Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Kunz, Abraham Jacob Title: Als een prachtig boek : Nederlandse Geloofsbelijdenis artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie Issue Date:

2 Als een prachtig boek

3

4 Als een prachtig boek Nederlandse Geloofsbelijdenis artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie As a Most Beautiful Book Article 2 of the Belgic Confession in the Context of 16 th Century Reformed Theology Proefschrift ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof.mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op 13 februari 2013 klokke uur door Abraham Jacob Kunz geboren te Polsbroek in 1970

5 Promotiecommissie Prof.dr. G. van den Brink (PThU Amsterdam, voorheen: Universiteit Leiden) Prof.dr. C. van der Kooi (VU Amsterdam) Prof.dr. E.G.E. van der Wall (Universiteit Leiden) Dr. J.W. Buisman (Universiteit Leiden) Prof.dr. E.A. de Boer (VU Amsterdam) Prof.dr. G. Marnef (Universiteit Antwerpen) Prof.dr. J. Muis (PThU Amsterdam) Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland.

6 My aspiration is not of course to enter into the thought-process of long-dead thinkers; it is simply to use the ordinary techniques of historical inquiry to grasp their concepts, to follow their distinctions, to appreciate their beliefs and, so far as possible, to see things their way. Quentin Skinner, Visions of Politics I. Regarding Method, Cambridge 2002

7

8 Woord vooraf Meer dan 450 jaar geleden verscheen de Confession de foy (1561), al spoedig in het Nederlands vertaald als Belydenisse des gheloofs (1562). In dit document, dat vandaag vooral bekend is als Confessio Belgica ofwel Nederlandse Geloofsbelijdenis, hebben calvinisten uit de Nederlanden hun geloof onder woorden gebracht. Daarbij was de confessie van meet af aan bedoeld als een akkoord van gemeenschappelijk belijden. De Confession de foy, geschreven door Guy de Brès, destijds predikant te Doornik, brengt ons dus bij de wortels van het Nederlandse calvinisme. Hiermee is een belangrijke motivatie voor dit onderzoek gegeven: we zijn geïnteresseerd in de vroegreformatorische geloofsvoorstellingen, zoals die in de zestiende-eeuwse Nederlanden als kerkelijk belijden werden geboekstaafd. We richten ons hierbij op een facet van de belijdenis, namelijk de wijze waarop mensen kennis van God krijgen. Vanaf 1561 hebben mensen zich met de tekst van de confessie beziggehouden. Dit hoeft niet te verbazen, gezien het feit dat de Confession de foy reeds enkele jaren na verschijnen door kerkelijke vergaderingen als officiële belijdenis werd aanvaard. Eerst gebeurde dit in de Zuidelijke Nederlanden, daarna tijdens de synode van Emden (1571). Toen vanaf 1572 in de Noordelijke Nederlanden ruimte kwam voor kerkelijk leven in calvinistische zin, werd de Confession de foy de belijdenis van de Gereformeerde Kerk. Na het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden kreeg de confessie tevens een functie buiten de kerkmuren. Behalve dominees en ouderlingen moesten ook professoren, schoolmeesters en regenten haar ondertekenen. De Confession de foy brengt ons dus tevens bij de fundamenten van de Nederlandse Republiek. Dat de belijdenis niet slechts is beschouwd als een historisch document van vroegreformatorische Nederlandse calvinisten, mag blijken uit de vele commentaren die gedurende meer dan vier eeuwen op de Confession zijn geschreven. Ze bieden, behalve een uitleg van de confessie, ook een tijdspiegel aangaande theologische themata. Dit brengt ons ten aanzien van artikel 2 bij een tweede motivatie van ons onderzoek, nu van meer dogmahistorische aard: hoe is er naar aanleiding van de confessionele tekst de eeuwen door gedacht en geschreven over God en Zijn openbaring? In vergelijking met de periode van de Nederlandse Republiek heeft de Confession de foy, nu dus NGB genoemd, in onze tijd aan betekenis ingeboet. We kunnen immers niet meer zeggen dat de belijdenis tot het fundament van onze samenleving behoort. Toch functioneert de NGB binnen de kerken die uit de gereformeerde reformatie zijn voortgekomen officieel nog altijd als akkoord van gemeenschappelijk belijden. Dit brengt ons bij de derde motivatie van ons onderzoek, dit keer van systematisch-theologische aard: hoe kan de NGB ons helpen bij een hedendaagse geloofsverwoording én geloofsverantwoording?

9 8 ALS EEN PRACHTIG BOEK Bij het ontstaan van dit proefschrift zijn verschillende personen nauw betrokken geweest. We noemen ze hier, om onze erkentelijkheid uit te spreken voor hun hulp. Dit geldt vooral voor prof.dr. G. van den Brink, die dit onderzoek als promotor heeft begeleid. Onze gedeelde fascinatie voor de tekst van artikel 2 blijkt uit het feit dat de thematiek van dit onderzoek tevens het onderwerp van zijn oratie was. Hij heeft me echter aangemoedigd om zelfstandig onderzoek te verrichten en daarbij op een eigen manier met de tekst om te gaan. Zijn stimulerende rol kwam tot uiting in de wijze waarop hij met aangeleverde teksten omging: ze werden nauwkeurig gecorrigeerd, met een scherp oog voor een zuivere argumentatie, waar nodig voorzien van kritische vragen, maar altijd met ruimte voor een eigen afweging. Daarnaast danken we prof.dr. C. van der Kooi, die bereid was om als referent op te treden en de tekst door te nemen. Verder noemen we prof.dr. W. Balke, prof.dr. E.A. de Boer, dr. A. Goudriaan, dr. W.H.Th. Moehn, dr. H. Stoevesandt en prof.dr. W. Verboom, die specialistische vragen beantwoordden, originele teksten ter beschikking stelden of, in een enkel geval, delen van dit boek van commentaar voorzagen. De deelnemers aan het promovendiberaad van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland (sectie systematische theologie) bedank ik voor de inhoudelijke bespreking naar aanleiding van een eerdere versie van het slothoofdstuk. Mw. Petra Pruissers vertaalde de samenvatting in het Engels en Frans. De tekst is nauwkeurig gecorrigeerd door drs. Piet Vergunst. Daarnaast was hij tijdens het hele proces van onderzoek en schrijven op de achtergrond een constante factor, altijd geïnteresseerd in nieuwe vondsten, en daarmee een belangrijke stimulans bij dit onderzoek. In mw. Simone Perreijn bedanken we uitgeverij Boekencentrum voor hun hulp bij de uitgave van deze dissertatie. Mijn vrouw Hanneke en onze kinderen hoef ik niet te bedanken. De vreugde van de een is ook de blijdschap van de ander. Toch wil ik jullie bedanken voor alle liefde, steun en toewijding. Dit proefschrift is geschreven in de pastorie van de hervormde gemeente van Katwijk aan Zee. Ik bedank mijn kerkenraad voor het in mij gestelde vertrouwen om naast een intensief predikantschap te kunnen werken aan een promotieonderzoek. Wat vijf jaar geleden als een hobby begon, is gaandeweg een onderdeel geworden van mijn predikantschap. De kerkelijke situatie van 1561 in de Zuidelijke Nederlanden is weliswaar moeilijk te vergelijken met die van Nederland in Hetzelfde kan gezegd worden van de culturele verschillen tussen toen en nu. Wat ons echter verbindt met de Zuid-Nederlandse predikant Guy de Brès is de opdracht om verantwoord over God te spreken. In die zin hopen we dat de bestudering van artikel 2 in zijn theologiehistorische context eraan zal bijdragen dat de kerk haar traditie serieus zal (blijven) nemen en, gevoed vanuit haar bronnen, het debat aangaande Gods bestaan en Zijn kenbaarheid ook als een publieke zaak zal blijven voeren.

10 Inhoudsopgave Woord vooraf 7 Inhoudsopgave 9 Lijst van afkortingen Als een prachtig boek Inleiding Interpretatie(s) van artikel Methodische verantwoording Relatie tot eerder onderzoek Opzet van het onderzoek Historische context van NGB artikel Inleiding Ontstaansgeschiedenis: tijd en plaats Auteurschap Genre Status: un commun accord Traditiestromen achter de NGB Tekstuitgaven en tekstgeschiedenis van artikel Artikel 2: tekst in context Receptie van artikel 2 voor Barth Inleiding S. Maresius: Foederatum Belgium Orthodoxum (1652) B. Bekker: De Leere der Gereformeerde Kerken (1696) A. Rotterdam: Zions Roem en Sterkte (1755) W.H. Gispen: Geloofsbelijdenis der Nederlandsche Gereformeerde Kerk (1869) J.I. Doedes: De Nederlandsche Geloofsbelijdenis (1880) Receptie van artikel 2 vanaf Barth Inleiding K. Barth: Kirchliche Dogmatik II/1 (1940) Th.L. Haitjema: Het barthiaansche bezwaar (1938) A.A. van Ruler: Natuur en genade (1938) J. Koopmans: De Nederlandse Geloofsbelijdenis (1939) A.D.R. Polman: Onze Nederlandse Geloofsbelijdenis (1948) J.N. Sevenster: De Nederlandse Geloofsbelijdenis critisch beschouwd (1948) 119

11 10 ALS EEN PRACHTIG BOEK 4.8 K. Schilder: Christelijke religie (1949) G.C. Berkouwer: De algemene openbaring (1951) C. Vonk: De Voorzeide Leer (1955) G.Th. Rothuizen: Zijn openbaring (1961) H. Berkhof: Die Welterfahrung des Glaubens (1988) W. Verboom: Kostbaar belijden (1999) G. van den Brink: Als een schoon boec (2007) De interpretaties gewogen Interpretatie vanuit het perspectief van de gelovige Boek der Natuur universeel toegankelijk Universele leesbaarheid met daarbij geloofsmatige interpretatie Een coherente interpretatie Naar een auteursintentionele uitleg Godskennis in de geschriften van De Brès Inleiding Confession de foy (1561) Analyse van artikel Artikel 2 in de context van de Confession de foy Le Baston de la foy chrestienne (1559) Edities van Le Baston Karakter van Le Baston Godskennis in Le Baston Naar een auteursintentionele uitleg: een tussenbalans NGB artikel 2 en de gereformeerde confessies voor Inleiding Openbaring en godskennis in de gereformeerde confessies Instruction (1537) Catéchisme de l Eglise de Genève (1542) Catechismus Ecclesiae Londinensis (1551) Confessio Gallicana (1559) NGB artikel 2 in het spectrum van gereformeerde confessies De NGB en de andere confessies Invloed van andere confessies De NGB en de CG over godskennis Conclusie Reformatorische stemmen over godskennis Inleiding Philippus Melanchthon Loci communes (1521/1535) Commentarii in Epistolam Pauli ad Romanos (1532/1540) Conclusie 245

12 Inhoudsopgave Heinrich Bullinger In Sanctissimam Pauli ad Romanos Epistolam (1533) Decades Conclusie Martin Bucer Metaphrases et Ennarationes perpetuae Epistolarum Pauli Apostoli (1536) Conclusie Johannes Calvijn Commentarius in Epistolam Pauli ad Romanos (1540) Institutie (1539) Institutie (1559) Conclusie NGB artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie Scheppingsmatige godskennis Boekmetafoor Design-argument Comparatief Structuur van artikel Conclusie De metafoor van de twee boeken Inleiding Geschiedenis van de boekmetafoor Vroegchristelijke tijd Middeleeuwen Vroege reformatie Vroegmoderne tijd: de troop bij natuuronderzoekers De boekmetafoor in artikel Conclusie Balans en perspectief Inleiding Auteursintenties als hermeneutisch principe Interpretatie van artikel Coherente interpretatie Auteursintentionele interpretatie Artikel 2 in de huidige theologische discussie Existentieel bezwaar Epistemologisch bezwaar Cultureel bezwaar Christologisch bezwaar 364

13 12 ALS EEN PRACHTIG BOEK 9.5 Actualisering van artikel Gods eerste boek Gods tweede boek 377 Summary 379 Résumé 384 Geraadpleegde bronnen en literatuur 390 Index 402 Curriculum vitae 407

14 Lijst van afkortingen ABB Archives et Bibliothèques de Belgique (1968-) BCHEWB Bulletin de la Commission de l Histoire des Églises Wallones (1899-) BSHPB Bulletin de la Société d Histoire du Protestantisme Belge ( ) BLGNP D. Nauta (e.a.), Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme, Kampen CC Corpus Christianorum, Turnhout CO J. Calvijn, Joannis Calvini Opera quae supersunt omnia, G. Baum, E. Cunitz en E. Reuss (ed.), Braunschweig CG Confessio Gallicana CR Corpus Reformatorum, C.G. Bretschneider en H.E. Bindseil (ed.), Braunschweig HTR The Harvard Theological Review (1908-) HWPh J. Ritter (red.), Historisches Wörterbuch der Philosophie, Darmstadt 1971 IJST International Journal of Systematic Theology (1999-) JFSE Journal of Faith and Science Exchange (1997-) KT Kerk en Theologie (1950-) NAKG Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis ( ) NGB Nederlandse Geloofsbelijdenis NNBW P.J. Blok en P.C. Molhuysen (red.), Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, Leiden NTT Nederlands theologisch tijdschrift (1946-) OEV Onder eigen vaandel: driemaandelijksch theologisch tijdschrift ( ) OS J. Calvijn, Joannis Calvini Opera selecta, P. Barth en G. Niesel (ed.), München PL J.-P. Migne (ed.), Patrologia Latina, Paris RHPR Revue d Histoire et de Philosophie Religieuses (1921-) SJT Scottish Journal of Theology (1948-) TR Theologia reformata (1958-) TRE G. Krause en G. Müller (red.), Theologische Realenzyklopädie, Berlin WJT The Westminster Theological Journal (1938-) ZTK Zeitschrift für Theologie und Kirche (1891-)

15