Een feminisme voor alle vrouwen?

Transcriptie

1 Een feminisme voor alle vrouwen? De witte vrouwenbeweging in Vlaanderen in relatie tot multiculturaliteit, allochtone vrouwen(organisaties) en het hoofddoekendebat Sara S'Jegers Universiteit Antwerpen Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen VAO-Vrouwenstudies Academiejaar

2

3 Samenvatting Hoewel we ontegensprekelijk in een multiculturele maatschappij leven, zijn vrouwenen feministische bewegingen in (Nederlandstalig) België tot nog toe erg wit gebleven. In dit eindwerk onderzoek ik de attitudes en visies van twee witte vrouwenorganisaties, de Nederlandstalige Vrouwenraad (NVR) en het Vrouwen Overleg Komitee (VOK), ten opzichte van multiculturaliteit, 'allochtone' vrouwenorganisaties en het hoofddoekendebat. Ik neem ook twee 'allochtone' vrouwenorganisaties onder de loep: het Steunpunt Allochtone Meisjes en Vrouwen (SAMV) en het Actiecomité Moslimvrouwen Vlaanderen (AMV). Eén van de belangrijkste conclusies van mijn onderzoek luidt dat het in vraag stellen - door de witte organisaties - van de eigen, gepriviligieerde positie en de racistische dynamieken die er vaak aan ten grondslag liggen (of die er uit resulteren) meer gelijkwaardige en vruchtbare relaties en samenwerkingen kan opleveren tussen witte en 'allochtone' vrouwen en feministen. Een dergelijke strategie kan aan feministische praktijken een bredere en sterkere basis geven naar de toekomst toe. Sleutelwoorden: vrouwenbeweging, hoofddoekendebat, multiculturaliteit Sara S'Jegers ( 1980) studeerde na haar opleiding Grafische Vormgeving Vrouwenstudies aan de Universiteit van Antwerpen en aan de Universiteit Utrecht. Momenteel werkt ze als coördinatrice bij het coördinatienetwerk voor vrouwenstudies Sophia en is ze betrokken bij Feministisch Café Poppesnor (Antwerpen) en het Europese netwerk NextGENDERation (Brussel). Eindwerk voorgelegd met het oog op het behalen van de graad van gediplomeerde in de aanvullende/gespecialiseerde studie Vrouwenstudies (augustus 2005). Promotoren: Dr. Petra Meier, Dr. Chia Longman Lector: Prof. Dr. Christiane Timmerman Laatste correcties aangebracht: 4 december 2005 Ontwerp titelblad: Sara S'Jegers Voor vragen en feedback: sarasjegers@yahoo.com This work is licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial 2.0 Belgium License. To view a copy of this license, visit and or send a letter to Creative Commons, 543 Howard Street, 5th Floor, San Francisco, California, 94105, USA.

4

5 Inhoudsopgave Dankwoord...i Voorwoord... iii Inleiding: opzet en methodologie... vii DEEL 1 THEORETISCHE REFLECTIES EN UITGANGSPUNTEN Hoofdstuk 1 Uitgangspunten voor een feministisch, antiracistisch perspectief 1. Een feminisme waarbinnen vrouwen zichzelf representeren (Anti)racisme: een strijdpunt voor de witte vrouwenbeweging Raciale/radicale tegenstellingen: autochtoon allochtoon De Vlaamse vrouwenbeweging als verbeelde gemeenschap Over loyaliteit en de noodzaak de vrouwenbeweging anders te verbeelden Witheid: het onzichtbare zichtbaar maken Islam en vrouwenemancipatie: incompatibel? Kruispuntdenken en kruispuntwerken Audre Lorde s notie van verschil...20 Hoofdstuk 2 Een feministische en antiracistische kijk op het hoofddoekendebat 1. Inleiding: het hoofddoekendebat in de Vlaamse media Het hoofddoekendebat: een debat over maar niet met moslimvrouwen De hoofddoek onderdrukkend? De spanning tussen structuur en agency Een debat met gegenderde, seksuele en etnische betekenissen Baas in eigen buik, maar niet op eigen hoofd? Oriëntalisme en the discourse of the veil Koloniaal of imperialistisch feminisme Dominante (feministische) vertogen Vrouwen als symbolen in het hoofddoekendebat Feministische (zelf-)representaties De notie van vals bewustzijn DEEL 2 VROUWENORGANISATIES IN VLAANDEREN: VIER CASESTUDIES Hoofdstuk 3 Casestudie: Nederlandstalige Vrouwenraad (NVR) 1. Situering van de NVR als koepel van vrouwenorganisaties Ontstaan en geschiedenis Prioriteiten en feministische visie Bespreking van de feministische visie Het hoofddoekendebat en het feminisme en multiculturalisme debat Inleiding De NVR en de hoofddoek De sluier als metafoor De werkgroep Gender en Multicultuur : van Susan Moller Okin naar kruispuntdenken? Over ridders met een dubbele moraal Het nieuw realistische discours van de NVR Samenwerking met allochtone vrouwen: onder voorwaarden? Casestudie: het Steunpunt Allochtone Meisjes en Vrouwen (SAMV) Inleiding Het SAMV: ontstaan en geschiedenis Het SAMV: prioriteiten en feministische visie Het SAMV en (de nasleep van) het hoofddoekendebat Het SAMV: bespreking van de feministische visie... 88

6 4. Van of/of naar en/en? De relatie van de NVR met het SAMV Een rare relatie? Interculturalisering Racisme en seksisme tegelijk denken De relatie van de NVR met het SAMV: conclusies Conclusie Hoofdstuk 4 Casestudie: Vrouwen Overleg Komitee (VOK) 1. Situering van het VOK als progressief, feministisch en pluralistisch overlegplatform Ontstaan en geschiedenis Prioriteiten en feministische visie Bespreking van de feministische visie Het hoofddoekendebat en het feminisme en multiculturalisme debat Inleiding VOK-weekend: Is feminisme en multiculturalisme met elkaar verenigbaar? Insteken voor een interculturele dialoog Het VOK en de hoofddoek Casestudie: Actiecomité Moslimvrouwen Vlaanderen (AMV) Inleiding Het AMV: ontstaan en geschiedenis Het AMV: prioriteiten en feministische visie Het AMV: bespreking van de feministische visie Het AMV en de hoofddoek Een feminisme voor alle vrouwen? De relatie van het VOK met het AMV Conclusie Besluit Bibliografie

7 Dankwoord Voor de uiterst waardevolle commentaren op verschillende eerste versies van dit eindwerk ben ik heel erg dankbaar aan Sarah Bracke, Nadia Fadil, Chia Longman en Petra Meier. Jullie suggesties en opmerkingen wierpen meer dan eens een verhelderend licht op zaken die ik in mijn eentje niet had kunnen uitklaren en waren onmisbaar voor het afwerken van de tekst. Chia Longman en Petra Meier, de promotoren, wil ik bijkomend bedanken voor hun vrijwillige tijd en inzet. Ook Sarah Bracke wil ik bijkomend bedanken: zonder jouw enthousiasme en aanmoedigingen was ik misschien niet eens aan dit werk begonnen! Ook onderweg, op momenten van twijfel en vermoeidheid, werkten niet alleen je persoonlijke aansporingen aanstekelijk, maar boden de inzichten en ideeën uit je wetenschappelijke werk belangrijke aanknopingspunten en inspiratie. Aan Nadia Fadil heb ik eveneens creatieve inzichten te danken, ideeën die vaak net dat stukje verder gaan en op die manier een heel nieuwe kijk mogelijk maken. Bovendien hebben je kritische opmerkingen me voor een aantal god-tricks behoed! Daarnaast dank ik Diny Van Beylen, voor de (gedeelde) poppesnor-geest (de stempeltjes, de snorren, de reclamekraaks, de poëzie) en de kameraadschap ;-) die een onuitputtelijke bron vormen van energie en strijdbaarheid en voor het idee dat een andere wereld mogelijk is. Ook dank je wel aan mama (voor de thee, de zinnenstrelende maaltijden, de doorzettingskracht), aan zus (voor de knuffels), aan papa en aan Pieter (voor de skeelertochtjes, voor het geloof en het vertrouwen). Eveneens veel dank aan de respondenten voor de bereidwilligheid tot medewerking aan dit eindwerk: Khadija Aznag, Saliha Berhili, Rabeha Hadri, Kitty Roggeman en Francy Van der Wildt. Ook bedank ik de medewerksters van de organisaties die mij het onderzoeksmateriaal en bijkomende informatie verschaft hebben: Sofie De Graeve, Rabeha Hadri, Judith Perneel, Kitty Roggeman en Rita Van Gool. i

8

9 Voorwoord In november 2003 brak er op de opiniepagina s van De Standaard een discussie los naar aanleiding van een ingezonden brief waarin zeven jonge moslima s uit Hasselt hun ongenoegen uitten over de discriminatie waar ze op school en in hun zoektocht naar vakantiewerk mee te maken krijgen. Door het feit dat ze een hoofddoek en een djilbâb (lange mantel) dragen, wordt hen naar eigen zeggen de toegang tot dertien van de vijftien scholen in Hasselt ontzegd: We worden overal geweigerd wegens onze religieuze kleding. We moeten ons aanpassen, luidt het. Hoe? Wat bedoelen jullie met aanpassen? We spreken jullie taal, we eten dezelfde voeding als jullie, we gaan naar dezelfde winkels, we rijden met dezelfde auto - s, we zijn hier geboren, net zoals jullie... We belijden alleen een andere godsdienst, de islam. Moesten we dan overschakelen naar de christelijke godsdienst? Is het zo moeilijk om ons met onze godsdienst te accepteren? 1 De reacties die op de brief van Yildiz et all. kwamen, zijn tekenend voor het verdere verloop van het mediatieke hoofddoekendebat dat volgde en dat de komende maanden de media en de publieke opinie zou beroeren. Eén reactie verweet de meisjes de scheiding tussen private en publieke levenssfeer niet te willen aanvaarden en deed de klacht van racisme van de meisjes van de hand met het argument: Racisme komt hierbij in geen geval kijken: elke overtuigde christen, jood of moslim die in het openbaar openlijk voor zijn geloof uitkomt (kleding, woord, daad), wordt door velen als vreemd, zelfs als storend ervaren. 2 In een andere lezersreactie vertelt de auteur dat ze zelf ooit als hippie ging solliciteren, en dat ze toen dat geen succes bleek te hebben haar look heeft aangepast omdat werk hebben nu eenmaal belangrijker was dan de zogeheten eigen look. 3 De auteur van een derde opiniestuk haalt dan weer, in een pleidooi tegen het dragen van een hoofddoek en tegen de islam in het algemeen, een amalgaam van zaken aan, zoals de wet in Turkije, de neutraliteit van het onderwijs, een studie van de Wereldbank over het slechte bestuur van het Midden-Oosten en Noord-Afrika, een vermeende uitspraak van Halima Labsir, boeken in Antwerpse winkels over het ter dood stenigen van overspelige vrouwen, de toestand in Iran, Nabela Benaïssa en de koran. Bovendien noemt ze de keuzevrijheid van moslimmeisjes relatief : ze spreekt over morele druk op meisjes om zich te conformeren aan wat zij een cultuur van eer en schaamte noemt: Het vraagt immers meer moed om te kiezen voor zelfontplooiing. 4 Weliswaar op een geheel andere manier dan de auteur van laatstgenoemd opiniestuk betoogt, wil ik in het kader van het hoofddoekendebat bevestigen dat de keuzevrijheid van heel wat moslimmeisjes en -vrouwen beperkt is. Reeds heel wat scholen en onderwijsinstellingen hebben immers een hoofddoekenverbod in het interne schoolreglement opgenomen, 5 wat de kansen op een opleiding naar keuze van tal van meisjes en jonge vrouwen die als moslima meestal vanuit religieuze overtuiging 6 een hoofd- 1 Yildiz, Cennet, A. Esma, Hatice Hosaf, Kubra Atay, Tugba Atay, Isra A., Fatma Yilmaz (2003). Het is niet verboden je hoofddoek te gebruiken, in: De Standaard, 18 november. 2 Ignoul, Raoul (2003). Hoofddoek (1) in: De Standaard, 20 november. 3 Wouters, T. (2003). Hoofddoek (2) in: De Standaard, 20 november. 4 Welvaert, Marijke (2003). Hoofddoek aan de haak in: De Standaard, 21 november. 5 Op een persconferentie van Organisaties Tegen een Hoofddoekenverbod In Scholen (OTHIS) werd ondermeer uiteengezet dat 84% van de secundaire scholen in Brussel de hoofddoek reeds verbiedt. Zie: Staszewski, Michel (2004). Le port du foulard à l école: point de vue d un enseignant, in: persmap persconferentie Organisaties Tegen een Hoofddoekenverbod In Scholen (OTHIS), 10 september, p.2. 6 Deze motivatie voor het dragen van de hoofddoek wordt bevestigd in twee verschillende enquêtes, afgenomen door twee moslimvrouwenorganisaties in Brussel (Al Ma rifa) en Antwerpen (Actiecomité Moslimvrouwen Vlaanderen): Al Ma rifa (2004). Onderzoeksrapport. Het dragen van de hoofddoek: eigen keuze of dwang? april-juni 2004, op: Al Ma rifa, AMV (2005). AMV Enquête, in: Vooruit! 1(2), p iii

10 doek dragen drastisch inperkt. 7 Dan hebben we het nog niet over de keuzevrijheid op de arbeidsmarkt, waar allochtonen niet alleen geconcentreerd zijn in laagbetaalde arbeidersjobs en gemiddeld 10 à 25 % minder verdienen dan autochtone werknemers, 8 maar waar ze ook te maken krijgen met racistische discriminatie. 9 Het hoofddoekendebat, dat in het najaar van 2003 met de brief van Yildiz et all. in Vlaanderen een harde start kende, toonde ondermeer aan dat dergelijke discriminatie reeds op school werkzaam is. Voor mij, als witte, westerse feministe die geen bepaalde religie aanhangt, was dit debat 10 een ontnuchterende ervaring. Ik had sterk het gevoel dat er naar de nochtans gefundeerde en gemakkelijk na te trekken kritiek van moslimvrouwen (zoals die van Yildiz et all.) niet geluisterd werd en ik deelde de observatie van verschillende feministische en islamitische theoreticae en activisten dat het de actoren in dit debat (voornamelijk witte mannen) niet te doen was om emancipatie of ontvoogding van moslimvrouwen en -meisjes. 11 Integendeel: de bevoogding van de vele witte, meestal liberale mannen die (vaak herhaaldelijk) aan het woord kwamen rond deze kwestie betrof niet alleen moslimvrouwen, ze strekte zich in mijn ogen uit naar alle vrouwen. In het (woorden)spel waarin de geëmancipeerde, westerse vrouw uitgespeeld werd tegen de onderdrukte moslimvrouw hielden witte, hooggeplaatste mannen (als in een poppenkast) de touwtjes stevig in handen. Het droevigst aan deze vertoning was voor mij, als witte feministe, de manier waarop uitgerekend witte feministen zich een dergelijke beperkte, voorgeschreven en passieve rol in dit spel schijnbaar lieten welgevallen. In dit schouwspel, waarvan machtige witte mannen het script schreven, de rolverdeling bepaalden en vrij letterlijk het laatste woord eisten over de kostuums, lag de rol van de westerse vrouw als geëmancipeerd vast, maar was haar rol als actieve feministe reeds lang uitgespeeld. De (sterk gegenderde én geëtniciseerde) beelden die in het hoofddoekendebat naar voren kwamen dat van de onderdrukte moslimvrouw, de geëmancipeerde westerse vrouw, de onderdrukkende moslimman, de ridderlijke westerse man beantwoorden niet of amper aan de realiteit. Andere beelden die mij bijbleven zijn die waarin nadruk werd gelegd op onderdrukking van vrouwen in moslimkringen, waardoor die in autochtone kringen werd ontkend of naar de achtergrond gedrongen. 12 Of momenten wanneer beroep werd gedaan op een feministische positie om islamofobie te recht- 7 Dat bleek uit verschillende getuigenissen op de persconferentie van OTHIS, zie o.a.: Serrokh, Bochra (2004). Histoire d une vie de lutte sans fin, in: persmap persconferentie Organisaties Tegen een Hoofddoekenverbod In Scholen (OTHIS), 10 september. 8 Tiggelovend, Ingrid (2005). Etnocommunicatie. Communiceren met een multicultureel publiek. Gelijke Kansen in Vlaanderen, Brussel, p Zie bijvoorbeeld een studie van de VDAB uit 1999, aangehaald in: De Witte, Ludo (2004). Wie is bang voor moslims? Aantekeningen over Abou Jahjah, etnocentrisme en islamofobie. Uitgeverij Van Halewyck, Leuven, p.74. Zie ook volgend onderzoek: Arrijn, Peter, Serge Feld en André Nayer (1998). Discrimination in access to employment on grounds of foreign origin : the case of Belgium, oktober, op: International Labour Organization, 10 In het voorwoord van een onderzoek naar de beweegredenen van moslima s om de hoofddoek te dragen, merkt de Brusselse moslimavereniging Al Ma rifa (2004: 3) terecht op dat dit debat door de betrokkenen zelf, de moslimvrouwen vaak wordt opgevat als een monoloog omdat ze in het debat niet geconsulteerd werden. 11 Zie o.a.: Botman, Maayke en Nancy Jouwe (2001). Inleiding, in: Maayke Botman, Nancy Jouwe en Gloria Wekker (red.) Caleidoscopische Visies. De zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging in Nederland, Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam, p.12. Bracke, Sarah (2004). Niet in onze naam Een hartenkreet tegen de inzet van het feminisme in de beschavingsoorlog, in: Ethiek en Maatschappij, 7(4). Fadil, Nadia (2004). Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof, in: Ethische Perspectieven, 14(4). El Habti, Raja (2004). Laicité, Women s Rights and the Headscarf Issue in France, 19 april, op: Karamah. Muslim Women Lawyers for Human Rights, Longman, Chia (2004). Over our Heads? Muslim Women as Symbols and Agents in the Headscarf Debate in Flanders, Belgium, in: Social Justice. Anthropology, Peace and Human Rights, 4(3-4). 12 Zie bijvoorbeeld Ayaan Hirsi Ali, die in een reportage van Nova zegt dat de behandeling van autochtone mannen die hun vrouw mishandeld hebben voor 100% slaagt, omdat ze er van overtuigd zijn dat wat ze doen fout is. Dat, volgens haar, in tegenstelling tot allochtone mannen, die mishandeling bovendien zouden rechtvaardigen vanuit de koran. Zie: Nova, iv

11 vaardigen. 13 Maar meestal liep het zo n vaart niet: witte feministen en vrouwenorganisaties hielden zich relatief stil. Lag dat aan de media, die deze meningen geen forum wilde geven, of aan de organisaties zelf, omdat ze verdeeld waren of geen mening hadden of was er nog een andere reden? In elk geval deed dit debat mij stilstaan bij de witheid van de vrouwenbeweging en het totale gebrek aan ervaring of traditie wat betreft het innemen van standpunten over discriminatie die anders is dan de discriminatie waar witte vrouwen traditioneel tegen aan lopen. De stellige overtuiging dat de levens van vrouwen zich niet voltrekken binnen één, door de dominante culturele groep opgesteld script of dat nu van de hand is van witte, liberale mannen of van de witte vrouwenbeweging bracht mij ertoe de elementen van dit simplistisch voorgestelde debat in al hun complexiteit te onderzoeken, en dat binnen de beweging waar ik gedeeltelijk mijn eigen wortels heb: de witte vrouwenbeweging. In dit eindwerk wil ik dan ook grotendeels hetzelfde doen als wat ik in mijn opiniestuk als reactie op bovenstaand debat in De Standaard bepleit heb: de uitdaging aangaan om als witte niet-moslim heel aandachtig naar de posities en beweringen van de dominante groep (waar ik mezelf toe reken) te kijken. Voor mij vertrekt dat kijken noodzakelijk vanuit een feministische en antiracistische basis en vanuit de kritiek en reflecties van moslim- en allochtone vrouwen. Enkel zo kunnen we in (Nederlandstalig) België de krijtlijnen beginnen uittekenen van een feminisme dat met verschillende aspecten in de identiteitsvorming van mensen (gender, etniciteit, religie, leeftijd, seksualiteit, enz.) evenveel rekening houdt. Op die manier zullen we misschien ooit kunnen komen tot een samenleving waar seksisme en racisme (evenals klassisme, heteroseksisme en een heleboel gerelateerde ismen en fobieën ) onmogelijk worden gemaakt of in elk geval door feministen aangevochten worden. Een dergelijk project impliceert ondermeer, voor alle actoren, de bereidheid om in eigen boezem te kijken en om de eigen (machts)posities, identiteiten, culturen en loyaliteiten kritisch te analyseren en in vraag te stellen. Volgens mij is die analyse cruciaal om het witte, westerse, seculiere feminisme en de vrouwenbeweging zoals die vandaag in Vlaanderen bestaan te verruimen. Dit eindwerk is dan ook gegroeid vanuit die motivatie en vanuit de overtuiging dat de bereidwilligheid van alle organisaties die ik in dit eindwerk onderzoek nodig is voor die verbreding van de horizon van de vrouwen- en feministische beweging. Ik hoop dan ook dat dit eindwerk niet alleen een informatieve of wetenschappelijke bijdrage kan leveren, maar dat het eveneens een bijkomend zetje kan betekenen in het gezamenlijke werk dat we voor het creëren van een inclusieve feministische beweging samen voor de boeg hebben. Mortsel, augustus Mia Doornaert (2004a) schreef in een opiniestuk: Je gelooft je oren niet. Christianofobie is verplicht, en zit zo diep dat het zelfs verboden is in de tekst van de Europese Conventie vast te stellen -- wat een feit is en geen waardeoordeel -- dat het religieuze erfgoed van Europa christelijk en joods is. Maar afkeer van de islam zou gelijk staan met racisme. Sinds wanneer is kritiek op een godsdienst of een ideologie verboden? Wat heeft dat nog met vrijheid van denken te maken? Mag een vrijgevochten vrouw, die naar het lot van haar zusters in islamitische paradijzen kijkt, nog zeggen dat ze wel goed gek zou zijn als ze niet islamofoob was? v

12

13 Inleiding: opzet en methodologie ( ) scholarship and analysis are produced through an active dialogic engagement with feminist collectives and movements. This theorization begins from a different space that of feminist struggle. It is the practice within movements that anchors the theory, the analysis is undertaken to improve the practice. (M. Jacqui Alexander & Chandra Talpade Mohanty) 1 In een artikel waarin Gloria Wekker onderzoekt wat Europese vrouwen kunnen leren van antiracistische strijd uit de Verenigde Staten, stelt ze: We do not have our own Audre Lorde (1984), Gloria Anzaldua (1990), June Jordan (1985), Trinh T. Minh-Ha (1989), bell hooks (1991), Chandra Mohanty (1990, 1991) or Gayatri Chakravorty Spivak (1988). This should tell us something urgent about how harsh is the Dutch academic climate in general (including the feminist climate) to women of colour and the academic interests we seek to pursue. 2 Sarah Bracke geeft aan dat België, niettegenstaande haar bloedige koloniale geschiedenis, evenmin een geschiedenis van zwart feminisme kent. 3 België, in tegenstelling tot Nederland, lijkt zelfs geen Gloria Wekker (1996, 2000) of Philomena Essed (1984) te hebben. 4 Gebaseerd op een onderzoek van het NOISE Socrates Vrouwenstudies Netwerk naar multiculturele perspectieven, concludeert Rosi Braidotti dat de curricula van heel wat Europese vrouwenstudiesopleidingen een overweldigende hoeveelheid aan Amerikaanse onderwerpen en teksten [gebruiken]. 5 Alarmerend hierbij is de neiging tot verschuiving : multiculturele vraagstukken worden verschoven naar plaatsen en contexten die ver weg liggen van de huidige en lokale context. Braidotti merkt op dat het bestuderen van die Amerikaanse teksten zo een alibi wordt: het vult een leegte op en voorziet in een behoefte, maar op die manier blijft de plaatselijke realiteit onzichtbaar of wordt ze verhuld. 6 Zowel Rosi Braidotti als Gloria Wekker benadrukken het belang van het voeren van empirisch onderzoek, eerder dan bepaalde theorieën met betrekking tot multiculturalisme of racisme onkritisch van toepassing te verklaren op lokale Europese contexten. 7 1 Alexander, M. Jacqui en Chandra Talpade Mohanty (1997). Introduction: Genealogies, Legacies, Movements, in: M. Jacqui Alexander en Chandra Talpade Mohanty (red.) Feminist Genealogies, Colonial Legacies, Democratic Futures. Routledge, New York/London, p.xxix. 2 Wekker, Gloria (1995), 'After the Last Sky, Where Do the Birds Fly?' What can European Women Learn from Anti-Racist Struggles in the United States?' in: Helma Lutz, Ann Phoenix, Nira Yuval-Davis (red.) Crossfires. Nationalism, Racism and Gender in Europe. Pluto Press, London, p.74. Wekker verwijst naar de volgende werken van de vernoemde auteurs: Lorde, Audre (1984). Sister Outsider. Essays & Speeches by Audre Lorde. The Crossing Press, California. Azaldua, Gloria (red.) (1990). Making Face, Making Soul. Haciendo Caras. Creative and Critical Perspectives by Women of Color. an Aunt Lute Foundation, San Francisco. Jordan, June (1985). On Call. Political Essays. South End Press, Boston. Minh-Ha, Trinh T. (1989). Woman, Native, Other. Writing Postcoloniality and Feminism. Indiana University Press, Bloomington/Indianapolis. hooks, bell (1991). Yearning. Race, Gender and Cultural Politics. South End Press, Boston. Mohanty, Chandra (1990). On Race and Voice: Challenges for Liberal Education in the 1990s, in: Cultural Critique, Winter, pp Mohanty, Chandra et al. (1991). Third World Women and the Politics of Feminism. Indiana University Press, Bloomington/Indianapolis. Spivak, Gayatri (1988). In Other Worlds. Routledge, London. 3 Bracke, Sarah (2004). Niet in onze naam Een hartenkreet tegen de inzet van het feminisme in de beschavingsoorlog, in: Ethiek en Maatschappij, 7(4), p Wekker, Gloria (1996). Praten in het donker, in: Gloria Wekker en Rosi Braidotti (red.) Praten in het donker. Multiculturalisme en anti-racisme in feministisch perspectief, Kok Agora, Kampen. Maayke Botman, Nancy Jouwe en Gloria Wekker (red.) Caleidoscopische Visies. De zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging in Nederland, Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam. Essed, Philomena (1984). Alledaags Racisme. Ambo/Novib, Baarn/Den Haag. 5 Braidotti, Rosi (1996). Reizende theorieën in een multicultureel perspectief, in: Gloria Wekker en Rosi Braidotti (red.) (op.cit.) p Braidotti, Rosi (1996). (op.cit.) p Braidotti, Rosi (1996). (op.cit.) p.47. Wekker, Gloria (1996). (op.cit.) p.67.

14 Zowel in Nederlandstalig als Franstalig België is de kennis en het onderzoek met betrekking tot allochtone vrouwen en meisjes nog beperkt. 8 Ook de aandacht die de (overwegend witte) vrouwenbeweging besteedt aan allochtone vrouwen is behoorlijk recent. 9 Bovendien bestaat er weinig cijfermateriaal over de positie van allochtone vrouwen(verenigingen) in Vlaanderen. 10 Door toedoen van de anti-slavernijstrijd die vele vrouwelijke en feministische voorvechtsters kende geraakte in de Verenigde Staten tijdens de jaren 1830 de strijd tegen zowel seksisme als racisme op een complexe manier vervlochten. 11 Dat neemt niet weg dat er ook in de VS feministische geschiedenissen werden geschreven waarin enkel witte feministen op de voorgrond treden. 12 Maar Vlaanderen lijkt hoegenaamd (nog) geen episode in haar geschiedenis gekend te hebben waarin de strijd tegen seksisme en racisme elkaar raken. Zoals ik al aanhaalde, maakt in België en Vlaanderen het complete gebrek aan documentatie over de verhouding van de feministische beweging tot kolonialisme en meer recent de verhouding van die beweging tot allochtone nieuwkomers in België duidelijk dat deze geschiedenissen dringend onderzocht moeten worden. Sarah Bracke hamert op het feit dat machtsverschillen en strijdpunten tussen vrouwen van bij het begin van de moderne vrouwenbeweging een rol speelden, waardoor ze dus ook constitutief zijn voor die vrouwenbeweging: Wanneer die geschiedenis niet gekend is, moeten we politiek archeologisch werk verrichten om de constitutieve conflicten en strijdpunten vanonder het stof te halen. 13 In dit eindwerk zal ik slechts kort die eerste verhouding (van feminisme met kolonialisme) belichten om uitgebreid te kunnen ingaan op die tweede verhouding (die van de vrouwenbeweging ten opzichte van allochtone vrouwen). Ik zal me daartoe vooral op het heden richten: dit eindwerk kan gezien worden als een momentopname en een in kaart brengen van een aantal processen. In dit eindwerk baseer ook ik me grotendeels op het werk van Noord-Amerikaanse en Nederlandse auteurs. De theorieën of inzichten die ik in dit eindwerk zal aanhalen, zijn dus niet transponeerbaar op de Vlaamse context die ik in het tweede deel van dit werk (in de casestudies) zal bestuderen. Ze bieden wel welkome handvaten om de tot op heden vanuit feministisch perspectief weinig bestudeerde Vlaamse multi-etnische context aan een analyse te onderwerpen. Meer specifiek bestudeer ik in dit werk de situering van de vrouwenbeweging binnen die context en probeer ik te weten te komen hoe de overwegend witte vrouwenbeweging zich tegenover allochtone vrouwen(organisaties) en hun eisen verhoudt. Uit de casestudies van vier Vlaamse organisaties (twee autochtone /witte en twee allochtone organisaties) 14 blijkt trouwens dat er in Vlaanderen heel wat beweegt op dit vlak en dat er lokale kennis en praktijken ontwikkeld worden, die hopelijk een effect zullen hebben op het terrein en in de meer academische vrouwenstudies-milieus. Het is bovendien niet zo dat er in Vlaamse academische milieus überhaupt geen feministische, antiracistische perspectieven bestaan. In dit werk baseer ik mij immers veelvuldig op ideeën van Vlaamse onderzoeksters zoals Sarah Bracke, Nadia Fadil, Chia Longman en Bambi Ceuppens Ouali, Nouria (2004). Etudes sur les migrations: l intérêt d une approche en terme de genre, in: Sophia nieuwsbrief, Dossier Gender & Allochtonen, (39), p.38. Perneel, Judith (2004). Allochtone meisjes: draagkracht en draaglast, in: Sophia nieuwsbrief, Dossier Gender & Allochtonen, (39), p Ouali, Nouria (2004). (op.cit.) p Perneel, Judith (2004). Emancipatiebewegingen van allochtone vrouwen: zoekend en balancerend, in: Sophia nieuwsbrief, Dossier Gender & Allochtonen, (39), p Guy-Sheftall, Beverly (1995). Introduction. The Evolution of Feminist Consciousness Among African- American Women, in: Guy-Sheftall, Beverly (red.) Words of Fire. An Anthology of African-American Feminist Thought. The New Press, New York. 12 Guy-Sheftall, Beverly (1995). Preface, in: Guy-Sheftall, Beverly (red.) (op.cit.) p.xiii. 13 Bracke, Sarah (2004). (op.cit.) p Zie hoofdstuk 1, punt 2.1 voor mijn stellingname ten opzichte van de termen autochtoon en allochtoon. 15 Omdat deze stemmen enkele van de weinige feministische en/of antiracistische stemmen zijn die in Vlaanderen kritisch wetenschappelijk werk verrichten omtrent de kwestie van de hoofddoek en met name de verhouding van feministen of de vrouwenbeweging daartegenover, refereer ik dan ook meermaals naar deze auteurs. viii

15 Dit eindwerk vertrekt van de vaststelling dat, hoewel we ontegensprekelijk in een multiculturele maatschappij leven, vrouwen- en feministische bewegingen in (Nederlandstalig) België tot nog toe erg wit zijn gebleven. 16 In tegenstelling tot wat sommigen lijken te beweren, is de multiculturaliteit en het multi-etnische van onze samenleving een onomkeerbare realiteit. De verhalen van hen die ooit van elders kwamen, maken al lang deel uit van het nationale verhaal van België. 17 Wanneer we naar het verhaal van de vrouwenbeweging(en) in Nederlandstalig België kijken, bestaat de officiële, vaak binnen vrouwenstudies onderwezen versie van dat verhaal voornamelijk uit de lange geschiedenis van de emancipatie van Vlaamse vrouwen. Tot nog toe bevatten publicaties over de geschiedenis van vrouwenemancipatie en vrouwenstrijd in ons land geen spoor van de aanwezigheid van nieuwe Belgen of niet-witte vrouwen. 18 Als we de bestaande verhalen zouden verzamelen, lijken de verhalen van allochtone en autochtone vrouwen en feministen zich vooralsnog af te spelen in van elkaar gescheiden hoofdstukken. In dit eindwerk wil ik het verband aantonen tussen de verhalen van feministische en antiracistische strijd van allochtone en autochtone vrouwenorganisaties. Ik zal me dan ook afvragen hoe witte en vaak oudere vrouwen- en feministische organisaties zich, als dominante groep, verhouden tegenover de meestal jongere, allochtone vrouwen- en feministische organisaties. Die verhoudingen zeggen vaak iets over de omgang van witte organisaties met multiculturaliteit, of omgekeerd: hun visie op multiculturaliteit vertaalt zich in een welbepaalde houding tegenover allochtone vrouwen(organisaties) en hun eisen. Omdat de omgang met multiculturaliteit moeilijk vast te pinnen is, maar ook omwille van de impact die het debat over de islamitische hoofddoek op de vrouwenbeweging uitoefende, neem ik dat debat in mijn onderzoek als vertrekpunt. De hoofddoekendiscussie, die Frankrijk reeds langer in de ban houdt, woedde tussen november 2003 en maart 2004 ook in de Vlaamse media. Het debat kwam naar aanleiding van een op til zijnd hoofddoekenverbod op Franse scholen rond november 2003 naar België gewaaid en kende een explosief hoogtepunt in Vlaanderen na een open brief van toenmalig Minister van Binnenlandse Zaken Patrick Dewael die voor een verbod pleitte. Het debat legde interetnische conflicten en etnocentrische veronderstellingen bloot en confronteerde ook actoren uit de vrouwenbeweging met de noodzaak antwoorden te formuleren op de multiculturele vraagstukken die doorheen het debat geformuleerd werden. Het hoofddoekendebat heeft volgens Sarah Bracke een conflict binnen de vrouwenbeweging aan het licht gebracht: een conflict dat alles te maken heeft met etniciteit, de strijd om burgerrechten en het opeisen van noties van vrouwenemancipatie op basis van andere ervaringen dan die van witte, middenklasse vrouwen. 19 Ida Dequeecker, lid van het VOK (een feministische organisatie die ik in dit eindwerk zal onderzoeken) stelt, als reflectie bij de vraag of het tweedegolffeminisme aansluiting zal vinden bij de opkomende moslimvrouwenbeweging en of het in staat zal zijn daar de voorwaarden voor te creëren, dat het hoofddoekendebat laat vermoeden dat dit een ingrijpende omslag zal vergen. 20 Op een recent debat, Feminisme in veelvoud, waar verschillende belangrijke actoren uit de Vlaamse vrouwenbeweging aanwezig waren, was aan het herhaald ter sprake brengen van het onderwerp af te leiden hoe dit thema de witte vrouwenbeweging beroert. 21 In dit eindwerk zal ik me dan ook de vraag stellen: heeft het hoofddoe- 16 Voor een toelichting bij het begrip witheid, zie hoofdstuk 1, punt Zie: Jans, Erwin (2005). De open deur van de multiculturaliteit, in: Courant, Informatieblad van het Vlaams Theater Instituut vzw, (72), maart-april, p Zie hoofdstuk 2, punt 5: Koloniaal of imperialistisch feminisme. 19 Bracke, Sarah (2004). (op.cit.) p Dequeecker, Ida (2004). Naar een nieuw elan met de moslimvrouwenbeweging? Het feministisch debat in Vlaanderen, in: Kenteringen, (10), december, p De Bleeckere, Nathalie en Brigitte Myle (red). (2005). Verslagboek van het debat Feminisme in veelvoud. 22 juni Amazone, Brussel. ix

16 kendebat een positief, katalyserend effect gehad op de verhoudingen tussen witte en allochtone vrouwenorganisaties, of heeft het net een nog grotere kloof geslagen? Een onderzoek naar de reden waarom een dergelijk thema (vooral) de witte vrouwenbeweging zo raakt en waarom dit debat een conflict zou betekenen, impliceert een onderzoek naar hoe (actoren uit) die vrouwenbeweging de vrouwenbeweging en de kernthema s van de beweging zien. Om vat te krijgen op de Vlaamse vrouwenbeweging als concrete gemeenschap, zal ik ook kort bekijken hoe die gemeenschap discursief, als een verbeelde gemeenschap geconstrueerd wordt. Ik zal me afvragen wie de gatekeepers en de insiders van deze beweging zijn en welke impact dat heeft op de outsiders van deze gemeenschap. De kwestie van de hoofddoek is in allochtone kringen evenmin uitgeklaard: de visies op het dragen van een hoofddoek en op de betekenis ervan verschillen. 22 Maar vanwege het machtsverschil hebben de visies van witte vrouwen en feministen (als insiders van de Vlaamse vrouwenbeweging) potentieel een ander, vaak uitsluitend en discriminerend effect op allochtone gemeenschappen en op allochtone vrouwen (meestal outsiders van de Vlaamse vrouwenbeweging). In de plaats van te focussen op de hoofddoek, of op de vrouwen die de hoofddoek dragen, plaats ik eerder witte, niet-moslim vrouwen/feministen en hun (meestal voor norm gehouden) uitgangspunten voor het voetlicht. Deze aanpak is ingegeven door mijn eigen positie als witte, niet-moslim vrouw en feministe. Als activiste binnen de Vlaamse vrouwenbeweging en als studente vrouwenstudies leverde de vaststelling dat beide domeinen in alle opzichten zeer witte domeinen zijn en dat ze dus onvolledige en vaak ontoereikende kennis en praktijken (re)produceren mij verschillende inzichten op, die ik in dit eindwerk zo helder mogelijk heb proberen uiteen te zetten. Ten eerste zette het mij aan mezelf (naar etniciteit, naar klasse, als westerling ) nauwkeuriger te positioneren om vanuit die positie mijn eigen waarheidsclaims te onderzoeken. Ten tweede maakte het mij duidelijk dat het niet zichtbaar maken van witheid, van relaties van machtsongelijkheid, van racistische mechanismen, het potentieel van een feminisme dat ijvert voor de bevrijding van alle vrouwen teniet doet. 23 In die zin werkt het negeren van (machts)verschil, of het niet verder geraken dan de simpele vaststelling dat er verschillen tussen vrouwen(organisaties) en feministen bestaan ook in het nadeel van witte feministen. In wat volgt zal ik dan ook aantonen dat het definiëren van een feministisch project of een vrouwenbeweging die slechts enkele vrouwen ten goede komt de werking van patriarchale machtsmechanismen in de hand werkt, een inzicht dat, zoals Audre Lorde opmerkt, enkel bedreigend is voor die vrouwen of feministen die primair steun putten uit of afhankelijk zijn van die patriarchale structuren en ideeën. 24 Aangezien de vrouwenbeweging in Nederlandstalig België divers is, heb ik voor de casestudies in het tweede deel van dit eindwerk vier organisaties uitgekozen die volgens mij belangrijke spelers zijn in de vrouwenbeweging in het algemeen en specifiek in het debat over multiculturaliteit. Wat de witte vrouwenbeweging betreft, buig ik me over de twee belangrijkste en meest zichtbare organisaties in die beweging: de Nederlandstalige Vrouwenraad (NVR) en het Vrouwen Overleg Komitee (VOK). In relatie met hen bespreek ik het Steunpunt Allochtone Meisjes en Vrouwen (SAMV) en het Actiecomité Moslimvrouwen Vlaanderen (AMV), twee allochtone organisaties. De witte 22 Zie bijvoorbeeld: Coene, Gily en Chia Longman (2005). Zoeken naar een evenwicht tussen feminisme en multiculturalisme volgens het Steunpunt Allochtone Meisjes en Vrouwen: een interview met Judith Perneel en Nadia Babazia, in: Ethiek en Maatschappij, 7(4), p Zelf sta ik voor een feminisme dat verder gaat dan het bevrijden van vrouwen. Feministische analyses zetten traditionele concepties rond gender immers op losse schroeven, waardoor ook de strijd van gendervariante mensen (transgenders, transeksuelen, enz.) als een feministische strijd gezien moet worden. In mijn eindwerk bestudeerde ik echter uitsluitend feministische groepen die zich expliciet profileerden als vrouwen(bewegingen), waardoor ik zelf dan ook hun terminologie overneem ( vrouwenbeweging, een feminisme voor alle vrouwen ). 24 Lorde, Audre (1984). The Master s Tools Will Never Dismantle the Master s House, in: Sister Outsider. Essays & Speeches by Audre Lorde. The Crossing Press, California, p.112. x

17 organisaties krijgen, overeenkomstig het hierboven beschreven vertrekpunt van dit eindwerk, de meeste aandacht. De allochtone organisaties hebben elk een specifieke relatie of geschiedenis met de onderzochte witte organisaties. Zo is het SAMV sinds haar oprichting (in 2000) tot 2005 lid geweest van de NVR. Het AMV, dat maar zeer recent (in 2004) werd opgericht, knoopte vlak na haar oprichting banden aan met het VOK. Twee leden van het AMV maken op dit moment tevens deel uit van het VOK. Toch werd de keuze voor deze groepen niet gemotiveerd door de concrete relaties die ze hebben met witte organisaties. Het SAMV was een evidente keuze omdat het als steunpunt sinds 2000 hamert op het belang om aandacht te besteden aan de perspectieven van allochtone vrouwen. De Raad van Bestuur en de Algemene Vergadering van het SAMV bestaat dan ook grotendeels uit allochtone vrouwen. Het AMV werkte zich in de kijker door de manier waarop ze zich als hoofddoekdragende vrouwen organiseerden en Patrick Dewael ter verantwoording riepen over zijn uitspraken. In het kader van dit onderzoek is hun stem onmisbaar. Wat betreft het type organisatie verschillen alle groepen van elkaar (in wat volgt worden de groepen van oud naar jong genoemd). De NVR is een (door de overheid gesubsidieerde) koepelorganisatie, die andere vrouwenorganisaties zoals de KAV, SVV en vrouwenafdelingen van politieke partijen als aangesloten leden heeft. Het VOK is in strikte zin geen organisatie, maar een overlegplatform. 25 De leden zijn individuen die op hun beurt lid kunnen zijn van een organisatie, maar die uit eigen naam spreken. Ook het VOK ontvangt een subsidie van de Vlaamse overheid. Het SAMV is dan weer een door de overheid gesubsidieerd steunpunt en is de officiële partner van de minister van Gelijke Kansen voor het voeren van een gelijke kansenbeleid voor allochtone vrouwen. Het AMV is een autonome zelforganisatie die steunt op vrijwilligers en geen subsidie ontvangt. Het kwam tot stand naar aanleiding van het hoofddoekendebat en groepeerde toen als platform 32 moslimvrouwenorganisaties uit heel Vlaanderen. Intussen bestaat het AMV vooral uit een kleine kerngroep van actieve individuele leden. Wat de methodiek in deel twee betreft, baseer ik me voor het verkrijgen van inzicht in de verschillende organisaties op twee soorten van bronnen. Enerzijds lees en bespreek ik (interne) documenten van de organisaties om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van hun visie, hun werkwijze en hun uitgangspunten met betrekking tot feminisme, multiculturaliteit, het hoofddoekendebat en samenwerking met andere groepen. Het kan daarbij gaan om verslagen (van vergaderingen of werkgroepen), werkdocumenten, visieteksten, opiniestukken, persberichten, rapporten, (kranten)artikels, mededelingen op de websites van de organisaties, uitspraken in de pers, enz. Een enkele keer baseer ik me op een transcriptie (van een eigen video-opname) van een debat. Voor het verkrijgen van interne documenten (brieven, niet gepubliceerde teksten, interne documenten zoals verslagen) heb ik een beroep gedaan op de verschillende organisaties en was ik tevens afhankelijk van hun bereidwilligheid om mij zoveel mogelijk materiaal te verschaffen dat me inzicht kon bieden in de interne werking, de standpunten en de visie ten opzichte van feminisme en multiculturaliteit. Daarnaast beschikte ik soms via andere kanalen over materiaal: bepaalde verslagen en documenten van de Vrouwenraad bereikten mij bijvoorbeeld via mijn werk op Sophia (dat passief lid is van de NVR), andere documenten nam ik mee tijdens vrouwendagen, studiedagen, enz. Een enkele keer beschikte ik over een tekst (van het VOK) omwille van het feit dat ik op een vergadering waar de tekst besproken werd als lid van FC Poppesnor werd uitgenodigd. Een andere keer was ik op een perslunch aanwezig vanwege mijn betrokkenheid bij het feministische netwerk NextGENDERation Interview met Kitty Roggeman, afgenomen door Sara S Jegers, Antwerpen, 19 april Over mijn werk en betrokkenheid bij Sophia, FC Poppesnor en NextGENDERation, zie infra. xi

18 Daarnaast baseer ik me op interviews die ik afnam van de (onder)voorzitsters van de respectievelijke organisaties. In die interviews informeerde ik naar de algemene visie(s) van de organisaties op feminisme (en de link met multiculturaliteit), hoe ze zich in het hoofddoekendebat hebben gepositioneerd en wat hun relaties onderling zijn. Ik hanteerde voor de interviews een vooraf opgestelde vragenlijst, waarbij ik voor alle respondenten hetzelfde stramien hanteerde en daarnaast per organisatie nog een aantal specifieke vragen formuleerde. Concreet nam ik interviews af van (in chronologische volgorde) Khadija Aznag (ondervoorzitster SAMV), Kitty Roggeman (voorzitster VOK), Francy Van der Wildt (voorzitster NVR), Saliha Berhili (voorzitster AMV) en Rabeha Hadri (lid Raad van Bestuur AMV). 27 Graag had ik voor het beëindigen van dit eindwerk nog met telkens een tweede lid van elke organisatie gesproken. Tijdgebrek maakte dat onmogelijk, maar bij het afwerken van de tekst nam ik wel nog contact op met leden of medewerksters van alle organisaties om op die manier nog zoveel mogelijk gaatjes op te vullen en feitelijkheden (zoals data, de inhoud of doelstelling van bepaalde documenten, enz.) na te trekken. Daar waar ik zaken aanhaal die mij mondeling werden medegedeeld, geef ik dat ook aan in de voetnoten. De personen waar ik telefonisch, mondeling of per nog contact mee heb gehad voor het natrekken van bepaalde zaken zijn: Judith Perneel (coördinatrice SAMV), Sofie De Graeve en Kitty Roggeman (woordvoerster en voorzitster VOK) en Rita Van Gool (medewerkster rond multiculturaliteit NVR). Hoewel ik de bedoeling had van alle organisaties de voorzitster te interviewen, verwees Sultan Balli van het SAMV me door naar Khadija Aznag, ondervoorzitster. Het AMV is de enige organisatie waarvan ik twee leden interviewde. Dat deed ik enerzijds omdat de cassetterecorder het tijdens een groot stuk van mijn interview met Saliha Berhili ongemerkt begeven had en ik zo een deel van de antwoorden miste en anderzijds omdat Berhili verschillende vragen naar Rabeha Hadri had doorgeschoven. Het interview met Rabeha Hadri is wel aanzienlijk korter dan dat met de andere respondenten. Mijn analyse en lezing van zowel de teksten van/over de organisaties als de interviews is ongetwijfeld beïnvloed door de positie die ik inneem en door wegen die ik zelf bewandel binnen de Vlaamse vrouwenbeweging en binnen vrouwenstudies. Meer concreet plaatst mijn engagement binnen de autonome feministische collectieven FC Poppesnor en NextGENDERation en mijn werk als coördinatrice binnen Sophia, Belgisch coördinatienetwerk voor vrouwenstudies, mij reeds in een zekere verhouding met de organisaties en processen die ik in dit eindwerk onderzoek. 28 Bovenvernoemde personen zijn bijna allemaal vrienden of kennissen die ik zeer regelmatig tref, hetzij door mijn werk bij FC Poppesnor en NextGENDERation, hetzij door mijn werk bij Sophia. Ik zie dit echter niet als een hinderpaal die mijn zogenaamde neutraliteit in dit eindwerk zou aantasten: ik zie het eerder als een troef omdat het mij een perspectief van aan de binnenkant van de vrouwenbeweging garandeert. Dat perspectief is slechts een perspectief, dat partiële kennis voortbrengt vanuit mijn gesitueerdheid hier en nu. De notie dat een transcendente, neutrale en universele manier van kennen en weten überhaupt niet mogelijk (of wenselijk) is, ontleen ik aan Donna Haraway s klassieke tekst Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective. 29 Het door haar geopperde idee van gesitueerde kennis, kennis die belichaamd en partieel is, geeft weer hoe ik mijn rol in het bijeenbrengen en interpreteren 27 Tenzij anders vermeld, haal ik uitspraken van bovenvernoemde personen die ik in dit eindwerk citeer uit de interviews die ik met hen deed. Het gaat om de volgende interviews: Interview met Khadija Aznag, Brussel, 8 april 2005 Kitty Roggeman, Antwerpen, 19 april 2005 Francy Van der Wildt, Brussel, 27 april 2005 Saliha Berhili (AMV), Antwerpen, 28 april 2005 Rabeha Hadri, Antwerpen, 12 juli Voor meer informatie, zie: Sophia, FC Poppesnor, en NextGENDEEation, 29 Haraway, Donna (1991). Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective, in: Simions, Cyborgs, and Women. Free Association Books, London. xii

19 van de informatie in dit eindwerk bekijk. Volgens Haraway is er geen onbemiddelde foto of passieve camera obscura in wetenschappelijke weergaven: there are only highly specific visual possibilities, each with a wonderfully detailed, active, partial way of organizing worlds. 30 Dit is geen relativistische positie. Relativisme is volgens Haraway een manier om nergens te zijn en tegelijk te beweren dat men overal is. Partiële, lokale, kritische kennis is haar voorstel voor een alternatief. Een perspectief dat van ergens vertrekt, in de plaats van een blik van bovenaf of van overal-en-nergens, impliceert ook het nemen van verantwoordelijkheid voor en rekenschap ( accountability ) geven van die visie. 31 Ik wil dan ook benadrukken dat ik vanuit mijn specifieke gesitueerdheid wellicht een perspectief naar voren breng dat nauwer aansluit bij het perspectief van leden van sommige van de bestudeerde organisaties dan bij dat van andere. Niettegenstaande maakt dat mijn perspectief niet minder waardevol of minder waar. Andere perspectieven kunnen het mijne aanvullen, niet teniet doen. Tijdens het bijeenbrengen van de informatie, analyses en interpretaties in dit eindwerk heb ik geprobeerd zo nauwkeurig mogelijk te zijn in de weergave van feiten (data, wie zegt/schrijft wat, welk document diende waarvoor, enzovoort) en in het omschrijven van posities, geschiedenissen, visies van de organisaties. Toch is het ondenkbaar dat ik daarbij geen fouten heb gemaakt, hoewel ik hoop dat deze tot een minimum beperkt zijn. Ik hoop ook dat mijn weergave u als lezer prikkelt om ook uw weergave van de feiten te geven, vanuit hun perspectief, en dat er geëngageerd wordt met mijn interpretaties en analyses, om zo de puzzel groter en completer/complexer te maken, maar ook om mij op fouten te wijzen zodat ik mijn eigen visie kan aanscherpen en verbeteren Haraway, Donna (1991). (op.cit.) p.190. Haraway, Donna (1991). (op.cit.) p.190. xiii

20

21 Deel 1 - Theoretische reflecties en uitgangspunten

22

23 Hoofdstuk 1 Uitgangspunten voor een feministisch, antiracistisch perspectief 1. Een feminisme waarbinnen vrouwen zichzelf representeren The more universal the claim one might hope to make about women [ ] the more likely it is to be false. (Elizabeth Spelman) 1 Het feit dat witte, hooggeschoolde vrouwen feministische theorie vormgaven door gender (de man-vrouw as) als voornaamste onderzoekscategorie te presenteren, 2 werd door zwarte en derde wereld vrouwen, lesbische vrouwen en vrouwen uit lagere klassen van in het begin aan de kaak gesteld. Gloria Wekker schrijft hierover: Feministische analyses, die uitsluitend uitgaan van gender als sleutelconcept, bieden geen goed uitgangspunt om complexe werkelijkheden te begrijpen en zijn bovendien het voorrecht van degenen die onderdrukking op grond van etniciteit of klasse niet aan den lijve ondervinden. 3 Zwarte vrouwen zochten soms zelfs andere termen om hun feminisme te benoemen (zo lanceerde Alice Walker de term womanist ). 4 Door te stellen dat black feminism is not white feminism in blackface 5 gaven zwarte feministen zoals Audre Lorde aan zich niet te kunnen vereenzelvigen met wit feminisme omdat veel van hun ervaringen anders waren dan die van witte, middenklasse vrouwen. Mainstream feminisme schuift dus een bepaald soort van subjectiviteit naar voren, dat weinig ruimte laat voor andere subjectiviteiten. Een andere manier van vrouw zijn inschrijven in feministische discoursen is volgens Jasmin Zine, een antiracistisch moslimfeministisch auteur, een moeilijke taak because the legitimate articulations of the category of female have been discursively drawn and mapped in ways that privilege a particular construction of womanhood based on Western, liberal, secular notions. 6 Zowel patriarchale en fundamentalistische discoursen als sommige westers-feministische discoursen ontkennen volgens haar 1 Spelman, Elizabeth V. (1990). Inessential Woman. Problems of Exclusion in Feminist Thought. The Women s Press, London, p.8-9, geciteerd in: Andermahr, Sonya, Terry Lovell en Carol Wolkowitz (2002). Universalism, in: A Glossary of Feminist Theory, Arnold, London, p Alexander, M. Jacqui en Chandra Talpade Mohanty (1997). Introduction: Genealogies, Legacies, Movements, in: M. Jacqui Alexander en Chandra Talpade Mohanty (red.) Feminist Genealogies, Colonial Legacies, Democratic Futures. Routledge, New York/London, p.xvi 3 Wekker, Gloria (1996). Praten in het donker, in: Gloria Wekker en Rosi Braidotti (red.) Praten in het donker. Multiculturalisme en anti-racisme in feministisch perspectief, Kok Agora, Kampen, p Wilson, Midge en Kathy Russel (1996). Chapter 6: Social Activism: Shared Agenda and Uneasy Alliances, in: Divided Sisters: Bridging The Gap Between Black Women and White Women, Anchor Books / Doubleday, op: 5 Lorde, Audre (1984). Sexism: An American Disease in Blackface, in: Sister Outsider. Essays & Speeches by Audre Lorde. The Crossing Press, California, p Zine, Jasmin (2004). Creating a Critical Faith-Centered Space for Antiracist Feminism. Reflections of a Muslim Scholar-Activist, in: Journal of Feminist Studies in Religion, 20(2), p