DE HERINRICHTING VAN KAMP WESTERBORK

Transcriptie

1 [Geef tekst op] 30/5/2011 MASTERSCRIPTIE CULTUREEL ERFGOED DE HERINRICHTING VAN KAMP WESTERBORK De vernieuwde enscenering geplaatst in het kader van de hedendaagse historische cultuur Lisa Dompeling

2 Lisa Dompeling Reitdiepstraat GH Utrecht Lisa_dompeling@hotmail.com Studentnummer: Scriptieseminar Master Cultureel Erfgoed Scriptiebegeleider: Erik Nijhof 2

3 Vooral in de zomermaanden lijkt het voormalig kampterrein een recreatieoord. Fietsers rusten uit, installeren zich op een plek waar vroeger de rampe was en eten hun lunchpakket op. De Boulevard de Misère, zoals de hoofdweg door het kamp werd genoemd, is nu vooral een doorgangsroute in het netwerk van fietspaden aangelegd over de Drentse heide. Menig recreant lijkt zich te verbazen over waar ze zijn terechtgekomen. De geschiedenis van kamp Westerbork is verdwenen achter de façade van een gerieflijk landschap. Roel Hijink 3

4 Inhoudsopgave Inleiding 5 De herinneringscultuur en de hedendaagse historische cultuur Hedendaagse historische cultuur De herinneringscultuur Verschillende manieren van omgaan met het verleden 16 (Zwart) Toerisme Het ontstaan en de ontwikkeling van het erfgoedtoerisme Het (zwarte)toerisme 21 De geschiedenis van kamp Westerbork De ontstaansgeschiedenis en functie van kamp Westerbork De naoorlogse periode 28 Hedendaags Westerbork Het terugplaatsen van de barakken Het opknappen van commandanthuis Gemmeker De authenticiteitkwestie De materiële authenticiteit De betekenis van de herinrichting van kamp Westerbork 45 Conclusie 49 Nawoord 52 Literatuurlijst 53 4

5 Inleiding Vorig jaar was het vijfenzestig jaar geleden dat Nederland bevrijd werd. Elk jaar wordt dit herdacht met herdenkingen en bevrijdingsfestivals op 4 en 5 mei. Ook zijn er in de afgelopen decennia talloze gedenkstenen, monumenten en herinneringsplaatsen opgericht waar de Tweede Wereldoorlog en zijn slachtoffers worden herdacht. Waar bij vroegere gelegenheden in de nationale herinnering voornamelijk de nadruk lag op de verschrikkingen van de oorlog, behelst het herdenken tegenwoordig velerlei andere aspecten. Op twaalf april 2010 werd in kamp Westerbork de bevrijding van het kamp herdacht. Hoewel er, afgezien van de minister van Volksgezondheid en Welzijn, geen leden van het kabinet, Tweede Kamer of Koninklijke familie aanwezig waren, werd het door de NOS rechtstreeks uitgezonden in een uitzending die maar liefst een uur en een kwartier in beslag nam. Er werden door schoolkinderen bloemen gelegd op het nationaal monument van kamp Westerbork: de spoorlijn die aan het einde krullend omhoog buigt, vervaardigd door Ralph Prins. 1 De aanwezigen bestonden verder voor een groot deel uit mensen die ten tijde van de oorlog zelf in het kamp hadden gezeten en hun familieleden, plus overige belangstellenden. Kamp Westerbork ontvangt elk jaar bezoekers die het doorgangskamp komen bezoeken, en nog eens mensen die naar het herinneringscentrum komen. 2 Deze gigantische belangstelling voor het voormalige Judendurchgangslager hoeft niet als verbazingwekkend te worden beschouwd, in het licht van de collectief grote belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog. Waar deze massale belangstelling vandaan komt en hoe deze zich heeft ontwikkeld is een vraag die aan de basis staat voor de keuze voor dit scriptieonderwerp. 1 Roel Hijink, Het gedenkteken, de plek en de herinnering. De monumentalisering van de Duitse kampen in Nederland(verschenen in beperkte oplage,2010) Hijink,Het gedenkteken,15. 5

6 Kamp Westerbork kan worden opgesplitst in drie onderdelen: Het herinneringscentrum dat buiten het kamp gelegen en in 1981 opgericht is, het kampterrein zelf en het nationaal monument dat in het kamp gelegen is. Doordat het kampterrein na de tijdelijke bewoning door Molukkers in 1951 definitief niet meer bewoond werd, is het terrein met de barakken leeggehaald. Deze barakken zijn in deze periode grotendeels verkocht aan agrarische bedrijven, wat geplaatst moet worden tegen de achtergrond van het toen heersende idee dat het kamp volledig gesloopt zou worden. 3 Bezoekers van het voormalig concentratiekamp krijgen tegenwoordig een vrijwel leeg terrein te zien, waardoor het voormalig uiterlijk van het kamp moeilijk voor te stellen is. Westerbork, samen met alle andere herinneringsplaatsen en monumenten die verband houden met de Tweede Wereldoorlog, hebben op dit moment te kampen met een omslag. Op dit moment is de generatie die de oorlog heeft meegemaakt nog in leven, maar dit zal over enkele jaren niet meer het geval zijn. Het herinneren, zowel individueel als collectief, zal dan ook automatisch een andere vorm krijgen. De generaties die na de oorlog geboren zijn zullen in familieverband of op persoonlijk vlak steeds minder geconfronteerd worden met de Tweede Wereldoorlog. Waar een (voormalig leeg) kampterrein in het verleden genoeg uitstraalde om de bezoeker de gebeurtenissen en lessen van het verleden te laten herinneren, zal dit in de toekomst waarschijnlijk niet meer voldoende zijn. Niet alleen de generatiewisseling is van invloed op de vorm van herinneren, ook het toenemende belang van beleving en visuele hulpmiddelen die voortkomen uit de hedendaagse historische cultuur zijn elementen die de omgang met het cultureel oorlogserfgoed bepalen. De omslag waar in de vorige alinea over gesproken werd is in principe de basis voor de onderzoeksvraag van deze scriptie. Er zal blijken dat de inrichting van het kamp en de keuzes die daarbij gemaakt worden door verschillende actoren worden beïnvloedt. Aan de ene kant is er het publiek dat het kamp bezoekt een actor. Het publiek komt vanuit een bepaalde achtergrond, met bepaalde eisen en verwachtingen naar een site. Wanneer er niet aan hun verwachtingen wordt voldaan zal er sprake zijn van een bepaalde vraag. 4 De organisatie van het kamp Westerbork die de inhoudelijke beslissingen maakt over de vormgeving, uitstraling en inhoudelijke elementen van de site doet dit niet als een onafhankelijk actor maar wordt beïnvloedt door het publiek. Er is dus sprake van een bepaalde overeenstemming en afhankelijkheid tussen de vraag en het aanbod. Verder 3 Dirk Mulder, Een vormgegeven verwerking, in: Dirk Mulder en Ben Prinsen(ed.), Bronnen van Herinnering. Westerbork Cahiers deel 1(Hooghalen,1993)20-50,32. 4 Gregory Ashworth en Peter Howard,European heritage,planning and management(cromwell,1999)

7 worden beide actoren beïnvloedt door de historische cultuur waarin zij zich bevinden en beïnvloeden zij op hun beurt weer de ontwikkeling van deze historische cultuur. Deze hedendaagse historische cultuur wordt onder meer gekenmerkt door nostalgie en musealisering. 5 Deze musealisering uit zich niet alleen in een grote groei van het aantal musea, maar is ook te zien in het aantal monumenten, herdenkingen en herdenkingsplaatsen. Een aanzienlijk percentage hiervan houdt verband met de Tweede Wereldoorlog, dat als historisch tijdvak een belangrijke positie inneemt in de Nederlandse historische cultuur. Niet alleen vormt de oorlog een levende geschiedenis en daarmee een belangrijk politiek en moreel richtpunt in de hedendaagse cultuur, de individuele en collectieve wijze waarop de herinneringen voortdurend gerangschikt worden in een betekenisvol beeld verschaffen identiteit. 6 In deze scriptie zullen de verschillende actoren in de eerste instantie onafhankelijk van elkaar aan bod komen om de ontwikkelingen en processen die aan beide zijden een rol spelen te kunnen aanschouwen. Voor de ene actor, het publiek, zal er gekeken worden naar het hedendaags historisch toerisme en specifiek naar het zwarte toerisme. Dit toerisme kan gezien worden als een verschijnsel van de postmoderne samenleving en de hedendaagse nationale herinneringscultuur, waarbij voyeurisme en exploitatie een rol spelen. De term Dark Tourism is een verzamelnaam voor verschillende soorten toerisme die alle verband houden met plaatsen die te maken hebben met de dood. Een specifieke vorm van het Dark Tourism is het Holocausttoerisme, voortkomend uit de Holocaust memory boom en de daaruit massaal ontstane bezoeken aan voormalige concentratiekampen, gedenkstenen en monumenten. 7 Het Holocausttoerisme draait voornamelijk om het herdenken en eren van de slachtoffers van het naziregime, en heeft een sterk educatief en normatief karakter. De andere actor, de organisatie van het herinneringscentrum en kampterrein van Westerbork, vormt de aanbieder en wordt net als het publiek beïnvloedt door verscheidene factoren. 8 De inrichting van het kampterrein staat niet op zichzelf, maar wordt mede bepaald door de historische cultuur van vandaag en de ontwikkelingen die daarmee gepaard gaan, zoals bijvoorbeeld monumentalisering, 5 Kees Ribbens, Een eigentijds verleden. Alledaagse historische cultuur in Nederland (Hilversum,2002) Frank van Vree, In de schaduw van Auschwitz. Herinneringen, beelden,geschiedenis (Groningen,1995) Rudi Hartmann, Tourism to places with a difficult past (Denver, 2009) 4. 8 Gregory Ashworth en Peter Howard, European heritage,planning and management (Cromwell,1999)

8 de invloed van het erfgoeddebat, de herinneringscultuur, maar ook zeker door het historisch toerisme. De kwestie die op dit moment de gemoederen bezighoudt, namelijk een zo correct mogelijke herinrichting van het kampterrein, komt voort uit en wordt beïnvloedt door deze verscheidene ontwikkelingen. De herinrichting van het kamp Westerbork: De onderzoeksvraag is als volgt: welke ontwikkeling vindt op dit moment plaats bij kamp Westerbork en hoe wordt deze beïnvloedt door de verhouding tussen historische cultuur, publiek en organisatie? De scriptie zal worden opgedeeld in twee delen, waarbij het eerste gedeelte zal functioneren als een contextueel kader en het tweede gedeelte de casus van Westerbork binnen dit kader zal plaatsen. Het eerste gedeelte van de scriptie zal de hedendaagse historische cultuur en de daaruit voortvloeiende verbanden behandelen waarbij er in het tweede hoofdstuk specifiek zal worden ingegaan op het historisch toerisme. Er zal worden ingegaan op de kenmerken die samenhangen met het toerisme in het algemeen in de hedendaagse maatschappij en aandacht worden besteed aan het toerisme dat samenhangt met oorlogsherinneringplaatsen. Het tweede gedeelte zal het kamp Westerbork plaatsen binnen deze context. Daarvoor zal er in een hoofdstuk aandacht worden besteed aan de geschiedenis van het kamp in de Tweede Wereldoorlog, en verder voornamelijk gekeken worden naar de geschiedenis van het kamp als lieu de mémoire na de oorlog. De ontwikkeling van de inrichting van het kamp als herinneringsplaats zijn de belangrijkste aspecten waar naar wordt gekeken. Het laatste hoofdstuk zal de hedendaagse ontwikkelingen van kamp Westerbork bestuderen. Op dit moment is de organisatie van kamp Westerbork bezig een barak terug te plaatsen, die onlangs is opgedoken bij een boerenbedrijf in Drenthe. Ook is de organisatie druk bezig het huis van hoofdcommandant Gemmeker open te stellen voor publiek. Deze twee ontwikkelingen wijzen erop dat de bezoekers meer mogelijkheden tot beleving wordt geboden dan hiervoor. In welke ontwikkeling kan dit worden geplaatst en is het zo dat meer beleving automatisch zorgt voor verminderde historische correctheid? En hoe zit het eigenlijk met de materiële authenticiteitswaarde van de herinrichting? De conclusie zal ten slotte antwoord geven op de onderzoeksvraag die hierboven gesteld wordt en ook enkele aanbevelingen doen. 8

9 De herinneringscultuur en de hedendaagse historische cultuur De hedendaagse historische cultuur is opgebouwd uit veel verschillende facetten en geconstrueerd door ontwikkelingen uit het verleden en heden. Om te begrijpen hoe onze hedendaagse samenleving, denkwijze en cultuur zijn ontstaan, is het van belang om de processen te bekijken die hiertoe geleid hebben. Kamp Westerbork is een herinneringsplaats, een lieu de memoire. De plaats is belangrijk in de collectieve herinnering om verschillende redenen. Niet alleen is het kamp een cruciaal onderdeel van de verdelging van de Nederlandse Joden geweest in de Tweede Wereldoorlog en heeft hierdoor een historische waarde. Maar ook is Westerbork op dit moment voornamelijk een plaats van schuld en heeft dus ook een morele en een politieke waarde. In dit hoofdstuk zal gekeken worden naar de tegenwoordige historische cultuur en de daaruit voortkomende herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog. Ook zal het historyheritage debat besproken worden in het licht van de ontwikkelingen waar kamp Westerbork in het bijzonder maar erfgoedinstellingen, musea en lieux de memoire in het algemeen, mee van doen hebben. 1.1 Kenmerken van de hedendaagse historische cultuur De jaren zestig van de twintigste eeuw worden gezien als een breuk, of kloof met het verleden. De oorzaak van deze kloof is tweeledig. De maatschappelijke ontwikkelingen van de laatste twee eeuwen, samen te vatten als modernisering, bestaande uit velerlei facetten, ontwikkelingen en processen kan worden gezien als de eerste oorzaak van de breuk. De term modernisering heeft zowel betrekking op industrialisatie en verstedelijking, als ontkerkelijking, democratisering en, belangrijk, individualisering: de toenemende waardering voor de individuele autonomie door het verslappen van banden met de collectiviteit in de directe omgeving en de eigen invulling van voorheen gemeenschappelijk waarden, normen en identiteit. 9 Een tweede oorzaak kan gevonden worden bij de groei en professionalisering van de geschiedwetenschap. Het besef van de uniciteit van historische ontwikkelingen, en hieruit voortkomend het besef dat het heden aanzienlijk verschilt van het verleden, is dankzij deze professionalisering bij een breed publiek doorgedrongen. 10 Het gevolg van het besef van deze breuk is desoriëntatie en discontinuïteit. Om een gevoel van houvast, oftewel een brug te creëren die het verleden, heden en toekomst met elkaar verbindt worden musealisering en nostalgie aangegrepen om de breuk te herstellen. De Duitse filosoof Herman Lubbe heeft een theorie opgesteld 9 Kees Ribbens, Een eigentijds verleden, Ibidem. 9

10 waardoor deze musealiseringstendens verklaard wordt: mensen kunnen slechts een beperkt veranderingstempo verdragen, anders worden zij bedreigd door identiteitsverlies. Om hun identiteit te behouden zoeken mensen naar houvast dat zij onder meer hopen te vinden in musea om continuïteit met het verleden te creëren. 11 De eigentijdse historische cultuur bestaat uit een aantal algemene kenmerken, waarvan enkele kort en andere wat uitgebreider besproken zullen worden afhankelijk van de relevantie voor dit onderzoek. Allereerst een verbreding van de historische cultuur waardoor tal van voorheen weinig belichte aspecten thans de aandacht krijgen. De toenemende pluriformiteit van de geschiedenis wordt voorts versterkt door de verjonging van de historische cultuur. Dit houdt in dat er meer aandacht is voor recentere geschiedenis. Verder is er sprake van een afnemend belang van het nationaal referentiekader wat leidt tot schaalverkleining en individualisering, of juist mondialisering. Daarnaast wordt de hedendaagse omgang gekenmerkt door visualisering en materialisering. Deze visualisering is voornamelijk te zien in de behoefte om de geschiedenis vrijwel voortdurend te illustreren met beelden, de materialisering uit zich in de populariteit van het behoud van oude objecten. De combinatie van visualisering, materialisering en democratisering leidt tot een idee van directe toegankelijkheid van het verleden. Namelijk, het verleden wordt bereikbaarder gemaakt voor het grote publiek en spreekt ook makkelijker mensen aan. De memory boom In de vorige paragraaf werd duidelijk dat musealisering en nostalgie compensatoir worden gebruikt om de breuk die ontstaan zou zijn in de jaren zestig te overbruggen. Deze twee ontwikkelingen kunnen in het kader worden geplaatst van de memory boom die zich voornamelijk in de laatste drie decennia heeft ontwikkeld. Jay Winter legt in zijn invloedrijke monografie Remembering War uit wat dit inhoudt, hoe deze tot stand is gekomen, en wat het belang is van deze memory boom voor de hedendaagse historische cultuur. De memory boom kan worden gedefinieerd als de zowel publieke als academische brede interesse voor het herinneren. 12 Winter onderscheidt twee memory booms. De eerste memory boom vond plaats na afloop van de Eerste Wereldoorlog en moet volgens hem gezien worden als de instigator voor de tweede memory boom in de jaren zestig en zeventig als reactie op de Tweede Wereldoorlog. Waar de eerste memory 11 Leen Dorsman, Ed Jonker en Kees Ribbens, (Het zoet en het zuur)geschiedenis in Nederland (Amsterdam,2000) Jay Winter, Remembering War. The great war between memory and history in the twentieth century (Londen,2006) 1. 10

11 boom beïnvloed werd door het creëren of behouden van nationale identiteiten, zorgde de tweede juist voor een afbraak door de focus op subjectieve ervaringen en een nieuwe manier van herinneren; het martelaarschap en mythologisering van helden maakte plaats voor het herdenken en herinneren van slachtoffers en getuigen. Tegelijkertijd, zegt Winter, helpt de memory boom mee met het opnieuw construeren van identiteiten, al zijn deze niet nationalistisch georiënteerd. Hoewel Winters specifieke opinie over het ontstaan van de memory boom aan de hand van de Eerste Wereldoorlog in de academische wereld niet direct wordt aangenomen, is zijn definitie van de huidige herinneringshausse duidelijk en verhelderend. 1.2 De herinneringscultuur Een belangrijk onderdeel van de hedendaagse historische cultuur is de Tweede Wereldoorlog, die zowel als belangrijk moreel ijkpunt fungeert en het proces van herinneren en herdenken blijvend voedt. De herinneringscultuur betreffende de Tweede Wereldoorlog in Nederland heeft verschillende fasen doorlopen en kan grofweg worden opgedeeld in vier periodes. Over de preciezere dateringen van deze fasen zijn de meningen onder historici verdeeld, waardoor er hier een algemene datering aangehouden zal worden. De heersende herinneringscultuur van een periode kan ook wel worden getypeerd als een dominant vertoog; de beelden en opvattingen die de toon aangeven en die zichtbaar worden in monumenten, literatuur, televisieprogramma s, films en musea maar ook in handelingen, in ceremonies en rituelen, in de politieke besluitvorming en de bestemming van financiële middelen. 13 De herinneringscultuur van een bepaald moment is voortdurend onderhevig aan veranderingen in interpretaties en betekenisgeving. Doordat er telkens andere aspecten en gebeurtenissen naar voren worden gehaald, verandert het beeld van de geschiedenis dat in musea, in het onderwijs en in de talloze andere producten die voortkomen uit een herinneringscultuur voortdurend. Dit proces wordt door Frank van Vree en Rob van der Laarse als de dynamiek van de herinnering getypeerd Frank van Vree en Rob van der Laarse, Ter inleiding in: Frank van Vree &Rob van der Laarse(ed.), De dynamiek van de herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context (Amsterdam,2009) Van Vree en van der Laarse, Ter inleiding,8. 11

12 Eerste fase De eerste fase in de herinneringscultuur vangt aan bij het einde van de Tweede Wereldoorlog in 1945 en loopt ongeveer tot het begin van de jaren vijftig. Tijdens deze fase werd de herinneringscultuur voornamelijk gedomineerd door de wederopbouw, wat zich uitte in een nationale heldenverering van verzetslieden en het grotendeels negeren van terugkerende kampslachtoffers en vervolgden. De overheid nam het initiatief in het regisseren van de collectieve oorlogsherinnering; Het RIOD werd opgericht nog voor de oorlog goed en wel voorbij was en kreeg van hogerhand opgelegd een geschiedenis van de oorlog te publiceren, waarbij de nadruk voornamelijk diende te liggen op de wederopbouw van het land en nationale vooruitgang. 15 Hoewel er in de eerste jaren na de bevrijding een stroom van oorlogspublicaties op gang kwam, waarbij ook de misdaden in de concentratiekampen aan de orde werden gesteld, interesseerde het publiek zich voornamelijk voor de heldenverhalen en was er ook sprake van een zekere oorlogsmoeheid: Kregen de concentratiekampen na de bevrijding volop aandacht in de kranten en weekbladen, eind jaren veertig was de publieke belangstelling voor de gruweloorden verdwenen. 16 Ook de films en monumenten die in deze beginperiode tot stand kwamen getuigen van hetzelfde sentiment. Er was weinig tot geen publieke interesse voor de Holocaust, wat voornamelijk verklaard kan worden vanuit een grote concentratie op de wederopbouw van het land, waardoor er weinig ruimte was voor belangstelling voor de oorlogservaringen van aparte groepen. Kortom, de heersende herinneringscultuur in deze eerste fase werd gekenmerkt door een nadruk op de toekomst van het land en weinig ruimte voor verschillende benaderingen. De herinnering aan de oorlog werd gelijkgeschakeld voor de gehele bevolking, waarbij de verzetslieden als helden van het Nederlandse volk vereerd werden. Tweede fase De tweede fase in de herinneringscultuur loopt van het midden van de jaren vijftig tot het midden van de jaren zestig en kan worden gekarakteriseerd als een periode van nationale cohesie en selectieve herinnering. Het symbool van Nederland als een daadkrachtige natie vormde de voormalige verzetsbeweging, die zowel door de bevolking als door de overheid een steeds grotere rol toebedeeld kreeg in de oorlogsgeschiedenis. De weduwen en kinderen van de oud-verzetsstrijders werden als enige groep door de overheid als 15 Jan Bank, Oorlogsverleden in Nederland.(Baarn,1983), 8-9. Rede, uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van buitengewoon hoogleraar in de maatschappijgeschiedenis, in het bijzonder de overdracht van historische kennis via de massamedia, aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op 27 oktober Hijink, Het gedenkteken,

13 oorlogsslachtoffers behandeld. De andere groepen, zoals de Joodse bevolking, de slachtoffers in Nederlands-Indië en de mensen die in Duitsland te werk waren gesteld, werden genegeerd. De overheid stelde twee nationale herinneringsdagen aan de oorlog in, namelijk 4 en 5 mei, wat opnieuw in de lijn paste van de door de overheid gecontroleerde nationale herinnering. Het gegeven dat de Holocaust een zodanig klein onderdeel van de Nederlandse oorlogsherinnering uitmaakte lijkt in de eerste instantie nogal vreemd, maar is wel verklaarbaar. Zowel de Nederlandse niet-joodse- als de Joodse bevolking beschouwde de Holocaust als een uitsluitend Joodse aangelegenheid die geen onderdeel was of was geweest van de Nederlandse bezetting. De Duitse nationaalsocialisten waren uitsluitend verantwoordelijk geweest voor deze catastrofe. De rol van Nederland of het Nederlandse volk speelde hierbij geen enkele rol. Wat nog meer bijdroeg aan deze gedachtevorming was het gegeven dat de twee belangrijkste literaire symbolen van de Joodse tragedie, namelijk Anne Frank en Marga Minco, nauwelijks de rol van Nederland bespraken. Een belangrijke rol in deze fase van de herinneringscultuur is weggelegd voor Loe de Jong, directeur van het RIOD (tegenwoordig NIOD) van 1945 tot 1979 en schrijver van zowel de invloedrijke tv-serie de Bezetting die van 1960 tot 1965 werd uitgezonden, en het monumentale veertiendelige werk Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog dat hij als rijkshistoricus in opdracht van de regering van 1969 tot 1988 gepubliceerd heeft. Hoewel De Jong over het algemeen niet afweek van het nationale beeld van de oorlog, was dat op twee punten wel het geval. Door het categoriseren van verscheidene groepen en het bevestigen van hun verschillende ervaringen in de oorlog, fragmenteerde het idee van nationale cohesie en werd diversiteit in plaats van eenheid het sleutelwoord in de herinnering aan de oorlog. Het tweede punt dat hij aanstipte was dat de lengte, heftigheid en zwaarte van de oorlog blijvende gevolgen op personen kon hebben. Dit standpunt zorgde onder meer voor een erkenning van de blijvende geestelijke en fysieke schade die individuele slachtoffers tijdens de oorlog hadden opgelopen. 17 Tvprogramma s en films droegen bij aan deze ontwikkeling. Derde fase De derde fase van de herinneringscultuur loopt van het midden van de jaren zestig tot het einde van de jaren zeventig en werd gekenmerkt door een sterker wordende nationale consensus dat de oorlogsherinnering zoals die was geconstrueerd geen recht deed aan de werkelijke geschiedenis. De ontzuiling, de secularisering, de bloeiende welvaart en het 17 Frank van Vree, In de schaduw van Auschwitz (Groningen,1995)

14 hogere opleidingsniveau droegen bij aan het kritische klimaat, en het gevoel om los te komen van het verleden werd hierdoor versterkt doordat de babyboomgeneratie die in deze periode invloedrijk werden in het nationale vertoog, de oorlog niet zelf hadden meegemaakt. 18 Het hoofdthema waarop zich in deze periode de variatie van perceptie afspeelt is dat van de Jodenvervolging. Het Eichmannproces dat in 1961 veel publiciteit trok en in de media uitgebreid werd gevolgd zorgde voor hernieuwde publieke aandacht voor de Holocaust. Doorslaggevend voor de verankering van de Endlösung in de collectieve herinnering was echter de verschijning van Ondergang, Pressers grote studie over de Jodenvervolging. De reacties op dit reusachtige in memoriam werden beheerst door gevoelens van verbijstering en geschoktheid, van schuld en rouwbeklag. Men scheen zich voor het eerst bewust worden van de omvang en diepte van de catastrofe van de Jodenvervolging. 19 Na het besef van schuld volgde het gevoel van rouw en spijt. Deze kwam publiekelijk onder andere tot uiting in de geëmotioneerde discussies over de vrijlating van de drie van Breda in Ook de in Amerika geproduceerde televisieserie Holocaust, die in de eerste instantie in de VS en Duitsland op tv kwam en daar heftige reacties opriep, werd in 1979 na veel debat in Nederland uitgezonden. Hoewel de televisieserie veel kritiek kreeg, vanwege het geromantiseerde beeld dat geschetst werd, bereikten de uitzendingen een zeer groot publiek en werd de kennis over de Shoah onder de Nederlandse bevolking aanzienlijk vergroot. De nationale herinnering ontwikkelde zich steeds meer tot een pluriforme herinnering. De aandacht in het discours verschoof naar de emotionele en psychologische gevolgen van de oorlog voor de verschillende slachtoffergroepen, toentertijd aangeduid als het KZ-syndroom. Jolanda Withuis zegt hierover: "Nederland had via het trauma, dat toen nog het concentratiekampsyndroom heette, de oorlog herontdekt." 21 De laatste fase van de herinneringscultuur De monografie Een open zenuw onder redactie van Madelon Keizer en Marije Plomp spreekt over de huidige herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog, zoals de titel al aangeeft, als een open zenuw. Het jaar 1989, de val van de Berlijnse muur en daarmee het einde van de Koude Oorlog, wordt door hen als keerpunt aangewezen in de verandering van de herinneringscultuur. De val van de muur betekende het einde van de bestaande 18 Jan Bank, Oorlogsverleden in Nederland, Frank van Vree, In de schaduw van Auschwitz, Jan Bank, Oorlogsverleden in Nederland, Jolanda Withuis, Erkenning. Van oorlogstrauma naar klaagcultuur (Amsterdam,2002)

15 orde en daarmee van het heersende denken over de betekenis van de Tweede Wereldoorlog. Door de verdwijning van de ideologische tegenstelling tussen Oost en West kreeg Europa nu een grotere betekenis. Men zou zelfs kunnen spreken van een europeanisering van de herinnering en van het historische bewustzijn. Door het verval van de nationale en ideologische geschiedverhalen groeide de betekenis van Auschwitz als ethisch probleem. 22 Het universele menselijke tekort in het algemeen, en in het bijzonder de Nederlandse nationale schuld die men nooit heeft willen erkennen worden bezien in een bijna ritueel karakter waarbij schuld en mede-lijden de grootste rol spelen: Er is geen historische episode waarvan het beeld zo sterk gekleurd wordt door ethische en religieuze motieven en die voor zovelen als individuele en collectieve bron van moraal fungeert. 23 Deze veranderingen komen ook tot uitdrukking in de manier waarop kinderen met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog kennis maken. Van de min of meer abstracte, ideologisch bepaalde geschiedverhalen is het accent meer en meer verschoven naar de beleving. Er wordt uitvoerig stilgestaan bij de actuele dimensies van de geschiedenis. Rob van der Laarse is van mening dat de huidige herinneringscultuur, zoals deze hierboven omschreven is, op dit moment alweer plaats begint te maken voor een nieuwe herinneringscultuur. Voortkomend uit het feit dat de groep oorlogsslachtoffers en ooggetuigen snel kleiner wordt en uiteindelijk helemaal zal verdwijnen, zal het verhaal van de oorlog niet langer alleen vanuit het perspectief van de slachtoffers maar ook vanuit dat van de daders worden beschouwd. 24 In de literatuur en in historisch onderzoek heeft deze wending zich al gedeeltelijk voltrokken, maar ook de erfgoedpraktijk begint zich langzaam aan deze perspectiefwisseling aan te passen. Ook bij de herinrichting van het kampterrein van Westerbork is deze ontwikkeling te zien, waar in hoofdstuk 4 nader op zal worden ingegaan. 22 Frank van Vree, In de schaduw van Auschwitz, Ibidem, Rob van der Laarse, Kunst,kampen en landschappen. De blinde vlek van het daderserfgoed., in: Rob van der Laarse en Frank van Vree(ed.), De dynamiek van de herinnering: Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context (Amsterdam 2009) ,

16 1.3 Verschillende manieren van omgaan met het verleden In de vorige paragraaf is de herinneringscultuur in Nederland in verschillende fasen ingedeeld. Natuurlijk kunnen deze scheidslijnen niet zo streng getrokken worden als dat hierboven is gedaan, maar de verscheidene fasen geven wel de ontwikkeling in het proces aan. Het belangrijkste aan dit proces is dat er in de jaren zestig een belangrijke omslag heeft plaatsgevonden die tot op de dag van vandaag nog steeds onze herinneringscultuur en daarmee automatisch ook onze algemene historische cultuur bepaalt. In het boek Het zoet en het zuur. Geschiedenis in Nederland onderscheiden de Utrechtse cultuurhistorici Kees Ribbens, Leen Dorsman en Ed Jonker drie verschillende soorten omgang met het verleden. De eerste is een persoonlijke onbewuste directe beleving van elementen uit het verleden die sterk emotioneel en zintuiglijk gericht is. Dit wordt aangeduid als de historische sensatie. De tweede vorm van beleving van het verleden is het collectieve historische besef gericht op identiteitsvorming van personen en groepen. Deze vorm is veel gestructureerder van aard en heeft een publieke functie door het legitimeren van sociale verhoudingen en culturele banden. Het meest geordend is als laatste de historische herinnering als cultuurgoed. Dit is een duurzame collectieve herinnering omdat het vastgelegd is in tradities, boeken, verhalen, rituelen en bouwwerken. 25 De auteurs benadrukken dat deze indeling niet moet worden bekeken als een hiërarchische rangorde waarbij de laatste vorm als high culture gezien moet worden en de eerste vorm als low culture. De drie vormen van historische herinnering hebben alle bestaansrecht en beïnvloeden elkaar wederzijds. De Franse historicus Pierre Nora heeft een belangrijke invloed gehad op de professionele geschiedwetenschap en de omgang met het verleden. In de inleiding van Nora s prestigieuze Lieux des mémoires, dat in veel Europese landen navolging heeft gekregen, geeft hij een uitleg over zijn visie op herinnering in de huidige postmoderne maatschappij: There are sites, lieux de mémoire, in which a residual sense of continuity remains. Lieux de mémoire exists because there are no longer any milieux de mémoire, settings in which memory is a real part of everyday experience. 26 Het verleden kwam op afstand te staan. Het was niet meer toegankelijk via de sociale groep die het verleden van generatie op generatie met zich meedroeg, maar moest iedere keer weer heroverd worden. In dit verband spreekt Nora van de lieux de mémoire: de vreemdheid van het verleden wordt overbrugd door het inrichten van plaatsen waarin het verleden vastgelegd 25 Dorsman, Jonker, Ribbens, Het zoet en het zuur, Pierre Nora, The End of memory-history les lieux de mémoire, in: Representations 26 (Californie, 1989)7-24, 7. 16

17 en toegeëigend wordt en zo onderdeel wordt gemaakt van het heden. Een lieu de mémoire is een plaats of product dat gecreëerd is vanuit de expliciete bedoeling het beeld van het verleden te fixeren, zoals monumenten, herdenkingen en musea. 27 David Lowenthal haakt hier op in wanneer hij zegt: A mounting legacy of protected sites and objects links us with the past; heritage thrives as the felt opposite of obsolescence. Salvaging even more from erosion and discard, we seek to redress the balance between the ephemeral and the enduring. Fending off irreversible change, we preserve, restore or replicate. 28 De plaatsen van herinnering, zoals ook kamp Westerbork, nemen een steeds belangrijkere en grotere plaats in de historische cultuur in. Het History- Heritage debat De historische cultuur speelt een belangrijke rol in de hedendaagse samenleving. De musea, monumenten en herdenkingen nemen in omvang op grote schaal toe. Ook het praktiseren van geschiedenis op individueel, lokaal en regionaal niveau is zeer populair. Een belangrijk onderdeel van de hedendaagse historische cultuur is dan ook de populariteit van het cultureel erfgoed. Hoewel deze omgangswijze al enkele eeuwen in Europa voortkomt, heeft deze wijze van omgaan met het verleden in de laatste decennia een hoogtepunt bereikt. Erfgoed kan gedefinieerd worden als materiële objecten en immateriële symbolische praktijken, die afkomstig zijn uit of verwijzen naar het verleden en waarvan de presentatie en representatie in het heden dient om een vorm van continuïteit te bewerkstelligen tussen verleden, heden en toekomst 29. Erfgoed is een drager van collectieve herinneringen en stimuleert hierdoor de identiteitsvorming van zowel groepen binnen een samenleving als de natie in haar geheel. Deze collectieve herinneringen omvatten ook nationale trauma s, zoals de Holocaust. 30 Teruggrijpend naar de indeling van omgaan met het verleden van Jonker Dorsman en Ribbens zou dit betekenen dat het erfgoed zich voornamelijk bezighoudt met de tweede vorm. Toch is een belangrijk kenmerk van de erfgoedbenadering het (al dan niet bedoeld) oproepen van een historische sensatie waarbij authenticiteit soms een minder belangrijke rol speelt dan bij de historische benadering. De redenen waarom het cultureel erfgoed juist nu zo in opkomst is, zijn geen direct onderdeel van de onderzoeksvraag en zullen daarom verder niet behandeld worden. Wel is het van belang dat het verband 27 Ido de Haan, Na de ondergang. De herinnering aan de Jodenvervolging in Nederland (Den Haag, 1997) David Lowenthal, The heritage crusade and the spoils of history (Cambridge, 1998) Definitie Hendrik Henrichs, hoorcollege master cultureel erfgoed september Rob van der Laarse, erfgoed en de constructie van vroeger, in: Rob van der Laarse (ed.) Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering (Amsterdam,2005) 1-28,

18 tussen de grote behoefte aan beleving door het publiek en de erfgoedbenadering die hier graag aan wil voldoen wordt gezien. De populariteit van de erfgoedbenadering leidt ertoe dat er sprake is van beïnvloeding van in principe alle vormen van instellingen die verbonden zijn met cultuur en geschiedenis: Erfgoed is meer dan alleen een zaak van musea en monumentenzorg: het is een culturele productiewijze. Onder druk van de markt veranderen museale en wetenschappelijke instellingen in erfgoedhuizen en themaparken terwijl historische steden en landschappen musealiseren tot toeristische bestemmingen. 31 Ook Kees Ribbens spreekt zijn zorg uit over de invloed van het cultureel erfgoed: Bij de tegenwoordig gangbare opvatting dat het verleden tot leven gebracht kan worden door een ietwat creatieve benadering van het culturele erfgoed ontbreekt het besef dat in de omgang met het verleden altijd gaat om een hedendaagse invulling, een interpretatie van de geschiedenis. 32 Deze interpretatie dient dan ook ten alle tijden te worden gelegitimeerd, zowel bij historische- als erfgoedpresentaties. 31 Rob van der Laarse, erfgoed en de constructie van vroeger, Kees Ribbens, Een eigentijds verleden,

19 (Zwart) toerisme Toerisme is in de naoorlogse samenleving uitgegroeid tot een vast bestanddeel van het westerse levenspatroon en historische aspecten maken daar een belangrijk onderdeel van uit. In dit hoofdstuk wordt er gekeken naar verscheidene aspecten van het hedendaagse toerisme en het daarmee verband houdende erfgoedtoerisme. Vervolgens zal er nader worden ingegaan op het zogeheten dark tourism ; een specifieke vorm van het hedendaagse toerisme dat zich concentreert op plaatsen die verbonden zijn met dood en verderf. Kamp Westerbork kan geclassificeerd worden als een herinneringsplaats die dark tourists trekt en is dan ook (in ieder geval gedeeltelijk) onderhevig aan de processen die besproken worden bij dit specifieke soort toerisme. Dark tourism zal vanaf nu vertaald worden als zwart toerisme. 2.1 Het ontstaan en de ontwikkeling van het erfgoedtoerisme John Urry spreekt over de tourist gaze, hiermee doelt hij op de toeristische blik waarbij Individuals seek to experience in reality the pleasurable dramas they have already experienced in their imagination. 33 Deze toeristische blik is volgens Urry kenmerkend voor de postmoderne beleving van historische cultuur en stadslandschappen. De toeristische blik wordt geconstrueerd door zogenaamde markers of symbolen; het toerisme zelf houdt dus, hier logisch uit volgend, het verzamelen van deze symbolen in. Er is geen sprake van een eenduidige toeristische blik, de blik verandert en wordt geconstrueerd door de historische samenleving en de sociale groep waar een individuele toerist in verkeert. 34 Soms kan deze blik gericht zijn op romantische individuele contemplatie, zoals bij de Grand Tour van de 19 e eeuw gebruikelijk was. Of zoals de laatste decennia steeds vaker voorkomt, is de blik juist gericht op collectief spektakel. Het massatoerisme dat exemplarisch is voor de hedendaagse vrijetijdsbesteding komt voort uit de moderne idealen van fysiek welbevinden, educatieve mogelijkheden, meer vrije tijd en culturele verrijking. Ook de bloeiende welvaart, de fors verbeterde infrastructuur en de strenge scheiding tussen werk en vrije tijd voortkomend uit de industrialiseringsperiode van de negentiende eeuw kunnen gezien worden als belangrijke factoren. 35 Hoe kan het nu dat het erfgoedtoerisme een zodanig belangrijke plaats in dit hedendaagse toerisme inneemt? Zoals in het eerste hoofdstuk te zien was, is er sinds de 33 John Urry,The tourist gaze. Second edition (Londen,2002) John Urry, The tourist gaze, Kees Ribbens. Een eigentijds verleden,

20 omslag in de tweede helft van de twintigste eeuw sprake van een nostalgie- en musealiseringtendens. Pierre Nora s theorie over de lieux de mémoire komt onder meer voort uit de gedachte dat de vreemdheid van het verleden overbrugd kan worden door het inrichten van plaatsen waarin het verleden vastgelegd en toegeëigend wordt en zo onderdeel wordt gemaakt van het heden. Jay Winter geeft als reden: Dwelling on memory is a matter of both disposable income and leisure time. Affluence has helped to turn identity into a commodity, to be consumed by everyone in her leisure time. The marketing of memory has paid off, in a huge consumer boom in images of the past in films, books and articles, and more recently on the Internet and television. 36 Volgens Kees Ribbens komt de belangstelling van toeristen voor historische objecten en attracties echter voornamelijk voort uit het feit dat ze afwijken van veel hedendaagse equivalenten. De toeristische belangstelling concentreert zich op historisch erfgoed omdat het als anders en bijzonder wordt gezien. De esthetische en romantische waarden die wordt toegedicht aan historische objecten en attracties spelen ook een rol in de toegenomen belangstelling. Ribbens vervolgt dan met te zeggen dat het verleden voor de toerist doorgaans niet iets is waarover deze kritisch reflecteert, maar veeleer als een achtergrond wordt beschouwd die geacht wordt bij te dragen aan een aangename invulling van de toeristische activiteit. 37 In de toeristische aandacht voor het verleden ligt een onmiskenbare nadruk op de materiële belichaming van de geschiedenis, op historische overblijfselen. 38 Binnen de op recreatie en ontspanning gerichte invulling van de sterk toegenomen vrije tijd heeft kennisverwerving niet altijd de hoogste prioriteit. Een veel belangrijkere functie van de hedendaagse historische cultuur bestaat uit het recreatieve streven naar ontspanning, vermaak en genot. 39 Ribbens, Dorsman en Jonker maken zich ernstig zorgen over de commercialisering van het cultureel erfgoed: Nu zelfs management consultants geconstateerd hebben dat het historisch toerisme niet alleen bijdraagt aan het cultuurhistorisch besef van onze geschiedenis, maar ook aan de economische ontwikkeling van Nederland, neemt de belangstelling voor het verleden verder toe( ) Deze economische benadering draagt er echter toe bij dat culturele argumenten makkelijk ondergesneeuwd raken. Niet alleen verdwijnt de vraag naar de motieven waaruit 36 Jay Winter, Remembering War, Kees Ribbens,Een eigentijds verleden, Ibidem. 39 Ibidem,

21 cultuurhistorisch toerisme voortkomt snel uit het zicht, ook aan cruciale elementen als authenticiteit wordt soms onvoldoende aandacht besteed. 40 Opvallend is dat tot voor kort het historisch toerisme nauwelijks aandacht schonk aan negatieve aspecten uit de geschiedenis. Hieronder valt natuurlijk ook het historisch erfgoed dat verbonden is met de Tweede Wereldoorlog, zoals kamp Westerbork. Dat deze plaatsen lange tijd buiten het toeristisch domein zijn gehouden heeft natuurlijk te maken met het feit dat dit domein wordt geassocieerd met amusement en recreatie. Des te opvallender is het dat deze plaatsen de laatste tijd steeds meer wel binnen het historisch toerisme vallen. Om die ontwikkeling te kunnen verklaren moet er gekeken worden naar het zwarte toerisme dat in de volgende paragraaf wordt behandeld. 2.2 Het zwarte toerisme John Lennon en Malcolm Foley, de auteurs van de recent verschenen monografie Dark Tourism, The attraction of death and disaster bespreken in dat boek het huidige fenomeen van de sterk toenemende toeristische interesse in plaatsen of 'sites' die verbonden zijn met dood, rampen en gruwelijkheden. Dit fenomeen wordt door hen omschreven met de term 'Dark Tourism', in het Nederlands misschien het best vertaald als zwart toerisme. Wat zij willen laten zien is dat het fenomeen zwart toerisme allereerst aangeeft dat plaatsen die verbonden zijn met gruwelijkheden en de dood tegenwoordig op een fundamenteel andere manier worden tentoongesteld aan toeristen: er is sprake van een toeristisch product dat verkocht moet worden. Verder willen zij aantonen dat het zwarte toerisme zowel een product is van de ontwikkelingen die gepaard gaan met de huidige moderne samenleving, alsook een significante invloed heeft op deze omstandigheden. Of, zoals zij het zelf verwoorden: The politics, economics, sociologies and technologies of the contemporary world are as much important factors in the event upon which this dark tourism is focused as they are central to the selection and interpretation of sites and events which become tourism products. 41 Het zwarte toerisme is volgens Lennon en Foley een kenmerk van de postmoderne samenleving om drie redenen. Ten eerste, de globale communicatietechnologieën zoals internet, film en televisie creëren bij de toerist de eerste interesse om de zwarte plaatsen te willen bezoeken, door vaak dagelijks dood en gruwel over de hele wereld aan het publiek te tonen. Niet alleen zorgen deze media voor een groter besef van afstand in tijd en 40 Dorsman, Jonker en Ribbens, Het zoet en het zuur, John Lennon en Malcolm Foley, Dark tourism. The attraction of death and disaster (Cornwall,2009) 3. 21

22 ruimte door internationaal en lokaal terrein met elkaar te verbinden en te onderzoeken, ook bepalen zij de manier waarop de sites gerepresenteerd worden aan de toerist wanneer deze de plaats daadwerkelijk bezoekt. Ten tweede, de objecten van het zwarte toerisme zorgen voor twijfel en bezorgdheid over het 'modernititeitsproject' waarbij rationele planning en technologische innovaties als potentieel gevaarlijk worden beschouwd. Als laatste, de educatieve elementen van de duistere plekken worden vergezeld door een commerciële ethiek die accepteert dat een bezoek aan een dergelijke plaats een mogelijkheid inhoudt om een toeristisch product te ontwikkelen. Ook het proces commodification speelt hierbij een rol. Dit houdt het proces in waardoor materiële objecten een geldelijke (consumptieve) waarde krijgen. 42 Het zwarte toerisme heeft verscheidene vormen waarin het kan worden opgedeeld zoals slave-heritage tourism, cemetery tourism, battlefield tourism, prison tourism en het Holocaust tourism. 43 Deze verschillende soorten zwart toerisme hebben verschillende kenmerken en ontwikkelingen, maar voldoen wel allemaal aan de algemene eigenschappen die zojuist omschreven zijn. Het Holocausttoerisme zal nu nader omschreven worden omdat dit specifiek interessant is in relatie tot kamp Westerbork. Concentratiekamp Aantal bezoekers per jaar Auschwitz (Polen) Dachau (Duitsland) Het Anne Frankhuis Majdanek (Polen) Tabel 1: Geschat aantal bezoekers per jaar in Het Holocaust toerisme houdt in het bezoeken van monumenten, gedenkstenen of concentratiekampen die verbonden zijn met de Holocaust. 45 In tabel 1 is het geschatte aantal bezoekers per jaar te zien van vier herinneringsplaatsen, waarvan drie concentratiekampen, die verbonden zijn met de Holocaust. Deze aantallen zijn van bijna twintig jaar geleden. Hoewel het aantal bezoekers in die periode al zeer groot was, zijn de 42 Lennon en Foley, Dark Tourism, Auteur onbekend, The dark tourism forum. Learning resources & studie links (9 februari 2010) ( ). 44 James E. Young, The art of memory in history. Holocaust memorials (New York,1994), Rudi Hartmann, Tourism to places with a difficult past, 4. 22

23 getallen sinds toen alleen maar verder gestegen. Auschwitz ontvangt op dit moment gemiddeld 1,3 miljoen bezoekers per jaar (dat is bijna twee keer zoveel) en ook het Anne Frank huis trekt tegenwoordig bijna één miljoen bezoekers per jaar. Hoewel in het vorige gedeelte van dit hoofdstuk al enkele algemene factoren zijn besproken die verklaren waarom het historische toerisme, en in het bijzonder het zwarte toerisme zo in trek zijn, moet er ook gekeken worden naar de specifieke factoren hiervoor. Behalve de fascinatie met de dood en gruwelijkheden hebben de herinneringsplaatsen die verbonden zijn met de Holocaust een duidelijke moraliserende functie: een boodschap van preventie voor herhaling. Een andere factor zijn de steeds populairder wordende pelgrimgstochten, die voornamelijk vanuit de Joodse gemeenschappen uit de Verenigde Staten en Israel steeds meer als verplicht onderdeel worden gezien bij het proces van identiteitsvorming. 46 Het herdenken en eren van de slachtoffers die zijn gevallen maakt hier een belangrijk onderdeel van uit. Redelijk nieuw is de opkomst van specifieke pelgrimsroutes die gericht zijn op individuele personen waarbij een zekere mate van heldendom en mythologisering een rol speelt. Een voorbeeld hiervan is het Anne Franktoerisme. Dit toerisme neemt de vorm aan van een pelgrimage, waarbij de toerist in de voetstappen van zijn of haar held treedt. In het geval van Anne Frank volgt een toerist haar spoor naar haar vernietiging door achtereenvolgens het Anne Frankhuis in Amsterdam, kamp Westerbork bij Hooghalen, Auschwitz en als laatste Bergen-Belsen te bezoeken. Roel Hijink is van mening dat de voormalige concentratiekampen in Nederland, waaronder ook kamp Westerbork niet alleen niet ontkomen aan dit historisch toerisme, maar er zelf op inspelen om hun erfgoed onder de aandacht van een groot publiek te brengen. Om deze bewering te ondersteunen noemt hij de participatie in evenementen als het Nationale Museumweekend en de Open Monumentendag, waarbij er extra publieksactiviteiten worden georganiseerd. 47 Een belangrijke reden hiervoor is de mogelijkheid tot educatie van de bezoekers. Gregory Ashworth heeft daar een nogal skeptische mening over: This didactic function is a useful justification to the producers of such heritage who otherwise might have misgivings about their role in an entertainment activity. 48 In feite bedoelt Ashworth hiermee te zeggen dat educatie als een soort excuus wordt gebruikt om te vergoelijken dat deze plaatsen een rol hebben gekregen in het 46 Ibidem, Roel Hijink, Het gedenkteken, G.J Ashworth, Holocaust Tourism: The experience of Kraków-Kazimierz (online publicatie, 2010) ,

24 toeristische landschap. Ook zegt hij dat het moeilijk is om zeker te weten of deze educatieve moraliserende interpretatie wel wordt opgepikt door de bezoeker. 24

25 De geschiedenis van kamp Westerbork Kamp Westerbork behoort tot een van de drie belangrijkste monumenten van de Jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tezamen met de Hollandsche Schouwburg en het Anne Frankhuis in Amsterdam is kamp Westerbork een lieu de mémoire waar de Shoah centraal staat. 49 In dit hoofdstuk zal allereerst een korte geschiedenis worden weergegeven van het ontstaan van het kamp en de functie die het gehad heeft bij de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. Vervolgens zal de naoorlogse geschiedenis worden weergegeven, waarbij het aandachtspunt zal liggen op de wording van het kamp tot een herinneringsplaats. Dit wordingsproces zal geplaatst worden tegen de achtergrond van de ontwikkeling van de herinneringscultuur die in hoofdstuk een besproken is, waarbij zal blijken dat deze processen met elkaar verbonden zijn. 3.1 De ontstaansgeschiedenis en functie van kamp Westerbork Vlak na de aanvang van het Derde Rijk in Duitsland kwamen de eerste Duits-Joodse vluchtelingen naar Nederland. De Nederlandse regering had daar op dat moment nog weinig problemen mee, doordat zij zich vaak op eigen kracht konden redden, maar deze houding veranderde naarmate de jaren volgden en het aantal vluchtelingen toenam. De regering-colijn besloot de grenzen te sluiten. Deze beslissing werd enerzijds gemotiveerd door angst om Duitsland voor het hoofd te stoten, anderzijds maakte de regering zich zorgen over extra krapte op de arbeidsmarkt na de economische crisis begin jaren dertig. Na de kristalnacht in november 1938, waarna er een grote stroom vluchtelingen, tussen de en in totaal, vanuit Duitsland aanklopte, werden onder druk van de publieke opinie de grenzen heropend. Voor de opvang van de vluchtelingen werden meteen al speciale vluchtelingkampen opgezet, omheind door prikkeldraad en bewaakt door de Marechaussee. Begin 1939 waren er 25 van deze kampen, waarbij veel vluchtelingen van het ene kamp naar het andere werden gesleept en er een nogal chaotische situatie was ontstaan. De wens ontstond om een centraal vluchtelingenkamp te stichten. In de eerste instantie werd als locatie de Veluwe gekozen, vlakbij Ermelo, maar 49 Edward van Voolen, De hollandsche schouwburg, in: Madelon de Keizer en Marije Plomp (ed.), Een open zenuw. Hoe wij ons de Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam,2010)