Een duurzame toekomst in uitvoering. ECN Jaarverslag 2007

Transcriptie

1 1 Een duurzame toekomst in uitvoering ECN Jaarverslag 2007

2 6Inleiding 30 Waterstof & Schoon Fossiel 4 Voorwoord 50 ECN 56 Nuclear dr. Ruud Lubbers in kaart gebracht: feiten en cijfers Research and consultancy Group 10Beleidsstudies Biomassa, Kolen & van Toezicht en Directie Milieuonderzoek 20Energie Efficiency in de Industrie 34Windenergie Raad 64 Verantwoording 65 Verslag Energie Advies Commissie en Klankbordgroepen Corporate governance Raad van Toezicht 40Zonne-energie 46Engineering & Services 66 Directieverslag 69 Jaarrekening 87 Colofon 24 Energie in de Gebouwde Omgeving & Netten

3 Voorwoord 2007 was in veel opzichten een bijzonder jaar. In februari kreeg Al Gore een Oscar (beste documentaire) voor zijn film An Inconvenient Truth, waarmee hij al eerder voor een wake-up call zorgde en de dreigende klimaatverandering onder de aandacht van het grote publiek én beleidsmakers bracht. Het klimaat was hot news en is dat sindsdien gebleven, met als hoogtepunt misschien wel de toekenning van de Nobelprijs voor de Vrede aan Gore en het VN-panel voor klimaatverandering (IPCC). Gore en, namens het IPCC, Rajendra Pachauri ontvingen de prestigieuze onderscheiding voor hun inspanningen om de benodigde kennis over de door de mens gecreëerde klimaatverandering op te bouwen en te verspreiden, om zo de acties op gang te brengen die deze verandering tegen kunnen gaan. Ik wil hier met zekere trots vermelden dat binnen het IPCC ook ECN-wetenschappers met veel bezieling werken aan het klimaatprobleem (zie kader). Positief is ook dat de Europese Commissie en de Nederlandse regering ambitieuze doelstellingen hebben gesteld voor vermindering van de broeikasgasuitstoot, vergroten van het aandeel duurzame energie en versnelling bijdrage te leveren aan het vinden van duidelijke antwoorden op de klemmende uitdagingen van onze tijd, die steeds zichtbaarder worden. Ik stel vast dat ECN dat in 2007 goed heeft gedaan: de titel van dit jaarverslag nieuwe stijl is niet voor niets Een duurzame toekomst in uitvoering. De toenemende samenwerking met nationale en internationale marktpartijen wordt zichtbaar in meer inkomsten uit licentie-overeenkomsten, deelnemingen, joint ventures en contractonderzoek. Nationaal volgen wij de aanbevelingen van de commissie Wijffels, die ECN als hét nationale energieonderzoekscentrum heeft bestempeld. ECN maakt die sleutelrol steeds meer waar. Zo blijkt de in 2007 gepubliceerde EnergieVisie 2050, waarin ECN/NRG een ambitieus maar realistisch beeld schetsen van een duurzame Europese energiehuishouding in 2050, richtinggevend voor het beleid van het kabinet-balkenende. De betrokken ministers prijzen de Europese invalshoek van de studie en onderschrijven de essentiële rol van energiebesparing als de meest kosteneffectieve optie om CO 2 -emissies te reduceren. Ook de door het rapport gewenste slagvaardige rol van de overheid - die een grote bijdrage aan een duurzame energievoorziening kan leveren door te zorgen voor krachtig en consistent beleid, het uitdragen van een sense of urgency, helder toezicht en adequate financiële ondersteuning - achten zij waardevol. Dat is hoopgevend. Over de ontwikkeling van het aandeel duurzame energie in onze energievoorziening valt veel goeds te melden. De bijdragen van wind- en zonne-energie groeien wereldwijd al jaren met tientallen procenten per jaar, vooral in Duitsland en Spanje. De groei in Nederland is in vergelijk daarmee klein. Echter, het werkprogramma Schoon & Zuinig van het kabinet gaat zeker bijdragen aan de transitie naar een duurzame energiehuishouding. Er zijn plannen voor meer grootschalige windparken op zee en het is inmiddels duidelijk dat voor het behalen van de energie- en klimaatdoelstellingen van het kabinet windmolens op land hard nodig zijn. Een nieuwe stimuleringsregeling is inmiddels in de steigers gezet. De zonne-energiesector bevindt zich in een opvallende technologische versnelling, gekenmerkt door doorbraken in de zonneceltechnologie die gelukkig kwam een nog groter aantal (internationale) medewerkers onze gelederen versterken. Zulk een stevig verloop heeft natuurlijk nadelen. Maar daar staat tegenover dat onze mensen kennelijk zeer gewild zijn en dat binnen de organisatie een gezonde dynamiek ontstaat. Nieuwe mensen brengen in hun bagage de nieuwste wetenschappelijke inzichten en technologische vindingen van buiten mee, nodig om als onderzoeksinstituut een vooraanstaande rol te kunnen blijven spelen. In 2008 zal de voorgenomen oprichting van één holding met twee stichtingen (ECN en NRG) zijn beslag krijgen. Volgend jaar hoopt de Raad van Toezicht integraal te rapporteren. Over de pensioenen kan ik melden dat het mogelijk is gebleken een groot deel van de indexatie van de pensioenen te realiseren. Niet langer alleen uit de historische reserves maar nu ook dankzij de reguliere inkomsten van een economisch gezond ECN en NRG. Ik dank de directie en alle medewerkers dan ook voor hun indrukwekkende en effectief gebleken inspanningen in van energiebesparing. In december werd op Bali overeenstemming bereikt ertoe moeten leiden dat zonnestroom gaat concurreren met stroom uit Voorzitter Raad van Toezicht ECN 5 over een actieplan voor een nieuw klimaatverdrag: eind 2009 moet de ECN in IPCC het stopcontact. Energie uit biomassa lijkt mondiaal zo n hype te worden wereld het eens worden over een opvolger van het Kyoto-verdrag waarin Het Intergovernmental Panel on Climate Change is een gezaghebbende, dat certificering van biomassa met het oog op milieu en duurzaamheid afspraken zullen worden gemaakt over reductie van de uitstoot, over aanpassing intergouvernementele organisatie die een netwerk van enkele honderden geboden is, zeker gezien de recente discussies over de grootschalige inzet aan klimaatverandering en over technologie en financiering. Het wetenschappers vormt. In haar laatste rapport concludeerde het IPCC dat nu van biobrandstoffen. mag dan onzeker zijn wat er dan precies besloten wordt, het is pure met grote zekerheid kan worden geconcludeerd dat de mens de waargenomen winst dat in 2009 een aantal knopen wordt doorgehakt. De toekomst zal temperatuurstijging voor een belangrijk deel heeft veroorzaakt, en dat de gevolgen Het thema Schoon krijgt onder meer betekenis doordat Den Haag een moeten uitwijzen of 2007 werkelijk een keerpunt was en of de wereld het ernstig zijn maar dat de oplossingen binnen bereik liggen. aparte taskforce heeft opgericht voor de schone inzet van fossiele brand- in 2009 eens kan worden over mondiale emissiedoelen, concreet beleid stoffen. Met name technieken voor CO 2 -afvang en -opslag (CCS) - een en echte veranderingen. Maar het lijdt geen twijfel dat de energie- en klimaatproblematiek ECN is al jarenlang intensief betrokken bij het opstellen van de rapporten van gebied waarop ECN met de SEWGS-technologie goede vorderingen nu hoog op de politieke en maatschappelijke agenda staat. Werkgroep III van het IPCC. Deze werkgroep richt zich op het bestrijden van maakt - kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Verder blijken zowel klimaatverandering en staat onder leiding van co-voorzitter Bert Metz van het het Groningse als het Rotterdam Climate Initiative aansprekende en kansrijke Er waren ook ontwikkelingen die me ongeruster hebben gemaakt. De Milieu- en Natuur Planbureau (MNP). In 2005 hebben Heleen de Coninck en initiatieven, die Nederland mondiaal een voortrekkersrol kunnen energievraag steeg de laatste jaren sneller dan verwacht, zorgen over het Manuela Loos (beiden van de unit Beleidsstudies) de redactie gevoerd over bezorgen. ECN weet zich met beide initiatieven verbonden. toekomstige aanbod van energie zijn versterkt en de olieprijs bleef stijgen, een groot deel van het Special Report on Carbon Dioxide Capture and Storage. met name vanwege de toenemende energievraag in China en India. De ECN-medewerkers Koen Smekens (Beleidsstudies), Daan Jansen (Waterstof & Het moge duidelijk zijn: ECN opereert in een uitdagende en dynamische olieprijs steeg op enig moment zelfs tot boven $ 100 per barrel. Dit gaf Schoon fossiel) en Bob van der Zwaan (Beleidsstudies) hebben hier belangrijke omgeving. Het is mijn overtuiging dat ECN zich in het Europese krachtenveld nieuwe voeding aan de discussie over de voorzieningszekerheid en de inhoudelijke bijdragen aan geleverd. Ook aan het onlangs verschenen Fourth stap voor stap kan ontwikkelen tot een gezaghebbend Europees noodzaak van een transitie naar een duurzame energiehuishouding. Assessment Report hebben diverse ECN-medewerkers substantiële bijdragen energieonderzoeksinstituut. Daarom zal ECN zich blijven inspannen om Tegen de achtergrond van deze turbulente economische en maatschappelijke geleverd. ECN blijft in de toekomst betrokken bij het IPCC. Zo heeft Jos Bruggink uit binnen- en buitenland getalenteerde onderzoekers en specialisten ontwikkelingen, stond ECN voor de taak om een waardevolle (Beleidsstudies) zitting in de Task Force New Emission Scenarios, die de vol- aan te trekken. In 2007 vertrok een groot aantal mensen uit Petten, maar gende generatie emissiescenario s gaat ontwikkelen. Dr. Ruud Lubbers

4 Inleiding 2007 was een goed jaar voor ECN. Binnen de meerjarenprogramma s is op een breed technologisch front vooruitgang geboekt en de ECNtechnologie is overeenkomstig de voornemens uit het strategisch plan versneld naar de markt gebracht. Bovendien kun je aan alles merken dat ECN in de buitenwereld een goede reputatie geniet. Voor directievoorzitter Ton Hoff en adjunct-directeur Kees van der Klein is er alle reden om met tevredenheid terug te kijken. Hoff: Het blijft een geweldige uitdaging om grensverleggend onderzoek te doen dat de Europese en Nederlandse energietransitie krachtig ondersteunt, en om door ons ontwikkelde technologie naar de markt te brengen. Die opdracht hebben we in 2007 mijns inziens goed vervuld, met name ook dankzij de oprichting van Corporate Development. Deze afdeling richt zich sterk op de programmatische versterking van ECN en, specifieker, op het naar de markt brengen van nieuwe technologieën. ECN heeft het afgelopen jaar goed geïnventariseerd welke technologieën de weg naar de markt zouden kunnen vinden, hierin prioriteiten gesteld en vervolgens per technologie een projectteam samengesteld. Kennis naar de markt De meest directe manier om kennis naar de markt te brengen is samenwerking met en daarna contractonderzoek voor de industrie. In alle units is hieraan veel aandacht geschonken. In 2007 is een intensieve samenwerking met de industrie tot stand gekomen op het gebied van geavanceerde industriële warmtepompen. De units Zonne-energie en Windenergie hebben de samenwerking met het internationale bedrijfsleven versterkt, hetgeen tot belangrijke opdrachten heeft geleid. Opmerkelijk is de grote internationale belangstelling, tot in China, voor de kennis van deze units. Het is moeilijk om succes stories in de technologietransfer aan één bepaald jaar toe te wijzen, omdat onderzoek, technologie-ontwikkeling en -transfer nu eenmaal een lange adem vergen. Maar de bouw in 2007 van de proeffabriek voor zonnecelwafers in Broek op Langedijk, die de RGS-productietechnologie in continubedrijf gaat testen, is zonder meer een mijlpaal te noemen. ECN heeft die proefinstallatie gebouwd met tot de verbeelding sprekende partners als Deutsche Solar en Sunergy Investco. Van der Klein: RGS is echt een sleuteltechnologie voor de productie van 6 silicum wafers voor zonnecellen, die beschermd wordt door krachtige 7 Die aanpak heeft vruchten afgeworpen, zegt Kees van der Klein, hoofd patenten en medebepalend is voor de groei van de zonnecelindustrie. van de afdeling Corporate Development. ECN ontwikkelt technologieën Een belangrijke stap in het vermarkten van onze kennis dus. in alle stadia van rijpheid in ontwikkeling: zowel ideeën van achter het bureau als apparaten waarvan de technologie kant-en-klaar aan het Een andere mijlpaal is het besluit van Econcern, ECN en Chemfo om een bedrijfsleven wordt verkocht. De kracht van een instituut als ECN ligt fabriek te bouwen voor de torrefactie (een soort koffiebrandproces ) van in deze portfolio, die gelegenheid geeft tot de ontwikkeling van een biomassa: de BO2-centrale. Van der Klein: Het gaat hier om een fabriek volgende generatie technologieën die nodig is voor het realiseren van de die op commerciële schaal uit diverse stromen biomassa uniforme korrels overheidsdoelstellingen. De laatste jaren komen opmerkelijk veel bij ECN produceert die gemakkelijk kunnen worden vervoerd en ingezet voor ontwikkelde technologieën tot rijpheid. Het aantal projecten dat op het gebruik in conversie-installaties. De commerciële toepassing van deze punt staat aan het bedrijfsleven te worden overgedragen, groeit sterk. technologie is daarom buitengewoon belangrijk. We hebben er grote verwachtingen van. Een derde opmerkelijk feit is de vermarkting van een Het financiële resultaat over 2007 is behoorlijk positief, maar belangrijk is katalysator voor het verwijderen van stikstofoxide (N 2 O), een broeikasgas ook zeker dat de licentie-opbrengsten in 2007 zijn opgelopen tot circa dat ruim 300 maal sterker is dan CO 2. Na uitgebreide testen is deze euro. Daar komt bij dat de door ECN ontwikkelde technologieën technologie geschikt bevonden voor de end of pipe-afvang van stokstofoxide aanleiding geven tot economische activiteit: door derden zijn investeringen in salpeterzuurfabrieken. De aankondiging van ECN s commerciële in de toepassingen van ECN-technologie op de markt toegezegd, die partner voor de eerste grootschalige demonstratie wordt dit jaar nog naar schatting oplopen tot zo n 26 miljoen euro; er zijn negen nieuwe verwacht. octrooien geregistreerd. Het kan altijd beter, maar het toont wel aan dat het loont om op een andere manier naar de markt te kijken. Het blijft een geweldige uitdaging om grensverleggend onderzoek te doen dat de energietransitie ondersteunt. Ton Hoff directievoorzitter

5 ECN heeft deze en andere succesverhalen nodig om de techno- logietransfer gestalte te kunnen geven, zegt Hoff. Er zullen meer samenwerkingsverbanden met bedrijven komen die ECN-kennis en energietechnologie gaan vermarkten. Onze ambitie is jaarlijks drie tot vier echte innovaties naar de markt te brengen. Ondernemers willen we ook langer begeleiden bij het in de markt zetten van technologie, bijvoorbeeld door een belang te houden in de ontwikkelingsbedrijven. De aandelen worden pas van de hand gedaan als de technologie een plaats op de markt heeft veroverd. Kennisverdieping Vanzelfsprekend moeten de commerciële activiteiten van ECN blijven voortvloeien uit een voortdurend slag tot kennisverdieping. De kwaliteit moet zeker niet alleen aan het eind van het onderzoekstraject, op de markt, zichtbaar zijn maar zeker ook aan het begin, in het onderzoek. Van der Klein: We moeten onze wetenschappelijke diepgang blijven koesteren. Waar mogelijk moeten we samenwerking zoeken met de universiteiten, en jonge getalenteerde onderzoekers aantrekken. In 2007 resulteerde dat in ADEM is hard nodig om het transitiebeleid handen en voeten te geven. Het staat vast dat we meer energieonderzoek en experimenteerruimte nodig hebben om de technologische versnelling te realiseren die ervoor kan zorgen dat we onze ambitieuze klimaat- en energiedoelstellingen halen. Peer review De kwaliteit van het huidige ECN-onderzoek is over de gehele linie hoog en in een aantal gevallen toonaangevend in Europa. Dat constateerden de internationale peer review commissies, die in 2007 de units en de organisatie als geheel (corporate) langs de kwalitatieve meetlat hebben gelegd. De bevestiging dat we op de goede weg zijn is natuurlijk verheugend, zegt Hoff. De commissies kwamen ook met een aantal eyeopeners die we zeker ter harte zullen nemen, zoals het advies om diepgaand na te denken over onze positionering in het huidige krachtenveld van universiteiten en Europese onderzoeksinstituten, de politiek en het bedrijfsleven, en op basis daarvan onze kernwaarden te formuleren en te verankeren in de organisatie, zodat we die waarden op een consistente manier uit kunnen dragen. Leidraad is daarbij vanzelfsprekend onze toenemende ambitie om nemen. Bijvoorbeeld in de discussies over CO 2 -afvang en -opslag en de inzet van eerste en tweede generatie biobrandstoffen. En we denken na over een vervolg op de EnergieVisie People management Een belangrijke opmerking van de peer review commissie betrof de personele bezetting van de onderzoeksgroepen. De commissie vond dat de relevantie en kwaliteit van de onderzoeksgroepen in veel gevallen vraagt om uitbreiding en versterking. Hoewel dit zeker dilemma s schept, onderschrijven Hoff en Van der Klein deze analyse, met de constatering dat de werving van nieuw hoog gekwalificeerd personeel er in 2007 niet gemakkelijker op is geworden. Hoff: In 2007 was sprake van een flinke groei, maar ook van doorstroom van personeel. Van de nieuwkomers is ongeveer 20 procent afkomstig uit het buitenland, wat ons natuurlijk sterkt in onze internationale ambities. Het blijft echter moeilijk om de gaten die vallen snel op te vullen, wat soms tot overbelasting leidt van de mensen die blijven. Gelukkig hebben we op een inspirerende werkomgeving voor medewerkers te creëren. In de visie van ECN dienen leidinggevenden een managementstijl te ontwikkelen waarin de kwaliteiten van medewerkers op het gebied van onderzoek, communicatie, (project)management, teambuilding, business development enzovoort, tot hun recht kunnen komen. Om het competentiemanagement verder handen en voeten te geven, komen er opleidingsprogramma s voor verschillende doelgroepen, te beginnen met de onderzoeksgroepen. Een projectgroep management development buigt zich over mogelijke loopbaanstappen voor leidinggevenden binnen en buiten de organisatie, zodat de ontwikkeling van leidinggevend potentieel nieuwe impulsen krijgt. ECN is zo verzekerd van voldoende kennis en ervaring op dit gebied om openvallende managementposities snel in te kunnen vullen. Op het programma staat verder een benchmark van de primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden ten opzichte van andere marktpartijen, in samenwerking met de OR en de vakbonden. Hoff: Mede op basis van de resultaten van deze benchmark wil ECN een modern beloningsbeleid ontwikkelen, waarin meer ruimte is voor het waarderen van specifieke kwaliteiten en bijzondere prestaties. 8 het onderzoeksprogramma ADEM, dat ECN samen met de drie TU s bij de een krachtige speler in het Europese energieonderzoek te zijn. Daarnaast sommige fronten een inhaalslag kunnen maken. Maar het blijft zeker een 9 overheid heeft ingediend en dat zich specifiek richt op materiaalonderzoek wil ECN (nationaal) meer agenderend opereren, ook een ambitie die in punt van aandacht. Toekomstverwachtingen voor energietechnologie-ontwikkeling manifester is geworden. ECN heeft de kennis, de visie, het overzicht Binnen- en buitenwereld zullen in 2008 veranderen. De juridische én de betrokkenheid om intensiever deel te nemen aan het publieke debat, ECN is er zich zeer van bewust dat het kapitaal van de organisatie berust structuur van ECN en NRG zal naar verwachting worden gewijzigd in een In februari 2008 werd bekend dat de commissie Onderzoek Duurzame of beter nog, zelf het debat aan te zwengelen en te beïnvloeden. bij haar personeel. Toponderzoek vereist toppersoneel. Dat is ook het holding met twee stichtingen, die zelfstandig maar toch gezamenlijk Energie, die zich op verzoek van de ministeries van VROM en EZ over een leitmotiv van het strategisch plan en het nieuwe people management zullen opereren. In de hele wereld zal de vraag naar goede, toepasbare aantal onderzoeksvoorstellen in de sector heeft gebogen, adviseert om Publieke discussie waarmee ECN in 2007 een begin heeft gemaakt. De drie deelprojecten die en economisch gezonde innovaties verder toenemen, en daarmee de 58 miljoen euro voor ADEM te reserveren. Hoff: Daar zijn we vanzelf- Hoff: ECN heeft die rol in 2007 een aantal keren op zich genomen. Ik denk zijn opgestart - invoering van het nieuwe functiegebouw, competentie- vraag naar de technologie van ECN. ECN zal dan ook actief zijn binnen sprekend blij mee. Als het allemaal doorgaat, want het geld in de daarbij vooral aan de EnergieVisie 2050, ons ambitieuze maar realistische management en een nieuwe beoordeling- en functioneringssystematiek - en buiten de EU (o.a in USA, China etcetera) Dat biedt goede perspectieven rijksbegroting is vooralsnog nog niet gevonden. toekomstbeeld van hoe de energievoorziening in het Europa van 2050 er zijn alle gericht op de ontwikkeling en loopbaanmogelijkheden van de voor de toekomst, die ECN dan ook met zelfvertrouwen tegemoet kan uit kan zien. Die visie heeft niet alleen veel publiciteit gegenereerd, maar medewerker, op het scheppen van meer duidelijkheid tussen werkgever zien. Dat is in de eerste plaats te danken aan de grote inzet en persoonlijke ook de maatschappelijke en politieke discussie over de energievoorziening en werknemer en op het kunnen bieden van maatwerk. ECN heeft sterke betrokkenheid van de medewerkers, benadrukken Hoff en Van der Klein: van de toekomst nieuwe impulsen gegeven. De EnergieVisie is door het behoefte aan medewerkers die zich met hun kennis en competenties We kunnen terugkijken op een grote collectieve inspanning, die over kabinet als richtinggevend bestempeld voor het overheidsbeleid. onderscheiden. De eerste ervaringen met het nieuwe people management 2007 een goed financieel resultaat heeft opgeleverd. Daarvoor zijn wij veel zijn goed. Om de nieuwe functies te kunnen koppelen aan een salarisschaal, worden alle functies in de eerste helft van 2008 gewaardeerd. dank verschuldigd aan onze medewerkers. We moeten onze Andere in het oog springende bijdragen aan de publieke discussie waren wetenschappelijke diepgang onze doorrekening van het kabinetsbeleid en het door ECN georganiseerde debat over nut en noodzaak van de afvang- en opslag van CO 2, De volgende stap is de feitelijke invoering van de nieuwe beoordelings- Kees van der Klein, adjunct-directeur Ton Hoff, directievoorzitter blijven koesteren. Kees van der Klein naar aanleiding van de ingebruikname van de SEWGS-installatie, met en functioneringssystematiek, die vooral is bedoeld om talent binnen adjunct-directeur vertegenwoordigers van de energie- en milieuwereld. Dat is een goed ECN tot volle wasdom te laten komen. Hoff: Zo worden leidinggevenden eerste begin, maar het is zaak dat we in 2008 nog vaker het voortouw getraind om de ontwikkeling van kennis te stimuleren, maar vooral ook om

6 2007 was het jaar van de aangescherpte doelstellingen: 20 procent duurzame energie in 2020 en 2 procent energiebesparing per jaar. Die aanscherping is te danken aan de groeiende onrust over de voorzieningszekerheid van brandstoffen in de toekomst, in combinatie met het groeiende besef van de noodzaak van een duurzame maatschappij. Terecht, want de opwarming van de aarde heeft nogal wat gevolgen. Wat je nu ziet is het gevolg van de uitstoot tot Sinds die tijd is de uitstoot van broeikasgassen sneller gegroeid dan in het meest negatieve scenario beschreven is, zegt Remko Ybema, unitmanager Beleidstudies, zorgelijk. Het is de hoogste tijd dat de overheid heldere keuzes maakt uit de alternatieven voor een duurzame samenleving. Het energie- en klimaatbeleid moet goed en doordacht zijn. De unit Beleidsstudies (BS) kan daar een bijdrage aan leveren. Maar snelheid is geboden. Onze maatschappij is stroperig geworden, maar er is wel voldoende draagvlak. Waar we nu behoefte aan hebben is daadkracht Onze maatschappij is stroperig geworden, maar er is wel voldoende draagvlak. Beleidsstudies Remko Ybema Veel van de adviesaanvragen voor de unit BS komen van de Nederlandse overheid, die bij ons komt met vragen als hoe moeten wij dit energievraagstuk aanpakken? Daarnaast krijgt de unit veel opdrachten van de Europese Commissie, hoewel dat niet automatisch gaat, zegt Remko Ybema. Als ECN moeten we gewoon meedoen met een aanbesteding om een opdracht te krijgen. Wel is het zo dat wij binnen Nederland op bepaalde dossiers een heel stevige positie bekleden en daardoor bijna automatisch een advies mogen uitbrengen. Dat betekent dat er veel kansen liggen voor de unit. Als de overheid een nieuwe energienota in gedachten heeft, dan komt ze vaak bij ons. We implementeren geen projecten maar geven advies, en behouden daarbij onze onafhankelijke positie. Vertrouwen vormt de basis van de werkverhouding tussen ECN en overheid.

7 Institutioneel geheugen In totaal produceerden de 55 medewerkers van BS in 2007 meer dan 120 rapporten. Sommige werden in een week geschreven, andere waren het resultaat van vier jaar hard werk. De unit ziet veel van haar werk terug in nota s of publicaties. Sla bijvoorbeeld de publicatie Nieuwe energie voor het klimaat, werkprogramma Schoon en Zuinig van het ministerie van VROM er maar op na. Hierin staan doorlopend verwijzingen naar ECN. Op zich is dat niet verwonderlijk. Beleidsstudies wil een onafhankelijke en gezaghebbende partij zijn, en we worden als zodanig regelmatig in de Tweede Kamer aangehaald. Onze expertise komt natuurlijk ook niet zomaar uit de lucht vallen. We hebben een flink institutioneel geheugen opgebouwd omdat we al veel eerdere plannen geëvalueerd hebben. De belangrijkste verschuiving van het afgelopen jaar is dat de aandacht niet meer alleen gericht is op het business as usual-scenario met veel groei en hooguit een kleine afname van de groei van de uitstoot van broeikasgassen. Er wordt nu veel meer gedacht in scenario s en visies waarin de gehele emissie juist naar beneden gaat en de doelstellingen hiervoor Om de risico s van klimaatverandering echt te verminderen en de levering van betaalbare energie op lange termijn veilig te stellen, zijn forse veranderingen in de energievoorziening nodig. ECN en NRG voorzien de inzet van een mix van duurzame technologieën en een schone inzet van fossiele brandstoffen. De ministers Van der Hoeven (EZ) en Cramer (VROM) betrekken deze visie nu bij de innovatie-agenda voor het kabinetsbeleid. Feitenstudie kernenergie Ook kernenergie kan niet worden uitgesloten. De unit BS heeft voor de SER een fact finding study verricht over de toepassing van kernenergie. Het advies van de SER-commissie op basis van deze studie had begin maart 2008 al klaar moeten zijn, maar liet vanwege onenigheid tussen de deelnemende partijen op zich wachten. Pas op 14 maart kwam de SER met het advies dat het kabinet alle energieopties, dus inclusief kernenergie, op een zakelijke en gelijkwaardige manier laat onderzoeken. Bijzonder om zo dicht op het beleid te zitten. Dat moet gebeuren op basis van de criteria betrouwbaarheid, milieubelasting, veiligheid en betaalbaarheid. De uitkomsten van dit onderzoek moeten een rol spelen bij de evaluatie van het klimaat- en energiebeleid die het kabinet van plan is in 2010 uit te voeren met het oog op de doelstellingen voor Binnen de commissie die het advies heeft voorbereid, waaraan ook deskundigen van buiten de SER deelnamen, zien de vertegenwoordigers van Stichting Natuur & Milieu en Milieudefensie geen reden om kernenergie al over twee jaar te heroverwegen, zulks op basis van technologische ontwikkelingen zoals door hen ingeschat. Daar blijkt maar weer uit dat het een gepolariseerd dossier is, zegt Ybema. Niet iedereen is kennelijk tevreden met de conclusies op basis van onze feitenstudie. Maar het geeft wel aan waar de knelpunten zitten. Ybema maakt zich wel zorgen over de toekomst. Zo voorziet hij dat energiegebruik duurder wordt, zeker als we niet doorpakken met het verduurzamen van de energievoorziening. We willen een leuk leven leiden én we willen verduurzamen. Dat kan wel, maar het betekent dat we heldere keuzes moeten maken en offers moeten brengen. Over de toekomst van Belangrijke partner bij de beleidsontwikkeling. De unit Beleidsstudies is voor ons een belangrijke partner bij de beleidsont- wikkeling. Samen met MNP, en soms CPB, rekenen zij het beleid door, zoals vorig jaar het werkprogramma Schoon en Zuinig van dit kabinet. En bij de net gepubliceerde Stimuleringsregeling Duurzame Energieproductie (SDE) heeft ECN de onrendabele toppen van de diverse vormen van duurzame energie uitgerekend; op deze berekeningen is de hoogte van de subsidiebedragen gebaseerd. In de komende jaren verwachten wij nog meer van de unit BS. Zij moeten in 2010 het werkprogramma Schoon en Zuinig evalueren, en nieuwe voorspellingen maken over het energieverbruik tot We verwachten ook van ECN dat ze ons helpen bij een vraagstuk waarmee wij al lang worstelen, namelijk wat de beste manier is om innovatie op het gebied van energie te bevorderen. Stel dat wij 100 miljoen euro kunnen besteden aan nieuwe energietechnologie, kunnen wij die dan beter steken in de ontwikkeling van windenergie op land of van zonnecellen? Welke trade-off is er tussen de diverse mogelijkheden? Welke leereffecten zitten er in de diverse technologieën? Daarover hopen we geleidelijk 12 worden gehaald. Een hoogtepunt uit 2007 was voor ECN de totstandkoming de unit BS maakt Ybema zich minder zorgen: De vraag naar studies zal meer duidelijkheid te krijgen. 13 van de EnergieVisie 2050, die we samen met Nuclear Research and in de komende jaren fors groeien en dat is voor ECN uiteraard een goede consultancy Groep (NRG) hebben geschreven. In de EnergieVisie 2050 Binnen de unit BS houd ik mij bezig met het energiegebruik van de gebouwde zaak. Verder voorzie ik dat BS nog meer zal gaan meten en evalueren. We Een derde terrein waarop wij meer verwachten van ECN is de ontwikkeling schetsen ECN en NRG een realistisch, ambitieus en vooral richtinggevend omgeving, zoals woningen, kantoren, winkels en scholen. We bestuderen het willen weten welk beleid echt effectief is geweest, zodat we de kwaliteit van een maat voor voorzieningszekerheid. Het energiebeleid heeft drie doelen: toekomstbeeld van een duurzame Europese energiehuishouding in totale energiegebruik in Nederland en maken met behulp van modellen energie- van onze adviezen nog verder kunnen verhogen. betaalbaarheid, milieuvriendelijkheid en voorzieningszekerheid. De eerste twee scenario s om te zien welke ontwikkelingen er zijn. Zo kijken we bijvoorbeeld zijn gemakkelijk te meten, de laatste niet. ECN werkt samen met Instituut of de klimaatafspraken die zijn gemaakt in Kyoto, wel gehaald worden. Onze Clingendael aan de ontwikkeling van een goede graadmeter, maar dit werk is modellen helpen om afwegingen te maken in het energiebeleid van de overheid. helaas nog lang niet af. Voor de komende jaren is een stabiele ontwikkeling van Neem als voorbeeld het optiedocument gericht op het terugdringen van CO 2, de SDE van groot belang. SenterNovem zorgt voor de uitvoering van SDE, ECN met daarin een optimalisatiemodel. Hiermee geven we de overheid handvatten doet de monitoring. Het is belangrijk dat de voortgang van de regeling goed om te komen tot CO 2 -reductie. De mogelijke opties worden daarin genoemd wordt gevolgd en dat goede ramingen worden gemaakt, want hiervan is het en ook welke kosten daarmee gemoeid zijn. Een ander mooi voorbeeld is succes van de regeling sterk afhankelijk. EZ wil liever niet opnieuw in een situatie onze doorrekening van het werkprogramma Schoon en Zuinig van de overheid. terecht komen waarbij een stimuleringsregeling tijdelijk stop gezet moet worden. Onze bevindingen zijn samen met het beleidsvoorstel naar de Tweede Kamer Het is zaak steeds de goede middenweg te vinden tussen beheersing van de gestuurd. Voorafgaand daaraan heb ik er persoonlijk minister Cramer over overheidsfinanciën, een betrouwbaar investeringsklimaat, en het bereiken van geïnformeerd. Het is heel leuk en bijzonder om zo dicht op het beleid te zitten. onze beleidsdoelen. Ik heb ook een wens voor de unit. Ik wens hen toe dat zij hun Marijke Menkveld sterke positie in het internationale circuit steeds weer zullen weten om te zetten in het verwerven van mooie projecten. En het zou leuk zijn als de thema s, die hen Marijke Menkveld studeerde Techniek en Maatschappij aan de TU Eindhoven. toegewezen worden in de mallemolen van internationale projecten, samenvallen Zij werkt als beleidsmedewerker voor de groep Energiegebruik, Transport en met de onderwerpen die wij belangrijk vinden, zoals technologische leereffecten Gebouwde omgeving van BS. en beter zicht op de internationale aspecten van voorzieningszekerheid! Pieter Boot (Ministerie van EZ/IEA)

8 Brussel heeft met de doelstellingen voor duurzame energie hoog ingezet, zegt Jan Willem Erisman, manager van de unit Biomassa, Kolen en Milieuonderzoek (BKM). Die doelstellingen zijn niet haalbaar zonder toepassing van biomassa als energiebron. We hebben niet de keuze tussen wel of niet biomassa toepassen. Het is: ja, maar duurzaam! Biobrandstoffen die niet concurreren met de voedselvoorziening groeien op de middenlange termijn ongetwijfeld uit tot een belangrijke duurzame energiebron en groene grondstof voor de chemie, met veelbelovende mogelijkheden voor de beperking van de uitstoot van broeikasgassen. De unit zet dit jaar al een aantal belangrijke tweede-generatietechnologieën in de markt. De concrete toepassing van werkelijk duurzame biobrandstoffen als groengas en BO2-pellets komt daarmee een stuk dichterbij. En onze katalysator voor de verwijdering van lachgas in salpeterzuurfabrieken kan een behoorlijke besparing in CO 2 -equivalenten opleveren. De duurzame biomassa-ontwikkeling zal wereldwijd doorzetten. Het gebruik van fossiele brandstoffen is na honderd jaar nog altijd niet gemaximaliseerd, dus voor deze nieuwe generatie brandstoffen valt nog veel te ontdekken. De unit kan een waardevolle bijdrage aan die ontdekkingstocht leveren. We beschikken over de ideale combinatie van kennis en technologie, voor zowel de productie van biobrandstoffen, het doorrekenen van milieueffecten, als het ontwikkelen van duurzaamheidscriteria Voor biobrandstoffen valt er nog veel te ontdekken. Biomassa, Kolen & Milieuonderzoek Jan Willem Erisman

9 Twee onderzoeksprogramma s staan centraal binnen de unit BKM: Biomassa en Kolen, en Milieuonderzoek. Binnen deze programma s wordt niet alleen wetenschappelijk onderzoek gedaan, maar ook marktgerichte technologie ontwikkeld en geïmplementeerd. Eén van de mijlpalen voor de unit BKM was de overeenkomst met Econcern en Chemfo voor de bouw van de eerste torrefactie plant. Deze demonstratiefabriek zal op commerciële schaal biomassakorrels produceren die gemakkelijk kunnen worden ingezet voor gebruik in conversie-installaties. Torrefactie is een soort koffiebranden van biomassa, verklaart Jan Willem Erisman. Hierbij bewerk je bijvoorbeeld hout of stro zodanig dat er brandstofkorrels ontstaan met een hoge energiedichtheid en zeer goede eigenschappen voor opslag en transport zonder kwaliteitsverlies. Torrefactie maakt stro en diverse agrarische reststromen dus geschikt voor bijstook in een kolencentrale. De ontwikkeling van torrefactie is dan ook van groot belang voor de inzet van biomassa in de energievoorziening. Vooruitlopend op de bouw van de demonstratiefabriek heeft de unit zelf al een pilot plant op het ECN-terrein gebouwd die 7 ton biomassa Er staat veel druk op de ontwikkeling van nieuwe technologie. Het milieu bevindt zich in een transitiefase. De doelstellingen op het gebied van klimaat en luchtkwaliteit zijn helaas nog niet geheel haalbaar met de technologieën die wij nu ter beschikking hebben. Er staat daarom heel veel druk op de ontwikkeling van nieuwe technologie. Nieuwe technologieën die deze prestaties wel kunnen halen, moeten snel naar de markt worden gebracht en gebruiksklaar worden gemaakt. ECN is voor VROM op dit terrein, het naar de markt brengen van nieuwe technologie en apparatuur, een goede partner. Een voorbeeld van expertise van ECN die nu goed van pas kan komen is de kennis van de ondergrondse opslag van CO 2. ECN was hier al mee bezig voordat dit onderwerp echt in de belangstelling kwam, en daarom hadden ze op dit gebied een voorsprong. We moeten nu een extra stap maken en beter inzicht verkrijgen in de manier waarop we deze technologie toepasbaar kunnen maken voor bedrijven. Ook daarbij zou ECN nuttig kunnen zijn. Groengas Succes boekte de unit ook met de productie van groengas, oftewel Substitute Natural Gas (SNG). De unit produceert dit gas met behulp van de zelf ontwikkelde en gepatenteerde MILENA-biomassavergasser, die biomassa vrijwel voor 100 procent omzet in bruikbaar gas, en de OLGAtechnologie die in staat is om teren uit het gas te verwijderen en het gas geschikt te maken voor toepassing in bijvoorbeeld gasketels, gasmotoren of gasturbines. Erisman: Door groengas bij aardgas te mengen is aardig wat te verduurzamen. Elke bijmenging levert verduurzaming op. We geloven dat de invoering van groengas een goede kans maakt, en we streven dan ook naar 30 procent aardgasvervanging in We kunnen gebruik maken van de bestaande infrastructuur voor aardgas en auto s kunnen prima rijden op groengas. Voorwaarde is wel dat we voor een dergelijke hoeveelheid groengas duurzame biomassa uit het buitenland moeten kunnen betrekken. 16 per jaar kan verwerken. De fijnstofproblematiek knelt op het moment. MNP coördineert een breed We hebben nog wel een aantal knelpunten op te lossen voordat we op Arjen Boersma studeerde Chemische Technologie aan de Universiteit Twente, 17 onderzoeksprogramma, ECN houdt zich daarbinnen bezig met de samenstelling grote schaal groengas kunnen produceren. Maar de vooruitzichten met als tweede fase opleiding Procestechnologie. Hij werkt als wetenschappelijk van fijn stof. Dit is een belangrijk onderdeel van het programma, want pas zijn goed met de bouw van een MILENA-pilot plant in De tweedegeneratietechnologieën medewerker Elektriciteit en Warmte van BKM. wanneer je meer over de samenstelling weet, kun je gerichte maatregelen nemen. voor transportbrandstof en chemicaliën verkeren Daarvoor moeten nieuwe technologie én nieuwe apparatuur worden ontwikkeld, nog in het laboratoriumstadium. Wel zijn er veelbelovende labverkenningen onder andere door ECN. Dat is zeker nodig als we straks moeten voldoen gedaan waarbij we door middel van een thermochemisch proces - via ontgassing aan verscherpte normen (PM 2,5, red.). VROM wilde ook weten welk effect het - biomassa hebben omgezet naar biobasisstoffen voor de chemie. klimaatbeleid heeft op de luchtkwaliteit, dus op de concentratie van stoffen als SO 2 en NO x. Dit bleek niet bekend, ook niet binnen de EU. ECN is in dit gat gesprongen met een heel nuttige snelle analyse. Onderdeel daarvan is een analyse van biomassa. Biomassacentrales leiden tot minder uitstoot van CO 2 maar hoe zit het met de productie van bijvoorbeeld NO x? ECN brengt de effecten nu in beeld, en dat hebben we nodig voor verdere ontwikkeling van beleid. Het zou mooi zijn als groengas uit biomassa aardgas kan vervangen. Ik heb me afgelopen jaar bezig gehouden met de proceskeuze voor de ver- wijdering van chloor en zwavel uit gas van biomassavergassing om het gebruik van dit gas in katalysatoren mogelijk te maken. Bijvoorbeeld om Substitute Natural Gas uit biomassa (bio-sng), een groene vervanger van aardgas, te produceren. ECN ontwikkelt momenteel hiervoor een nieuw proces. Dit proces bevat verschillende door ECN zelf ontwikkelde processtappen, zoals de MILENA biomassa-vergasser en de teerverwijderingstechniek OLGA. Er zijn al verschillende succesvolle experimenten op kleinere schaal bij ECN uitgevoerd. De uitdaging is nu het bio-sng proces op grotere schaal te demonstreren en te commercialiseren. Volgens schattingen heeft Nederland nog voor 20 tot 25 jaar aardgas. Daarom zou het mooi zijn als bio-sng een groot gedeelte van het aardgas kan gaan vervangen en zo een aanzienlijke bijdrage kan leveren aan de lange termijn CO 2 -reductiedoelstellingen. De gasinfrastructuur ligt er tenslotte al. Arjen Boersma ECN kan ook in de toekomst een belangrijke rol spelen als het gaat om het in beeld brengen van mogelijkheden voor aanvullend beleid. Zo is ECN bezig met technologie om de uitstoot van N 2 O, een sterk broeikasgas, te beperken bij salpeterzuurfabrieken. Die technologie moet zo snel mogelijk voorgeschreven kunnen worden, maar over de timing bestaat onzekerheid. Wanneer is de technologie voldoende bedrijfszeker? Ook daarover kan ECN ons adviseren. Marjan van Giezen (Ministerie van VROM)

10 Milieuonderzoek Onder leiding van ECN is in 2007 een internationale werkgroep opgericht Met torrefactie heeft ECN ECN heeft veel onderzoeksexpertise opgebouwd op het gebied van die ervoor moet gaan zorgen dat stikstof hoger op de politieke agenda Ecofys herkent vernieuwende technologieën en brengt de ontwikkelende het lef gehad om verspreiding van stoffen door water en lucht. Kennis en ervaring die door komt. Dat is noodzakelijk, want de afgelopen jaren is duidelijk geworden helemaal van voren af partij in de markt, bijvoorbeeld via ons zusterbedrijf Ecoventures, dat zich het programma Milieuonderzoek zijn gebruikt bij de ontwikkeling van dat stikstof een steeds groter probleem wordt voor de volksgezondheid, aan te beginnen. gespecialiseerd heeft in commercialisering van innovatieve ideeën op het de MARGA: een gepatenteerd meetinstrument waarmee gassen en de de natuur, de biodiversiteit en het klimaat. Kunstmest is een grote gebied van duurzame energie. Op basis daarvan hebben wij een krachtige samenstelling van fijn stof in de atmosfeer continu te meten zijn. Een van bron van stikstof en wanneer je extra biomassa wilt inzetten om tot een De discussie over biomassa is het afgelopen jaar in een stroomversnelling samenwerking ontwikkeld met ECN. Ecoventures is van plan torrefactie onze succesnummers, zegt Erisman. We hebben de MARGA in 2007 duurzamere samenleving te komen, heb je water, zon en kunstmest nodig. gekomen. De grootste uitdaging van het moment is dat we een duurzame breed in de markt te zetten in de exportlanden van biomassa; daarmee succesvol gedemonstreerd in de VS en de MARGA-roetmonitor heeft Kunstmest is echter maar voor 50 procent effectief. Zelfs als je het goed productie tot stand moeten zien te brengen. De toekomst van biomassa ondersteunt ze de ontwikkeling van duurzame biomassaprojecten in die langs de ringweg A10 in Amsterdam continu de roetconcentraties gebruikt. Het grootste deel van de stikstof komt in de lucht, de bodem en staat of valt daarmee. Ook op het gebied van biobrandstoffen moeten nog landen, en dat is weer nodig om de aanvoer van voldoende biomassa te gemeten. En er zijn meer toepassingen voor deze instrumenten denkbaar. het water terecht. veel ontwikkelingen plaatsvinden, zowel aan de voorkant (geschikt maken verzekeren. De MARGA wordt nu getest in een clean room in Korea. Dat is een ruimte Bouwstoffen en verontreinigende stoffen verspreiden zich door de bodem van biomassa voor verdere verwerking) als aan de achterkant (de eigenlijke waar bedrijven onder gecontroleerde omstandigheden bijvoorbeeld chips en komen in het grondwater. Dit proces van uitlogen kan in kaart worden productie van biobrandstof). Wij verwachten niet meer en niet minder van ECN dan dat zij nieuwe voor de computerindustrie produceren. Als die tests succesvol uitpakken, gebracht met ORCHESTRA, een systeem dat bijvoorbeeld kan voorspellen innovatieve technologieën aan zullen blijven dragen, die we dan samen kunnen onze meetinstrumenten als spin-off ook diensten bewijzen in het welke potentiële risico s restmateriaal uit de bouw op de lange termijn Aan de voorkant speelt het probleem dat biomassa bestaat uit heel met hen op de markt kunnen brengen. Ze moeten, met andere woorden, productieproces. met zich meebrengen voor het grondwater. Erisman is enthousiast over diverse stromen: het is vaak nat, zeer verspreid, en heeft een lage op de ingeslagen weg voortgaan. Op deze manier zal ECN mee profiteren het systeem waarvoor zowel beleidsmakers als industrie belangstelling dichtheid. ECN heeft met de ontwikkeling van de torrefactie-technologie van de technologieën die wij samen met hen kunnen commercialiseren. tonen. In 2007 is het systeem door VROM al ingezet om tot normstelling belangrijk werk verricht: met deze technologie krijgt biomassa meer Richard van den Broek (Ecofys) te komen. homogene eigenschappen, het valt beter op te slaan en te verwerken 18 en de energiedichtheid gaat omhoog. Op basis van deze technologie 19 Op milieugebied werkt de unit al jaren goed samen met de Universiteit gaan wij samen met ECN en Chemfo een eerste fabriek op commerciële Wageningen (WUR) en de groep Risicobeoordeling Milieuverontreiniging. schaal bouwen. In 2007 hield ECN-onderzoeker Rob Comans zijn inaugurele rede Natuurlijk(e) chemische vormen als basis voor waarden en normen, ter Aan de achterkant, de omzetting van biomassa in brandstoffen en gelegenheid van zijn benoeming tot hoogleraar Milieugeochemie aan de chemicaliën, zal vergassing de leidende technologie worden. Econcern WUR. In 2007 zijn bij de WUR, met Rob Comans als promotor, twee ECNers zal binnen een aantal jaren een biomassavergasser bouwen voor voeding gepromoveerd: Wouter Huijgen en Joris Dijkstra. Huijgen promoveerde van de BioMCN biomethanolfabriek. Vergassing is een al bewezen op een onderzoek naar CO 2 -emissiereductie door minerale vastlegging, technologie bij fossiele brandstoffen, en ook hieraan doet ECN veel Dijkstra promoveerde op een nieuwe aanpak voor de voorspelling van werk. Met name het werk van ECN aan de entrained flow vergassing uitloging van verontreinigde materialen. van biomassa is van hoge kwaliteit. De industrie benadert ons al voor het leveren van biomassavergassingsprojecten. Erisman stelt tot slot vast dat het ook voor de unit BKM een goed jaar was. De medewerkers van de unit hebben het afgelopen jaar grote prestaties geleverd. Er zijn diverse patenten verkregen en er is veel over ons gepubliceerd. Dit geeft aan dat we de goede dingen doen en dat het programma aansluit bij de vraag van overheden en markt. Het levert ook naamsbekendheid op, waardoor we potentiële klanten bereiken. Beide technologieën gaan op elkaar aansluiten in de vergassing van getorreficeerde biomassa. Het bijzondere van het werk van ECN aan met name torrefactie is dat hun reactor speciaal op dit doel is toegesneden. De meeste andere initiatieven op dit gebied komen van industrieën die hun bestaande reactor hebben aangepast voor torrefactie. ECN heeft de zaak fundamenteel aangepakt en heeft het lef gehad helemaal van voren af aan te beginnen, waardoor hun reactor nu tailor made is - precies datgene waaraan een club als Econcern behoefte heeft.

11 Het draagvlak voor energie-efficiëntie is in 2007 enorm toegenomen. Dat is een goede zaak, want besparing is en blijft de spil in de verduurzaming van de energiehuishouding. Wij roepen dit al jaren, zegt Peter Alderliesten, unitmanager Energie Efficiency in de Industrie (EEI). De overheid heeft voor energiebesparing nu een doelstelling vastgesteld van 2 procent per jaar. Een buitengewoon ambitieus plan, omdat het een verdubbeling betekent van de huidige prestatie. Uiteraard zullen de marktpartijen het laaghangende fruit eerst plukken en gebruikmaken van de beschikbare technologie. Maar toch is de industrie zich meer en meer bewust van het feit dat wie koploper is de hoogste revenuen krijgt. De aandacht voor doorbraaktechnologieën neemt daardoor toe. EEI kent drie speerpunten in het onderzoek en de technologieontwikkeling: industriële warmtehuishouding, moleculaire scheidingstechnologie en procesintensivering. De eerste onderzoeksgroep ontwikkelt onder andere industriële warmtepompen en houdt zich bezig met de opslag en transport van industriële restwarmte. Peter Alderliesten: ECN heeft in 2007 grote vooruitgang geboekt in de ontwikkeling van industriële warmtepompen. Er is ook een forse slag gemaakt in het opzetten van een consortium voor de implementatie van deze technologie. De grootste uitdaging ligt nu in de ontwikkeling van een kosteneffectieve warmtepomp die een grote besparing oplevert ten opzichte van de huidige gasgestookte ketels. Inmiddels is een aantal case studies met groot succes afgerond. Producenten en eindgebruikers uit de voedingsindustrie, raffinage en chemie zullen dan ook bij de vervolgontwikkeling betrokken willen zijn Besparing is en blijft de spil in de verduurzaming van de energiehuishouding. Energie Efficiency in de Industrie Peter Alderliesten Een ECN-technologie die het nieuws haalde was de thermo-akoestische warmtepomp. Daar hebben we in 2007 absoluut grote vorderingen mee gemaakt. We hebben er dan ook met grote inzet - met alle beschikbare menskracht uit Europa hier bij ons in Petten - aan gewerkt. Het betreft een flexibele technologie. Toepassingen als industriële hoge temperatuur warmtepompen liggen voor de hand en ik zie ook goede mogelijkheden voor de koelmarkt. Het strategische plan voor de thermo-akoestische pomp is wat mij betreft dan ook: met volle kracht er tegen aan!

12 Virtueel instituut EEI werkt intensiever dan ooit samen in het virtuele instituut Dutch Separation Technology Institute (DSTI). Hierin participeren de verzamelde universiteiten, kennisinstituten en de industrie. In het project Mild dewatering Systems hebben Friesland Foods, Royal Cosun (Suiker Unie) en EEI aangetoond dat in de Nederlandse suikerfabrieken een energiebesparing mogelijk is van meer dan 50 procent: een totale besparing die vergelijkbaar is met het gemiddeld jaarlijkse energieverbruik van huishoudens. Een vervolgproject moet de benodigde investering en rentabiliteit aantonen. Een succesvol resultaat van de samenwerking binnen het EOS-consortium Anorganische Membraantechnologie is de ontwikkeling van een ontwateringsmembraan. Een absoluut highlight. Ø Doorsnedes membraanreactor Het membraan is onder veeleisende omstandigheden al twee jaar stabiel. Dit product ontwikkelt zich kwalitatief zo goed dat we nog dit jaar op zoek gaan naar partijen voor de verdere ontwikkeling. We willen er zo snel mogelijk de markt mee op, meldt Alderliesten enthousiast. Ongeveer 40 Nederlandse bedrijven hebben in door EEI georganiseerde workshops een bijdrage geleverd aan het opstellen van een roadmap Procesintensivering (PI). PI omvat een set, vaak radicaal innovatieve, principes voor proces en apparaatontwerp, die zeer significante voordelen kunnen bieden in termen van energiebesparing, kapitaal en operationele kosten, productkwaliteit, procesveiligheid en vermindering van afvalstromen. De roadmap brengt in kaart wat voor kansen de ontwikkeling van PI biedt voor de Nederlandse industrie, wie de geïnteresseerden zijn en wat er nog moet gebeuren. Een goede stap dus, concludeert Alderliesten. Membraanreactor EEI heeft daarnaast een membraanreactor ontworpen die kan worden toegepast in een stoomreformingsproces voor de efficiënte productie van waterstof. Uit een aantal proeven blijkt dat de membraanreactor ook bij De jaarlijkse aangroei in de Nederlandse bossen wordt niet volledig benut. De papierindustrie is een grootverbruiker van energie. Vroeger bedroegen energiekosten 10 tot 14 procent van het totaal, met de recente prijsstijgingen is dit aandeel vrijwel verdubbeld. Bij verschillende fabrieken vormt energie nu een grotere kostenpost dan het personeel. Beter omgaan met energie is daarom zowel maatschappelijk als bedrijfseconomisch van groot belang voor de branche. Daarbij moet de papierindustrie niet alleen te letten op CO 2 -uitstoot en energiebesparing, maar ook op de grondstoffenkant. Pulp is biomassa. Daarom volgen wij met grote belangstelling wat er in de toekomst gaat gebeuren met hout. Samen met partijen als LNV en Staatsbosbeheer onderzoeken we of er niet méér hout gewonnen kan worden, gegeven dat de jaarlijkse aangroei in de Nederlandse bossen lang niet in zijn geheel wordt benut. De milieuprestaties van de Nederlandse papierindustrie zijn voor een in de praktijk voor een groot deel afspeelt. Wij zoeken naar paradigmawijzigingen in onze productie, waarbij technologische concepten naar de markt worden vertaald. ECN is hier wat minder actief in. Het zou voor ons transitieproces nuttig zijn als ECN zich ook op dat gebied nadrukkelijker zou manifesteren. Gerrit Jan Koopman (Koninklijke VNP) Het Moleculair zeefmembraan is een veelbelovend alternatief voor bestaande scheidingstechnieken. Ik ben projectleider van kennisprojecten, waarin we verkenningen doen naar nieuwe materialen en experimentstrategieën. Voor mij betekent dat én onderzoek doen én voorstellen en publicaties schrijven. Het gaat dan om voorstellen om aanspraak te maken op financiering voor onderzoek naar materialen en de toepassing van membranen voor waterstofafschei- 22 hoge druk goed werkt, een belangrijke stap in de opschaling. Daarnaast deel al heel goed, met een recyclingpercentage van 77 procent. Maar wij ding en pervaporatie (het afscheiden van water van een organische 23 zien wij dat de belangstelling van de industrie voor heat integrated willen nog zeer grote stappen maken en hebben daarvoor vijf innovatieprogramma s vloeistof). De laatste wetenschappelijke publicatie behandelde een distillation groot is. Met een gepatenteerd ontwerp verwachten we een uitgewerkt die samen de Energietransitie Papierketen vormen. nieuw type membraan, dat door ons in samenwerking met onderzoekers energiebesparing van 30 tot 35 procent te kunnen behalen. En ook de Wij pakken de keten aan alle kanten aan. Wij bevorderen de toepassing van de Universiteit Twente en de Universiteit van Amsterdam is ontwikkeld. investeringen liggen beduidend lager dan voor de bestaande technologie. van best practices, zetten meer reststromen en andere energiebronnen Dit hybride membraan is langdurig bestand tegen blootstelling Komend jaar volgt de follow-up, waarbij onder andere grote bedrijven als op het eigen terrein in voor energiewinning, en optimaliseren logistiek en aan hoge temperaturen. Deze moleculaire zeefmembraan is in staat Bayer en BASF betrokken zijn. materiaalbenutting in de totale keten. Ook onderzoeken we hoe de oplosmiddelen en biobrandstoffen te ontwateren en is daarmee een papierindustrie nieuwe grondstoffen kan aantrekken als gevolg van veelbelovend energiezuinig alternatief voor bestaande scheidingstechnieken. Samenvattend is 2007 voor Alderliesten niet alleen een heel erg druk nieuwe functies voor biomassa, en of er niet geheel nieuwe technologieën Er is wereldwijd veel belangstelling voor, en daar zijn we heel blij mee. maar ook een erg vruchtbaar jaar geweest. We hebben veel van onze voor de papier- en kartonfabricage mogelijk zijn met minder energiegebruik. De volgende stap is dat we de technologie op pilot-schaal gaan testen medewerkers geëist, maar het resultaat mag er echt zijn. We hebben op locatie bij een industriële partner. Deze technologie illustreert onze veel bereikt, ook los van alle ontwikkelingen op het gebied van energieefficiënte Een transitie betekent een verandering van gedachten en om dat te focus op energiebesparing in het industriële proces. Er gaat nog veel technieken. De unit heeft bijvoorbeeld een grote opdracht in bereiken hebben wij met opzet een ambitie geformuleerd die wij niet op meer nieuws komen over soortgelijke succes stories. de wacht gesleept voor de ontwikkeling van specifieke membranen eigen kracht kunnen realiseren: een halvering van het energiegebruik. Rob Kreiter voor de petrochemische industrie. Dat geeft alleen maar meer voeding aan Twee teams hebben, in competitie, plannen daarvoor ontwikkeld, die de wens om in de komende periode verder te groeien, zegt Alderliesten. hebben bijgedragen aan een aantal programma s. ECN heeft ons geholpen Rob Kreiter promoveerde op Organische Chemie en Katalyse aan de Deze behoefte wordt door ECN in den brede gedeeld en daar kan ik het in de jury die de voorstellen beoordeelde, en daarna ook bij de uitwerking Universiteit Utrecht. Hij is wetenschappelijk medewerker van de groep alleen maar van harte mee eens zijn. van de vijf transitiepaden. ECN functioneerde daarbij voor ons als het Moleculaire Scheidingstechnologie van EEI. geweten in het hele proces, de partij bij wie wij altijd te rade konden gaan. ECN heeft daarin een goede bijdrage geleverd. Wij zien dat ECN goed is in zowel de ontwikkeling van technologie als beleidsvorming. Daartussen ligt een breed terrein van innovatie en economie waarop de transitie zich