Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen?

Transcriptie

1 FACULTEIT PSYCHOLOGISCHE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN Academiejaar Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen? Sara VAN DAMME Promotor: Prof. Dr. E. BROEKAERT Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van MASTER IN DE PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN, AFSTUDEERRICHTING ORTHOPEDAGOGIEK

2

3 FACULTEIT PSYCHOLOGISCHE EN PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN Academiejaar Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen? Sara VAN DAMME Promotor: Prof. Dr. E. BROEKAERT Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van MASTER IN DE PEDAGOGISCHE WETENSCHAPPEN, AFSTUDEERRICHTING ORTHOPEDAGOGIEK

4 Toelating tot bruikleen De auteur geeft de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van de scriptie te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie. Sara VAN DAMME Prof. Dr. BROEKAERT

5 Voorwoord De masterproef de kroon op het werk. Het heeft heel wat tijd, energie, doorzettingsvermogen en stress gevergd. Het tot een goed einde brengen van deze taak zou niet mogelijk geweest zijn zonder de hulp en steun van een aantal personen. Daarom verdienen enkele mensen mijn oprechte dank. Allereerst wil ik mijn promotor Prof. dr. Eric Broekaert bedanken voor zijn interesse in mijn masterproef, het vertrouwen en de steun die hij me de afgelopen maanden heeft gegeven. Vervolgens wil ik ook Dr. Veerle Soyez bedanken voor de begeleiding bij de keuze van mijn masterproef thema en het begeleiden van de start van mijn onderzoek. Verder wil ik ook mijn ouders bedanken. Ik ben hen dankbaar voor de opleidingen die ik mocht genieten, ze hebben mij als mens alleen maar rijker gemaakt. Een speciaal woord van dank wil ik richten aan mijn moeder die deze masterproef meermaals herlas. Ik dank hen, maar ook mijn broer, die een fijne bondgenoot was in het schrijven. Hij stond steeds met raad en daad klaar, vaak tot in de late uurtjes. Daarnaast ook een woord van dank voor mijn meter. Die me als eerste liet kennismaken met de wondere adoptiewereld. Tot slot wil ik ook de adoptieouders bedanken voor hun medewerking. Zij ontvingen mij zeer hartelijk en lieten me een glimp opvangen van de boeiende adoptiewereld.

6 Inhoudsopgave Toelating tot bruikleen Voorwoord Inhoudsopgave Lijst van figuren Lijst van tabellen Abstract i ii v vi vii viii 1 Inleiding Adoptie Definities Adoptie in Vlaanderen Interlandelijke adoptie Binnenlandse adoptie Biologische ouders vs. adoptieouders De adoptiedriehoek - Structurele omkadering van de adoptiepraktijk Adoptieouders Opvoeden binnen de adoptiedriehoek - Een uitdaging Biologisch vs. sociaal ouderschap - Het contextueel denkkader Loyaliteit Hechting

7 INHOUDSOPGAVE iv Identiteitsontwikkeling Ontwikkelingsfasen volgens Erikson Clean break Probleemstelling 24 3 Methode en technieken Gegevensverzameling Algemeen Diepte-interview in een face-to-face contact Onderzoekspopulatie Analyse Validiteit en betrouwbaarheid Resultaten Intentie ouders Adoptieprocedure Nuttige informatie Discriminatie t.o.v. biologische ouders Het adoptiemoment Netwerk Andere adoptieouders Familie en vrienden Professionele hulpverlening Cultuur Emoties van de ouders Onverwerkt verdriet Relaties Relatie ouders Relatie ouder-adoptiekind Hechting Loyaliteit Openheid binnen adoptie

8 INHOUDSOPGAVE v Biologische ouders Land van herkomst Opvoedingsvaardigheden Discussie Adoptieprocedure Motivatie Emoties ouders Discriminatie Netwerk Cultuur Relaties Partnerrelatie Ouder-kind relatie Hechting Loyaliteit Openheid binnen adoptie Besluit

9 Lijst van figuren 1.1 De adoptiedriehoek volgens Hoksbergen Drie vormen van openheid bij adoptie Het adoptievierkant volgens Hoksbergen Leeftijd in volle jaren van alle geplaatste adoptiekinderen via de erkende adoptiediensten

10 Lijst van tabellen 1.1 Overzicht van de operationele adoptiekanalen per adoptiedienst Plaatsingen volgens herkomstland via de erkende adoptiediensten Gezinssamenstelling van adoptiegezinnen en plaats in de kinderrij Leeftijd van de adoptievader en -moeder op het moment van de plaatsing (2009) Overzicht van de ontwikkelingsfasen volgens Erikson Vier technieken bij het afnemen van diepte-interviews

11 Hoe beleven ouders hun adoptiekinderen? Adoptie behoort tot één van de meest gemediatiseerde, pedagogische thema s van de laatste maanden. Het wetenschappelijk onderzoek beperkt zich echter tot de beleving van de adoptie door de adoptiekinderen zelf en de opvoedingsvaardigheden waarover adoptieouders moeten beschikken. In dit onderzoek wordt getracht de beleving van adoptieouders in kaart te brengen. Tien gezinnen, die adopteerden via een erkende adoptiedienst, werden geselecteerd. Ze namen allemaal deel aan een diepte-interview met de centrale vraag: Hoe beleeft u het moeder/vader zijn van een adoptiekind? Gezien de beperkte steekproef in dit onderzoek is het niet mogelijk uitspraken te doen betreffende de populatie. De resultaten tonen aan dat adoptieouders hun ouderschap vooreerst als normaal ervaren. De adoptiestatus van de kinderen is geen allesoverheersend thema. Toch geven de ouders aan dat ze bij het nemen van belangrijke beslissingen steeds stilstaan bij de adoptie. De theoretische kaders betreffende hechting en identiteitsontwikkeling bieden ouders hierbij een houvast. Adoptieouders zijn betrokken ouders, die hun kind ten allen tijde op de eerste plaats zetten.

12 1 Inleiding 1.1 Adoptie Definities Adoptie wordt gedefinieerd als de aanneming van een persoon als kind (den Boon & Geeraerts, 2005). Dit is een zeer brede betekenis die heel wat ruimte tot interpretatie laat. Hoksbergen (2008) definieert adoptie als het overgaan in een ander familieverband dan dat waarin je geboren bent. Hoksbergen beklemtoont aldus de breuk tussen het leven bij de biologische familie en het leven bij de adoptiefamilie. Een nog nauwere definitie vinden we terug bij de Stichting Adoptievoorzieningen ( Adoptie is letterlijk het aannemen van een kind. Het belangrijkste kenmerk van adoptie is dat de familieband met de biologische ouders door de adoptie verbroken wordt. Een adoptiekind is dus na het door de rechter uitspreken van de adoptie het kind van zijn adoptieouders. Er ontstaat een nieuwe, wettelijk geldende familieband, met alle rechten

13 INLEIDING 2 en plichten die daarbij horen. Op juridisch vlak wordt, betreffende het erfrecht en de wettelijk aangegane familieband, een onderscheid gemaakt tussen gewone en volle adoptie. Bij gewone adoptie (art BW) krijgt de geadopteerde de naam van de adoptant. Op uitdrukkelijke vraag kan de geadopteerde zijn naam behouden voorafgegaan door de naam van de adoptant. Ook de voornamen van de geadopteerde kunnen gewijzigd worden. Indien het kind ouder is dan twaalf jaar moet hij met deze wijziging instemmen. Door de adoptie krijgt de adoptant het ouderlijk gezag. Daarnaast ontstaat er door de adoptie ook een wederzijdse steunplicht. Op erfrechtelijk gebied houdt de geadopteerde zijn rechten in de biologische familie en krijgt een erfrecht ten overstaan van de adoptant. Belangrijk is dat de geadopteerde geen erfrecht heeft ten overstaan van de bloedverwanten van de adoptanten. De verwantschapsband adoptant-geadopteerde strekt zich niet verder uit dan tot de afstammelingen van de geadopteerde. Gewone adoptie kan om gewichtige redenen worden herroepen. Bij volle adoptie (art BW) krijgt de geadopteerde hetzelfde statuut als een biologisch kind van de adoptant. Dit betekent dat de geadopteerde ook erfrecht heeft ten overstaan van bv. de adoptiegrootouders. Volle adoptie is enkel mogelijk indien de geadopteerde jonger is dan achttien jaar. De geadopteerde krijgt in dit geval de naam van de adoptant. Alle banden met de natuurlijke familie worden verbroken. De enige uitzondering hierop is het huwelijksverbod dat in bepaalde gevallen wordt uitgesproken. Volle adoptie is onherroepelijk maar kan wel herzien worden. Indien adoptanten besluiten over te gaan tot volle adoptie dienen zij hiervoor zelf een juridische procedure op te starten. Een ander, meer informeel, onderscheid dat wordt gemaakt is open t.o.v. gesloten adoptie. Het gaat hier over de definiëring van de rol die de biologische ouders in het verdere leven van de geadopteerde spelen. Gesloten adoptie was tot voor kort gebruikelijk bij interlandelijke adoptie. Vaak werden enkel de medische dossiers van de biologische ouders - indien gekend - overgedragen aan het adoptiegezin. De oorspronkelijke geboorteakte werd vervangen door een akte waarop de namen van de adoptieouders werden vermeld. De biologische ouders kregen bij gesloten adoptie ook geen informatie over het kind dat zij hadden afgestaan. De adoptiediensten proberen deze vorm van adoptie steeds vaker te vermijden. Omwille van de eventuele wens van adoptiekinderen om hun biologische ouders op te sporen, wordt steeds vaker voor halfopen of open adoptie gekozen.

14 INLEIDING 3 Bij halfopen adoptie kunnen de biologische ouders verslagen van hun kinderen inzien, maar in deze verslagen staan geen namen en/of verblijfplaats vermeld. Pas als de geadopteerde meerjarig is kunnen geadopteerde en biologische ouders inzage krijgen in het complete dossier bij de bemiddelingsorganisatie. Bij binnenlandse adoptie worden er via de bemiddelingscommissie, op vraag van de biologische ouder, bijvoorbeeld foto s van het adoptiekind beschikbaar gesteld. Bij open adoptie heeft de geadopteerde en het adoptiegezin toegang tot alle beschikbare informatie. Het adoptiegezin en de ouders (meestal de moeder) sluiten een overeenkomst waarin zij bijvoorbeeld afspreken berichten uit te wisselen of elkaar persoonlijk te bezoeken. Er is m.a.w. een echte relatie tussen het adoptiegezin, de geadopteerde en de biologische ouders. Tot slot dient er een onderscheid gemaakt te worden tussen binnenlandse en interlandelijke adoptie. Dit onderscheid is in Vlaanderen belangrijk in het kader van de procedure die moet worden gevolgd om tot adoptie over te gaan Adoptie in Vlaanderen Adoptie is geen nieuw fenomeen. Reeds in de Oudheid zijn er sporen van adoptie terug te vinden. Het moest toen het uitsterven van een familie proberen voorkomen en bepaalde politieke ambten, door geboorte onbereikbaar, toegankelijk maken. De aanname van een kind binnen de familie met het oog op bescherming en ondersteuning was toen niet aan de orde. Doorheen de tijd is de maatschappelijke kijk op adoptie vaak veranderd. Pas vanaf het einde van de jaren 1960 vindt in België erkende adoptie van buitenlandse kinderen plaats. Voordien werden vooral Belgische kinderen, die waren afgestaan, geadopteerd. (Bogaerts & van Aelst, 1998) Interlandelijke adoptie Hoewel adopties vroeger vaak officieus tussen de betrokken partijen geregeld werden, is de hele adoptieprocedure vandaag minutieus juridisch geregeld door de wet van 15 juli Deze wet kwam er naar aanleiding van de intentie van België tot ratificatie van het Haags Adoptieverdrag (29 mei 1993), wat ertoe leidde dat er een radicale verandering kwam in de kijk op adoptie. Het Haags Adoptieverdrag, officieel het Verdrag inzake de Bescherming van kinderen en samenwerking op het gebied van interlandelijke adoptie, wil kinderen en hun familie beschermen tegen illegale, onrechtmatige en eventueel voorbarige adoptie vanuit het buitenland. De grondgedachte van het verdrag is dat het

15 INLEIDING 4 belang van het kind ten allen tijde centraal staat. Het vertrekt van het subsidiariteitsbeginsel: dit betekent dat men ervan uitgaat dat een kind het beste in een gezin kan opgroeien. Ratificatie van het verdrag betekent dat een land er alles moet aan doen om kinderen in nood in hun eigen land met de nodige liefde en geluk op te vangen. Bovendien betekent dit dat interlandelijke adoptie enkel wordt toegestaan wanneer in het land van herkomst geen gepaste opvang wordt gevonden. Het verdrag stoelt op een aantal richtlijnen (Kind en Gezin, 2010). De biologische moeder na de geboorte en in alle vrijheid toestemming hebben gegeven om afstand te doen, nadat zij hierover voldoende werd ingelicht. Hiermee wil men voorkomen dat die toestemming er zou komen na betaling of een andere tegenprestatie. Direct contact tussen kandidaat adopanten (KA) en de biologische moeder is niet toegestaan vóór de toewijzing van de kinderen om te voorkomen dat de kandidaat adopanten teveel druk zouden uitoefenen. Er moet een redelijke termijn zijn waarin de biologische moeder kan terugkomen op haar besluit om afstand te doen van haar kind. Elk land heeft hieromtrent verschillende regels. Er moeten ouders voor een kind worden gezocht en niet een kind voor ouders. Dit verandert de kijk op adoptie volledig. Vroeger werd het kind als de gelukkige gezien, omdat hij meer en betere kansen zou krijgen in het land van de adoptieouders. Nu worden de ouders de gelukkigen, omdat het adoptiekind hun wens in vervulling zal laten gaan. België heeft als gastland de opdracht de buitenlandse adoptiediensten waarmee men samenwerkt grondig te screenen en op te volgen. Naar aanleiding van de ratificatie van het Haags Verdrag door België werd hierop echter kritiek geuit: er is geen centraal orgaan dat de opvolging van het verdrag controleert en evalueert waardoor er grote interlandelijke verschillen bestaan in de implementatie ervan. Een wetswijziging werd uitgevaardigd om tegemoet te komen aan deze kritiek. In het Besluit van de Vlaamse Regering van 23 september 2005 werden bepalingen vastgelegd over de voorbereiding en de evaluatie van KA. Voor interlandelijke adoptie moeten Vlaamse KA zich nu steeds aanmelden bij de Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie (VCA) die binnen de structuren van Kind en Gezin is gevestigd. Alle KA doorlopen dezelfde procedure 1 : de aanmelding, de voorbereiding, de geschiktheidsprocedure en het maatschappelijk onderzoek. Op basis hiervan worden geschikte KA weerhouden. Die 1 Met uitzondering van KA die eerder een kind adopteerden

16 INLEIDING 5 kiezen voor zelfstandige adoptie of een adoptie waarbij bemiddeld wordt door een erkende adoptiedienst. De meeste kandidaten voor adoptie via een erkende adoptiedienst omwille van de complexiteit van zelfstandige adoptie. Tot voor kort waren er vijf erkende adoptiediensten in Vlaanderen: Flanders Intercountry Adoption Care (FIAC), Ray of Hope, Horizon, Het Kleine Mirakel en de Vreugdezaaiers. Elk van deze diensten werkt met een beperkt aantal adoptiekanalen, verbonden aan bepaalde herkomstlanden (TABEL 1.1). In juni 2008 besloot adoptiedienst Horizon, omwille van financiële moeilijkheden, zijn activiteiten stop te zetten. Bij de adopties via erkende adoptiediensten is er een rijke variatie in herkomstlanden. De wisselende en/of slecht functionerende kanalen van de diensten zijn duidelijk zichtbaar in de fluctuerende cijfergegevens over het herkomstland van de geadopteerde kinderen. Tabel 1.1: Overzicht van de operationele adoptiekanalen per adoptiedienst. ADOPTIEDIENST LAND HET KLEINE MIRAKEL Kazachstan Er worden geen nieuwe dossiers meer aanvaard omwille van een hervorming van de wetgeving. Polen FIAC Filippijnen Enkel nog kinderen ouder dan 3 jaar. Colombia Enkel special need kinderen. Zuid-Afrika Thailand Er worden geen nieuwe dossiers meer aanvaard. Ethiopië RAY OF HOPE Sri Lanka Weinig kinderen beschikbaar voor adoptie. Ethiopië Haïti China Vietnam Kanaal is gestopt. VREUGDEZAAIERS India Nieuw proefproject werd opgestart. Nepal Proefproject wordt geëvalueerd. Marokko Proefproject wordt geëvalueerd. Enkel adoptie door islamitische ouders mogelijk. HORIZON / / Begin de jaren 1990 waren ruim 40% van de interlandelijke adoptiekinderen afkomstig uit India, waardoor India de absolute leider was op vlak van interlandelijke adoptie. In 2008 is dit aantal gedaald tot 4%. In 2008 waren de meerderheid van de kinderen afkomstig uit Ethiopië en Kazachstan. Het laatste Activiteitenverslag Adoptie vermeldt dat deze tendens zich ook verder zette in 2009 (Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie & Kind en Gezin, 2010). In datzelfde jaar werden geen kinderen uit India

17 INLEIDING 6 Tabel 1.2: Plaatsingen volgens herkomstland via de erkende adoptiediensten ( ). Naar: Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie en Kind en Gezin (2010) BOLIVIA BULGARIJE BURUNDI CAMBODJA CHILI CHINA COLOMBIA ECUADOR EL SALVADOR ETHIOPIË DE FILIPPIJNEN FRANKRIJK HAÏTI INDIA KAZACHSTAN MOLDAVIË NEPAL OEKRAÏNE POLEN ROEMENIË RUSLAND RWANDA SRI LANKA THAILAND VIETNAM ZAÏRE (CONGO) ZUID-AFRIKA ANDERE TOTAAL

18 INLEIDING 7 en Colombia geadopteerd omwille van moeilijkheden bij de bemiddelingsinstanties. Uit de gegevens op de websites van de verschillende adoptiediensten blijkt het aantal operationele kanalen in 2010 en 2011 nog verder te zijn gedaald, resulterend in minder interlandelijke adopties in Uit cijfers van de Vlaamse overheid blijkt dat er in 2010 bijna 20% minder buitenlandse adopties waren. Het totaal aantal adopties blijft echter stijgen, wat wijst op een forse stijging van het aantal binnenlandse adopties (Algemene directie Statistiek en Economische informatie, 2011). De moeilijkheden die de adoptiediensten ervaren met de verschillende adoptiekanalen hebben een aantal oorzaken. Enerzijds kunnen steeds meer kinderen binnen hun land van herkomst worden opgevangen. De beschikbare adoptiekinderen zijn hierdoor vaak kinderen die nood hebben aan bijzondere medische zorgen of kinderen met beperkingen. Het aantal adoptiegezinnen dat voor deze kinderen opteert is echter beperkt. Anderzijds is het contact met de verantwoordelijken van de adoptielanden niet vanzelfsprekend. Vaak worden kanalen het slachtoffer van corruptie. Hierdoor voldoen de kanalen niet meer aan de richtlijnen, uitgestippeld door het Haags Verdrag. Het zoeken, opstarten en controleren van adoptiekanalen is duur. Voorstellen voor de oprichting van nieuwe kanalen kunnen zowel door KA, adoptiediensten als de VCA gedaan worden. Momenteel lopen er een aantal proefprojecten Binnenlandse adoptie De procedure voor binnenlandse adoptie wijkt enigszins af van de eerder beschreven procedure. Bij binnenlandse adoptie moet vanaf de start van de procedure een onderscheid worden gemaakt tussen zelfstandige adoptie of adoptie via bemiddeling van een erkende adoptiedienst. Er zijn in Vlaanderen vijf erkende adoptiediensten: De Mutsaard, De Visserij, Gents Adoptiecentrum vzw, Gewenst kind vzw en Adoptiedienst Stedelijk Ziekenhuis Roeselare. KA die zelfstandig wensen te adopteren melden zich aan bij de VCA en wordt daar doorverwezen naar een voorbereidingscentrum. Zelfstandige binnenlandse adoptie vindt vooral plaats in het kader van stiefouderschap, draagmoederschap,... Wie adopteert met bemiddeling van een erkende adoptiedienst, kan zich rechtstreeks aanmelden bij een binnenlandse erkende adoptiedienst. Deze dienst voert eerst een preselectie uit. De geselecteerde kandidaten kunnen vervolgens deelnemen aan het voorbereidingsprogramma. Na evaluatie door de adoptiedienst worden de adoptiekinderen en -ouders gepaard.

19 INLEIDING 8 Vervolgens dienen ze beide via een erkende adoptiedienst een verzoek tot adoptie in op de griffie van de jeugdrechtbank. De jeugdrechter beslist tot het al dan niet uitvoeren van een maatschappelijk onderzoek bij de KA. Dit onderzoek is bij binnenlands adoptie niet altijd verplicht: de jeugdrechter kan het laten vervallen omwille van bestaande sociaal-affectieve banden tussen de KA en het geadopteerde kind. In tegenstelling tot bij interlandelijke adoptie gaat de aandacht bij de nazorg ook uit naar de biologische ouders. (Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie & Kind en Gezin, 2009) Biologische ouders vs. adoptieouders Er zijn duidelijk verschillen tussen adoptieouders en biologische ouders. Biologische ouders kunnen zonder enige vorm van voorbereiding voor kinderen kiezen, terwijl adoptieouders een bijzonder lange procedure moeten doorlopen. Een procedure waarin ze zich moeten bewijzen als geschikte ouders. Het leven van de KA wordt grondig onder de loep genomen en eventuele valkuilen worden in kaart gebracht. Daarnaast moeten KA veel geduld hebben, aangezien de adoptieprocedure lang duurt. Adoptieouders kunnen bovendien enkel in zeldzame gevallen hun kind meteen na de geboorte in de armen nemen. Vaak ontmoeten adoptieouders hun kinderen maar wanneer ze ouder dan drie maand zijn. Hierdoor ontstaat een soort zwart gat in de geschiedenis van het kind, en dit kan gevolgen hebben op zijn/haar verdere ontwikkeling (Deibel, 1991) De adoptiedriehoek - Structurele omkadering van de adoptiepraktijk Hoksbergen, Juffer en Waardenburg (1986) spreken bij adoptie van een adoptiedriehoek ongeacht of het een interlandelijke of binnenlandse adoptie betreft. In alle gevallen zijn tenminste drie partijen betrokken: de biologische ouders, de adoptieouders en het adoptiekind (FIGUUR 1.1).

20 INLEIDING 9 Biologische ouders Adoptieouders Kind Figuur 1.1: De adoptiedriehoek volgens Hoksbergen. De mate waarin de driehoek niet enkel in theorie, maar ook in de praktijk vorm krijgt, wordt bepaald door de openheid tussen de verschillende actoren. Er zijn drie gevallen van openheid te onderscheiden bij adoptie: de versluierde adoptie, de gesloten adoptie en de open adoptie (FIGUUR 1.2). Biologische ouders Biologische ouders Geheim Verzegeld dossier Adoptieouders Kind Adoptieouders Kind (a) Versluierde adoptie (b) Gesloten adoptie Biologische ouders Adoptieouders Kind (c) Open adoptie Figuur 1.2: Drie vormen van openheid bij adoptie.

21 INLEIDING 10 De adoptieouders kunnen er voor kiezen om hun adoptiekind niet in te lichten over de adoptie. Zij eigenen zich dan, naast het sociale ouderschap, ook het biologische ouderschap toe: ze claimen een exclusief ouderschap. In dit proces wordt adoptie als een geheim beschouwt. Omdat het adoptiekind vaak toch flarden van het geheim achterhaalt, spreken we van een versluierde adoptie. Voor ouders is het, om emotionele redenen, vaak moeilijk een gesprek over de adoptiestatus van hun kind te voeren. Er moet worden opgemerkt dat versluierde adoptie enkel mogelijk is als het adoptiekind en de adoptieouders dezelfde huidskleur hebben. Dit is met de huidige buitenlandse adoptiekanalen slechts zelden het geval. Een tweede vorm van openheid is de gesloten adoptie. Gesloten adoptie houdt in dat formele belemmeringen en wettelijke bepalingen verhinderen dat men in de adoptiedriehoek contact met elkaar legt. In deze gevallen spreekt men van verzegelde dossiers. Bemiddelingscommissies houden de adoptiedossiers nauwgezet bij, maar noch het adoptiekind noch de afstandsouders kunnen de gegevens inkijken. Enkel bij uitzonderlijke maatregelen kan de instantie of de rechter beslissen om inzage in het dossier te verlenen. Tenslotte is er de open adoptie. Bij deze vorm van adoptie heeft zowel voor de biologische ouder als het adoptiekind recht op contact en informatie. Sorosky, Baran en Pannor (1984) omschrijven het als volgt: Een adoptie waarbij de oorspronkelijke ouder de adoptie-ouder ontmoet, afstand doet van alle wettelijke, morele en ouderlijke rechten van het kind, maar het recht behoudt om enig contact met het kind te laten voortbestaan en op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen van het kind. De laatste jaren is er een evolutie op vlak van openheid binnen de driehoek. Vroeger lag het accent op het verbreken van het contact tussen het adoptiekind en de biologische ouders, terwijl nu meer nadruk wordt gelegd op het verbinden van de drie actoren in het adoptieproces. Er gaat steeds meer aandacht naar de blijvende bloedband tussen het adoptiekind en zijn/haar biologische ouders, en dus ook naar openheid binnen de adoptiedriehoek. In België is interlandelijke adoptie niet langer vanzelfsprekend gesloten; d.w.z. dat het adoptiekind en -gezin in bepaalde gevallen informatie hebben over de biologische ouder(s). Bij binnenlandse adoptie wordt een onderscheid gemaakt tussen de biologische ouders en het adoptiekind. Voor de biologische is het dossier in de meeste gevallen gesloten. Het recht op

22 INLEIDING 11 informatie wordt wel gewaarborgd. Biologische ouders kunnen op eigen vraag foto s en informatie over de ontwikkeling van het kind krijgen. Het adoptiekind heeft wel inzage in het volledige dossier, maar het zijn de adoptieouders die bepalen in welke mate zij toegang hebben tot deze gegevens. Vanaf de leeftijd van achttien jaar hebben zij recht op alle informatie. Door deze groeiende openheid blijft de driehoek niet enkel theoretisch, maar krijgt hij steeds vaker vorm in de praktijk. Adoptiekinderen gaan actief op zoek naar hun biologische ouders of komen toevallig in contact ( Vóór 2005 werd er vooral onderzoek gevoerd naar de beleving van de adoptiekinderen en de biologische ouders. Ervaringen van adoptieouders kwamen minder aan bod. Een grootschalig Brits onderzoek bracht hier verandering in door binnen één onderzoek alle actoren aan het woord te laten (Triseliotis, Feast & Kyle, 2005). Er participeerden 93 biologische moeders, 93 adoptieouders en 126 geadopteerden aan het onderzoek. Bij de meerderheid van de bevraagden vond de adoptie plaats voor Er werden dus vooral volwassen geadopteerden bevraagd. De meerderheid van de kinderen binnen de studie werden geadopteerd vóór de leeftijd van achttien maanden. 94% van de adoptieouders rapporteerden dat het grootbrengen van een adoptiekind hen voldoening gaf en dat ze adoptie zouden aanraden aan anderen. De meeste gebruikten superlatieven om het plezier dat de adoptiekinderen hen brachten te beschrijven. Ze hadden een goede band met hun kinderen tijdens hun hele ontwikkeling. Enkel tijdens de puberteit liep het soms wat stroever. Daarnaast gaven veel ouders aan dat ze graag meer informatie hadden ontvangen over de biologische ouders. De geadopteerde kinderen confronteerden hun adoptieouders meermaals met vragen over hun herkomst, en de ouders ervoeren het als een gemis dat ze niet op deze vragen konden antwoorden door een gebrek aan informatie. Ten slotte vonden de adoptieouders ook dat zij bij interlandelijke adoptie nooit helemaal konden ervaren wat hun kinderen ervoeren. Vooral op vlak van (de visie van de maatschappij op) raciale verschillen voelden de ouders zich tekort schieten. Ze vonden dat ze de kinderen hierbij minder goed konden begeleiden dan de biologische ouders. De onderzoekers beschrijven communicatie en openheid als sleutelbegrippen én uitdagingen binnen adoptie. Uit de resultaten blijkt dat de mate van openheid van de adoptieouders een positieve invloed heeft op de band met de adoptiekinderen. Verder zou openheid ook een goede invloed hebben op het gevoel van eigenwaarde en de identiteit van het kind. Tot slot stond de studie ook stil bij de zoektocht en het contact van adoptiekinderen naar en met hun biologische ouders. De meeste adoptieouders blijken hierbij een dubbel gevoel te hebben. Enerzijds steunen ze hun kind in zijn/haar zoektocht, omdat ze begrijpen dat het hen helpt in hun identiteitsont-

23 INLEIDING 12 wikkeling. Anderzijds vrezen de adoptieouders de band met hun kind te verliezen door het contact met de biologische ouders. Deze vrees lijkt echter ongegrond: de meerderheid van de ouders ondervond na het contact geen verschil in de band met hun kind, en in een minderheid van de gevallen verbeterde die zelfs. Bogaerts en van Aelst (1998) stellen dat er stilaan een verschuiving van een adoptiedriehoek naar een adoptievierhoek plaatsvindt, waarbij de adoptiebemiddeling een belangrijke plaats krijgt. Biologische ouders Kind Adoptiebemiddeling Adoptieouders Figuur 1.3: Het adoptievierkant volgens Hoksbergen. De bemiddelaars brengen kinderen in contact met hun adoptiegezin, waardoor zij een beduidend grotere rol krijgen in het adoptiegebeuren. In België spelen de adoptiebemiddelingsdiensten vooral vóór de adoptie een belangrijke rol. Na de adoptie is er nog weinig contact tussen de diensten en de ouders. Bij de zoektocht naar de biologische ouders hebben deze diensten een sleutelrol, maar niet alle bemiddelingsdiensten nemen deze taak op. Bij binnenlandse adoptie organiseren ze vooral nazorg voor de biologische moeders. Bij interlandelijke adoptie wordt deze taak opgenomen door de bemiddelingsdiensten in het land van herkomst. De invulling van de nazorg bij beide vormen van adoptie varieert van dienst tot dienst. Het kind blijft ook in het adoptievierhoek centraal staan. 1.2 Adoptieouders Adoptieouders zijn allemaal verschillend, maar delen toch een aantal bindende gelijkenissen. Alle KA worden tijdens de voorbereidingscursussen geconfronteerd met hun intentie/motivatie voor adoptie. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen twee soorten motivatie. Enerzijds zijn er intern gemotiveerde ouders. Dit zijn ouder die een kind willen adopteren om hun gezin te vervolmaken. Meestal zijn dit ongewenst kinderloze koppels die door adoptie hun kinderwens in vervulling

24 INLEIDING 13 zien gaan. In dit geval bestaat het gevaar dat de verwachtingen van de adoptieouders zo groot zijn dat het kind hier niet aan kan voldoen en het kind het gevoel krijgt niet geliefd te zijn. Dit is een zeer moeilijk thema, omdat adoptiekinderen niet zelden door hun biologische ouders het gevoel hebben dat ze ongewenst zijn. In kader hiervan evalueren de Centra Algemeen Welzijnswerk, die erkend zijn om het maatschappelijk onderzoek te voeren bij adoptieprocedures, of echtparen de emoties rond ongewenste kinderloosheid voldoende kunnen plaatsen en verwerken (Starre, 2005). Een tweede groep ouders is vooral extern gemotiveerd. Zij willen adopteren om een kind in nood te redden. Vaak zijn dit ouders met een vervulde kinderwens en die al twee of meer biologische kinderen hebben. Hier bestaat het gevaar dat ouders zichzelf in een heldenpositie plaatsen en grote dankbaarheid van het kinds eisen. Een gezonde mix van interne en externe motivatie lijkt het de grootste kans op slagen te bieden (Hoksbergen, 1998). Hoksbergen en Walenkamp (1991) stellen dat een zestal kenmerken bij de meeste adoptieouders typeren. Hoewel deze studie relatief oud is, lijken de meeste kenmerken ook nu nog van toepassing. De meeste adoptieouders hebben een positief beeld van hun eigen ouders, zowel op vlak van ouderschap als binnen de partnerrelatie. Hierdoor hebben adoptieouders vaak een positieve kijk op adoptiekinderen. Aadoptieouders hechten minder belang aan continuïteit en zekerheid dan andere ouders. Hierdoor zijn zij in staat om het soms risicovolle adoptieproces te doorlopen. Een hoog aantal ouders kampt met vruchtbaarheidsproblemen; het adoptiekind is dan hun eerste kind. Een tweede groep adoptieouders heeft al een kind of kinderen. Het adoptiekind wordt dan bijna steeds de onderste in de kinderrij (TABEL 1.3). De gemiddelde leeftijd van adoptieouders is hoger dan de leeftijd van biologische ouders. Dit kan verklaard worden door de lange weg die veel adoptieouders reeds aflegden (bv. vruchtbaarheidsbehandelingen). De zware beslissingen, die de onvervulde kinderwens met zich meebrengt, vragen de nodige tijd. Daarnaast zorgt de lange wachttijd tussen het opstarten van de procedure en de werkelijke adoptie ervoor dat ouders lang moeten wachten op hun kind. Adoptieouders hebben een relatief hoge sociaal-economische status. Dit is mogelijk te verklaren door de dure en ingewikkelde procedure die moet worden gevolgd.

25 INLEIDING 14 Adoptieouders hebben een degelijke talenkennis. Zij zijn in staat om wettelijke formulieren in vreemde talen in te vullen en zo te voldoen aan de nodige formaliteiten voor de adoptie. Tabel 1.3: Gezinssamenstelling van adoptiegezinnen en plaats in de kinderrij. AANTAL % KINDERLOOS GEZIN, PLAATSING VAN 1 KIND ,9% KINDERLOOS GEZIN, PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN 45 16,8% GEZIN MET KINDEREN, PLAATSING VAN 1 KIND ALS BOVENSTE IN DE KINDERRIJ 2 0,7% GEZIN MET KINDEREN, PLAATSING VAN 1 KIND ALS ONDERSTE IN DE KINDERRIJ 90 33,6% GEZIN MET KINDEREN, PLAATSING VAN 1 KIND BINNEN IN DE KINDERRIJ 1 0,4% GEZIN MET KINDEREN, PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN, ALLEMAAL BOVENPLAATSINGEN 0 0,0% GEZIN MET KINDEREN, PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN, ALLEMAAL ONDERPLAATSINGEN 7 2,6% GEZIN MET KINDEREN, PLAATSING VAN MEERDERE KINDEREN, ANDERE SITUATIE T.O.V. DE KINDERRIJ 0 0,0% TOTAAL % Tabel 1.4: Leeftijd van de adoptievader en -moeder (in volle jaren) op het moment van de plaatsing (2009). AANTAL ADOPTIEVADERS AANTAL ADOPTIEMOEDERS JAAR JAAR JAAR JAAR JAAR JAAR 6 4 > 55 JAAR 1 0 TOTAAL Opvoeden binnen de adoptiedriehoek - Een uitdaging Biologisch vs. sociaal ouderschap - Het contextueel denkkader Hoksbergen et al. (1986) vermeldden reeds het onderscheid tussen biologisch en sociaal ouderschap. Binnen adoptie worden deze vormen van ouderschap door verschillende personen opgenomen. De afstandsouders of biologische ouders bezitten vaak enkel het biologische ouderschap, kunnen adop-

26 INLEIDING 15 tieouders enkel het sociale ouderschap opeisen. Het contextueel denkkader van I. Boszormenyo-Nagy gaat verder in op het onderscheid tussen biologisch en sociaal ouderschap en wat dit bij de adoptieouders en -kinderen teweeg kan brengen (Boszormenyi-Nagy & Krasner, 1997). In het contextueel denkkader wordt de relationele werkelijkheid benoemd als een samenspel van vier dimensies: objectiveerbare feiten, de individuele psychologie, systemen van transactionele patronen en verdiend vertrouwen. Deze visie wordt omschreven als meer dan een therapeutische stroming: het is een overstijging van de psychologie en de gezinstherapie (Van den Eerembeemt & Oele, 1987). In dimensie één komen een aantal intrinsiek aanwezige factoren aan bod zoals fysieke gezondheid, historische gegevens, genetische inbreng,... Deze dimensie wordt ook gedefinieerd door de existentiële tegenstelling van nauw met elkaar verbonden personen. Dit vindt bijvoorbeeld zijn toepassing in de natuurlijke neiging van ouders om hun kind te beschermen, terwijl kinderen een natuurlijke drang naar vrijheid nastreven. Bij adoptie zal de adoptie zelf een belangrijke rol spelen. Adoptiekinderen bezitten geen genetische kenmerken van hun adoptieouders, en pre- en postnatale informatie ontbreekt vaak. De fysieke gezondheid is soms bepaald door de levensomstandigheden in het land van herkomst, de genetische belasting en fysieke gezondheid van de biologische ouders. Het is niet steeds duidelijk waar de adoptiekinderen geboren zijn, waar ze de eerste levensmaanden opgroeiden en in welke omstandigheden ze opgroeien. De tweede dimensie, de individuele psychologie, richt zich op de gevoelens, gedachten, wensen en verlangens van één individu, en is bij voorbaat subjectief. De identiteitsvormingstheorie van Erikson en de hechtingstheorie van Bowlby moeten op dit niveau worden gesitueerd. Adoptieouders moeten daarom extra aandacht besteden aan mogelijke hechtingsproblemen en identiteitsvoming van hun adoptiekind. De derde dimensie, systemen van transactionele patronen, beschrijft de communicatie en de interactie tussen verschillende personen. Deze dimensie wordt uiteraard beïnvloed door de objectiveerbare feiten en de individuele psychologie. De eerste drie dimensies overlappen elkaar, maar vullen elkaar ook aan. Een conflict kan bijvoorbeeld vanuit de tweede dimensie als een psychisch disfunctioneren van een individu worden verklaard, terwijl het vanuit de derde dimensie als een communicatieprobleem kan worden gedefinieerd. De derde dimensie schept een extra uitdaging in het bijzondere geval van adoptie. De adoptieouders moeten naast de interactie tussen hun kind en zichzelf, ook steeds oog hebben voor de interactie tussen het kind en de biologische ouders. Adoptieouders moeten steeds een afweging te maken tussen welke informatie over hun herkomst ze met hun kinderen delen en welke

27 INLEIDING 16 informatie ze nog even achterwege laten. De vierde dimensie is de dimensie waarop contextuele interventies worden geënt. Het is aan deze dimensie dat loyaliteit ten grondslag ligt Loyaliteit Loyaliteit speelt een belangrijke rol in het leven van de adoptieouders, omdat het een zijns-kwaliteit heeft in tegenstelling tot het psychologisch begrip zich loyaal voelen. Loyaliteit is een bindend fenomeen, iets tussen wij en de buitenwereld, waardoor enerzijds een afgrenzing plaatsvindt en anderzijds een horen bij ontstaat. (Van den Eerembeemt & Oele, 1987) Een kind wordt geboren in een opeenvolging van generaties. Deze generaties worden gebonden door een verticale loyaliteit. Deze existentiële loyaliteit blijft eeuwigdurend bestaan. Ze kan hooguit ontkend worden, maar blijft ondergronds altijd verder bestaan. Daarnaast zullen ook verworven loyaliteiten ontstaan. Kinderen gaan banden aan met andere personen zoals vrienden, broers, zussen, partner,... Deze horizontale loyaliteiten vinden hun oorsprong in de eerlijkheid van de relaties. Ze zijn per definitie symmetrisch: de balans van geven en nemen moet in evenwicht zijn. De horizontale loyaliteit kan, in tegenstelling tot de vertikale, wel verbroken worden. Een loyaliteitsconflict ontstaat wanneer de horizontale en verticale loyaliteit in conflict komen. Op die momenten moet er een keuze worden gemaakt tussen de verticale of horizontale loyaliteit, waarbij de keuze voor de ene ook de verloochening van de andere betekent. Bij geadopteerde kinderen ontstaat een loyaliteitsconflict wanneer zij tussen hun biologische ouders en adoptieouders komen te staan. Ze hebben een existentiële loyaliteit t.o.v. hun biologische ouders. Wanneer deze door de adoptieouders wordt ontkend, kan een loyaliteitsconflict ontstaan bij het kind. Kinderen hebben dan twee mogelijkheden. Ofwel blijven ze open loyaal t.o.v. de adoptieouders en ontkennen de loyaliteit t.o.v. hun biologische ouders, waardoor deze onzichtbaar wordt. Ofwel komen ze in opstand tegen hun adoptieouders en verbreken ze de verworven loyaliteit. Het openlijk loyaal blijven t.o.v. de biologische ouders is een niet te onderschatten opdracht voor de adoptieouders en zéér belangrijk voor de band tussen adoptiekind en -ouders.

28 INLEIDING Hechting Een belangrijke taak van adoptieouders is de begeleiding van het adoptiekind bij de hechting, omdat de hechting bij adoptiekinderen bij de start soms moeilijk verloopt. Voor hun adoptie werden de kinderen vaak geconfronteerd met ingrijpende scheidingen, veranderingen in hechtingsfiguren en onstabiele of liefdeloze zorg in instellingen (Juffer, Hoksbergen, Riksen-Walraven & Kohnstamm, 1997). Een verhoogde waakzaamheid voor signalen die kunnen wijzen op onveilige hechting is dus aangeraden. De grondlegger van de hechtingstheorie zoals we die nu kennen is de Britse psychiater John Bowlby. Bowlby meent dat kinderen zich niet meteen na de geboorte aan een specifieke opvoeder hechten. Om tot hechting te komen moet het kind in staat zijn personen te herkennen. Hoe deze herkenning tot stand komt bepaalt volgens hem de hechtingsfase. (Tavecchio & van IJzendoorn, 1984) De eerste twee à drie maanden maakt een baby nog geen onderscheid tussen individuele personen. Baby s richten zich wel al graag naar menselijke geluiden en configuraties die lijken op menselijke gezichten. Bij welke personen deze klanken en gezichten horen is op dat moment niet bepalend. De aanwezigheid van elke liefkozende persoon is geruststellend voor een baby. Deze fase is de pre-attachment fase. Wanneer een kind in deze fase geadopteerd wordt, worden geen problemen verwacht door de adoptie. Soms wordt het kind tijdens de eerste levensmaanden wel niet intensief genoeg verzorgd. Weeshuizen in adoptielanden kampen vaak met structurele en/of financiële problemen waardoor er een tekort aan personeel is. Tijdens attachment-in-the-making gaat het kind zich meer en meer richten op één of enkele specifieke personen die het regelmatig ziet. Dit blijkt uit de interactie tussen het kind en de gehechtheidsfiguren. Het kind reageert positiever en rustiger op de ouders (en andere vertrouwde opvoeders) dan op onbekenden. Deze fase eindigt op 6 à 7 maanden. Het kind is dan duidelijk aan bepaalde personen gehecht. De baby is vanaf dan enkel gerust te stellen door gehechtheidsfiguren. In tegenstelling tot eerdere fasen, vertoont de baby meer en meer actief nabijheidzoekend gedrag. In deze periode leren kinderen ook omgaan met de afwezigheid van gehechtheidsfiguren. Het kind verwerft een interne representatie van zijn onmiddellijke omgeving. Deze fase wordt door Bowlby benoemd als clear-cut-attachment en eindigt rond de leeftijd van drie jaar. Kinderen die tijdens deze fase geadopteerd worden, zullen vaker moeilijkheden ervaren bij de overgang, omdat ze vertrouwde personen achterlaten en een nieuwe hechtingsfiguur moeten uitkiezen. Extra waakzaamheid is hierbij geboden. De meeste adoptielanden

29 INLEIDING 18 kiezen ervoor de adoptieouders een aantal maanden in het land te laten verblijven. Zo krijgt het kind de kans om in de nabijheid van zijn gekende hechtingsfiguren te wennen aan de adoptieouders. Zo kan het kind reeds de eerste stappen zetten op vlak van hechting naar de adoptieouders. Tijdens de laatste fase is het kind in staat zich in de ander te verplaatsen en het verschil tussen eigen plannen en die van de ander te herkennen. Het kind heeft steeds minder moeite met tijdelijke separaties. De peuter weet dat de opvoeder terugkomt en beschikt over een realistischer tijdsbesef. Vandaar dat kinderen rond deze leeftijd ook in staat zijn om naar school te gaan. De psychische nabijheid krijgt een belangrijkere plaats, terwijl tijdens de eerste drie fasen de fysieke nabijheid centraal stond. Uit de gegevens van de Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie en Kind en Gezin (2010) blijkt dat kinderen jonger dan twee maanden zelden geadopteerd worden. Afhankelijk van het adoptieland wordt een bepaalde wachtperiode gehanteerd tijdens dewelke een onderzoek naar de natuurlijke ouders en de familie van de kinderen wordt gevoerd. Op die manier willen de adoptiediensten voorkomen dat een kind om onwettige redenen wordt afgestaan. De meeste adopiekinderen zullen dus vooral onder de tweede en de derde fase vallen. Dit zijn twee belangrijke fasen waarin het kind zeer veel nood heeft aan de fysieke nabijheid van vaste verzorgers. Kinderen die ter adoptie worden afgestaan hebben vaker fysieke problemen waardoor het voor professionele verzorgers moeilijker was om de nodige nabijheid en responsiviteit te tonen tijdens de eerste levensmaanden (Juffer et al., 1997). Door de adoptie moeten de kinderen hun vaste hechtingsfiguren loslaten en kan een periode van grote angst aanbreken. Adoptiedeskundigen leggen een relatie tussen posttraumatische stressreactie (PTSR) en de mogelijke traumatische ervaringen die buitenlandse adoptiekinderen in hun jeugd hebben opgedaan. Het kind getraumatiseerd zijn door de scheiding van de moeder en de familie, maar ook door vroegere gebeurtenissen in het land van herkomst zoals oorlogen, mishandeling, natuurrampen,... Men benoemt deze respectievelijk als het type één trauma (plotselinge negatieve gebeurtenis) en het type twee trauma (post traumatische stress reactie door herhaling en continuïteit van traumatische gebeurtenissen) (Stams, Juffer, Rispens & Hoksbergen, 2001). (Verrier, 1993) spreekt in het geval van een type één trauma, de separatie tussen moeder en adoptiekind op jonge leeftijd, van de Primal wound. Bowlby geeft aan dat consistentie in zorg en sensitiviteit voor de individuele noden van een kind kunnen bijdragen tot een normale ontwikkeling op vlak van hechting. De voorbereidingscursussen proberen daarom KA voor te bereiden zodat zij ten volle sensitief zouden zijn voor de noden van hun kind.

30 INLEIDING 19 Aantal geplaatste adoptiekinderen > 13 Leeftijd (jaar) Figuur 1.4: Leeftijd in volle jaren van alle geplaatste adoptiekinderen via de erkende adoptiediensten (2009). Naar: Vlaamse Centrale Autoriteit Adoptie en Kind en Gezin (2010). Mary Ainsworth verfijnde het onderzoek van Bowlby (Ainsworth, 1985). Ze maakte een belangrijk onderscheid tussen veilige en onveilige hechting. Veilig gehechte kinderen worden omschreven als kinderen die blij reageren op de terugkeer van hun moeder. Ze zijn opvallend meer geïnteresseerd in het contact met hun moeder dan met vreemden. Onveilige hechting illustreerde ze met het voorbeeld van kinderen die zwaar mishandeld worden en zich hechten aan de persoon die hen mishandelt. Deze hechting geeft geen vertrouwen in de hechtingsfiguur noch in de buitenwereld. Onveilige hechting wordt verder onderverdeel in onveilig/vermijdend en onveilig/afwerend. Vermijdende kinderen gaan het contact met hun moeder vermijden. Ze lopen weg van haar en tonen in sommige gevallen zelfs meer interesse in vreemden. Afwerende kinderen gaan in eerste instantie wel in op het contact met de hechtingsfiguur, maar stoten zich meteen daarna af. Het gedrag van deze kinderen wordt gekenmerkt door het voortdurend aantrekken en afstoten van zowel bekenden als vreemden. Later werd een vierde categorie toegevoegd: de gedesorganiseerde/gedesoriënteerde hechting. Gedesoriënteerde kinderen hebben geen duidelijk doel in hun strategie om met stress om te gaan. Ze reageren houterig, vertraagd of lijken stil te vallen. Algemeen zijn er in het gedrag heel wat aanwijzingen van angst (Jacobs, 2002). Adoptieouders zullen dus niet alleen hechting in stand moeten brengen, maar moeten er ook voor zorgen dat deze veilig is.

31 INLEIDING Identiteitsontwikkeling Identiteitsontwikkeling is onlosmakelijk verbonden met adoptie. Vroeger dacht men dat identiteit een statisch gegeven was, maar dit blijkt zeker niet het geval te zijn. Naarmate een mens ouder wordt, en meer ervaring heeft, kan de identiteit wijzigen. Samenhangend met de identiteit, is het zelfbeeld dat iemand over zichzelf heeft. Mensen die geen normale identiteitsontwikkeling doormaken, kampen maar al te vaak met een laag zelfbeeld. Starre (2005) stelt dat geadopteerden vaker een negatief zelfbeeld hebben, omdat ze vaak denken ongewild te zijn door hun biologische ouders. Het ontwikkelen van een evenwichtige identiteit is m.a.w. soms een extra moeilijke ontwikkelingstaak voor geadopteerden Ontwikkelingsfasen volgens Erikson Erikson, een Duits psychoanalyticus, heeft een denkkader gepostuleerd dat we kunnen gebruiken bij de identiteitsvorming bij adoptiekinderen (Erickson, 1968). Hij werkte een ontwikkelingspsychologisch model uit, onderverdeeld in acht ontwikkelingsstadia (TABEL 1.5). Elk stadium wordt beschreven door een conflict tussen twee rivaliserende richtingen. Een goede verwerking van dit conflict zorgt ervoor dat er een nieuwe grondhouding aan de persoonlijkheid kan worden toegevoegd. Adoptiekinderen hebben in elk stadium mogelijks extra ontwikkelingstaken. Enkel de vijf eerste stadia worden bespreken, omdat de problemen die ontstaan tijdens de laatste fases zeer beperkt zijn. Adoptie heeft dan al een plaats gekregen in het leven van de meeste adoptiekinderen. Volwassen geadopteerden worstelen bijna steeds met problemen die voortvloeien bijna steeds voort uit het niet goed doorlopen van een ontwikkelingsfase tijdens de kindertijd of adolescentie. (De Pauw, Hoksbergen & Van Aelst, 1998)