frederic Delmotte

7 Andreas Staier De Duitse klavecimbel- en pianofortespeler Andreas Staier studeerde muziek in Hannover en Amsterdam. Hij was gedurende drie jaar klavecinist van het barokorkest Musica Antiqua Köln, waarmee hij uitgebreid toerde. Sinds zijn solodebuut in 1986 heeft Staier zijn stempel weten te drukken op de uitvoeringspraktijk van het barokke, klassieke en romantische repertoire. Als solist speelde Staier in Europa, Japan en de Verenigde Staten met orkesten zoals Concerto Köln, de Akademie für Alte Musik, het Freiburger Barockorchester en het Orchestre des Champs-Elysées. Hij speelde recitals in zowat alle belangrijke concertzalen en op festivals, van Europa over Tokio tot de Carnegie Hall in New York. Staier is sinds 2011 artist in residence bij AMUZ met minstens twee producties per jaar. Met dit concert sluit hij deze periode af. Hij bespeelt tijdens dit concert een klavecimbel gebouwd door Christoph Kern in Staufen (Duitsland), een kopie van een origineel instrument gebouwd door Michael Mietke in Berlijn in Mietke was toen een van de bekendste klavecimbelbouwers van Noord-Duitsland. Zijn instrumenten combineerden de verschillende klankesthetiek van de Franco-Vlaamse en Italiaanse traditie. Daardoor waren de instrumenten erg geschikt voor verschillende muziekstijlen en polyfone composities. We weten dat Johann Sebastian Bach een instrument aankocht voor het hof van Köthen en zijn Brandenburgse Concerten erop werden gecreëerd. Ook zijn zoon Carl Philipp Emanuel bezat een Mietke wanneer hij in Berlijn in dienst was van Frederik de Grote. Dit instrument staat nog steeds in Schloss Charlottenburg. Petra Müllejans De violiste Petra Müllejans is een veelzijdige en passionele muzikante die van bijna elk muziekgenre houdt. Het liefst speelt ze in een vertrouwde omgeving met muzikanten die ze persoonlijk kent. Sinds vele jaren is ze lid en vennoot van het Freiburger Barockorchester (FBO) dat ze ook als concertmeester leidt en waarmee ze regelmatig solistisch optreedt. Daarnaast is ze vast lid van het Freiburger BarockConsort, de kamermuziekformatie van het FBO dat zich heeft gespecialiseerd in de solistische muziek van de 17de en vroege 18de eeuw. In de muziek van de barok en de klassiek is ze steeds op zoek naar een vertellende musiceerwijze. Dit realiseert ze het beste in haar geliefde samenwerking met het orkest, met de muzikanten Hille Perl en Lee

8 Santana in het ensemble The age of passions en haar Klezmergroep Hot and Cool. Ze is een enthousiaste professor barokviool aan de Hochschule für Musik und Darstellende Kunst in Frankfurt am Main. Freiburger Barockorchester Het Freiburger Barockorchester kan terugblikken op een succesverhaal dat al meer dan twintig jaar standhoudt en is een graag geziene gast in de belangrijkste concertzalen en operahuizen. Het credo bleef ongewijzigd: een creatieve nieuwsgierigheid van elke muzikant en de wil om elke compositie zo levendig en expressief mogelijk te vertolken. Dit houdt in dat de orkestleden ook zelf voor het orkest staan in soloconcerti. Het Freiburger Barockorchester werkt samen met solisten als Christian Gerhaher, Isabelle Faust, René Jacobs, Andreas Staier, Pablo Heras-Casado. Onder de artistieke leiding van twee concertmeesters Gottfried von der Goltz en Petra Müllejans, of onder de directie van enkele geselecteerde dirigenten speelt het orkest zo n honderd voorstellingen per jaar, variërend van kamermuziek tot operavoorstellingen. De talrijke cd-opnamen van het orkest werden bekroond met internationale prijzen, zoals de Gramophone Award 2011, de ECHO Klassik Deutscher Musikpreis en 2007, de Jahrespreis der Deutschen Schallplattenkritik 2009 en 2015, de Edison Classical Music Award 2008 en de Classical Brit Award Binnenwerk geprint bij wettelijk depotnummer: D/2015/0306/114