Samenvatting Inleiding Deel 1: Literatuuronderzoek Adaptatie.16

Transcriptie

1 Inhoudsopgave Voorwoord Inhoudsopgave 3 Samenvatting Inleiding...11 Deel 1: Literatuuronderzoek Adaptatie Verband tussen adaptatie en vertaling Adaptatie van jeugdliteratuur Nieuwe digitale media Apps en smartphones Verschil tussen e-reader en tablet Digitaal lezen (Voor)lezen in het digitale tijdperk Digitale kinderboeken Fundels Kinderboekenapps Verschil tussen e-boek en boekenapp Invloed op taalontwikkeling en verhaalbegrip Beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland Van 0 tot 4 jaar Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Van 4 tot 6 jaar Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Van 6 tot 9 jaar 55 3

2 Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Van 9 tot 12 jaar Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek Kinderboekenapps gebaseerd op een boek Kinderboekenapps niet gebaseerd op een boek..61 Deel 2: Praktijkonderzoek Methodologie Interviews Keuze van de onderzoekseenheden Illustrator en kinderboekenauteurs Uitgevers Appontwikkelaar Ouders Leerkrachten Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie Half gestructureerde interviews Volledig gestructureerde interviews Beschrijving en verantwoording en preparatie van de gegevens Dataverzameling Illustrator en auteurs Uitgevers Ontwikkelaar Ouders Leerkrachten Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen Betrouwbaarheid en geldigheid Observaties Keuze van de onderzoekseenheden 73 4

3 Observatie Observatie Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie Observatie Observatie Beschrijving en verantwoording van het onderzoeksinstrument Observatie Observatie Dataverzameling Observatie Observatie Registratie, verwerking en preparatie van de gegevens Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen Betrouwbaarheid en geldigheid Surveyonderzoek Samenstelling van de steekproef Keuze en verantwoording van de onderzoekstrategie Beschrijving en verantwoording van het meetinstrument Dataverzameling Verwerking en preparatie van de gegevens Beschrijving en verantwoording van de analysebeslissingen Resultaten Interviews Interview met specialisten van kinderboekenapps De vertaalslag van kinderboek naar app Succesformule kinderboekenapps Kinderboekenapps versus gedrukte boeken Rol van Apple Internationale markt Vertaling Concurrentie Kinderverhalen, uitsluitend ontwikkeld voor tablets Trends bij kinderboekenapps

4 Toekomstvisie Ervaring met kinderen en apps Interview met ouders Gebruik van digitale media bij kleuters Individueel gebruik van digitale media bij kleuters Activiteiten op digitale media bij kleuters Tijdsbesteding op digitale media bij kleuters Apps voor kinderen Kinderboekenapps Voorlezen Toenemende gebruik van digitale media Toekomstvisie Interview met leerkrachten Gebruik van kinderboekenapp en tablet Gebruik van digitale media in de klas Kinderboekenapps Toenemende gebruik van digitale media Toekomstvisie Ervaring met kinderen en apps Observatie van kleuters Observatie Woordenschattesten Verhaalbegrip Leesattitude Enquête Bezit van digitale media bij volwassenen Gebruik van digitale media bij kleuters Individueel gebruik van digitale media bij kleuters Activiteiten op digitale media bij kleuters Eigen tablet Tijdsbesteding op digitale media bij kleuters Leeftijd eerste contact digitale media Voorlezen Tijdsbesteding

5 Apps voor kinderen Kinderboekenapps Bevordering woordenschat Voordelen Nadelen Conclusies en discussie Samenvatting van de resultaten Discussie Praktische aanbevelingen Referentielijst Bijlagen Bijlage 1 Topiclijst voor interview met illustrator van kinderboeken Bijlage 2 Topiclijst voor interview met auteurs van kinderboeken Bijlage 3 Topiclijst voor interview met uitgevers van kinderboekenapps Bijlage 4 Topiclijst voor interview met ontwikkelaar van kinderboekenapps Bijlage 5 Topiclijst voor interview met ouders Bijlage 6 Topiclijst voor interview met leerkrachten Bijlage 7 Interview met Klaas Verplancke Bijlage 8 Interview met Sanne te Loo Bijlage 9 Interview met Mylo Freeman Bijlage 10 Interview met Marius Van Campen Bijlage 11 Interview met Bert Verglien Bijlage 12 Interview met Roger Ter Heide Bijlage 13 Interview Stephan Decleir Bijlage 14 Interview met Bart de Keyser Bijlage 15 Interview Marnik D hoore Bijlage 16 Interview met Gerda Van Hee en Celine Everaert Bijlage 17 Interview Silvy Poppe en Sarah Bracke Bijlage 18 Verhaal De schoenen van de Zeemeermin..228 Bijlage 19 Woordenschattesten 230 Bijlage 20 Afbeeldingen passieve woordenschattest

6 Bijlage 21 Leesattitude.239 Bijlage 22 Gegevens woordenschattesten, verhaalbegrip en leesattitude Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere (kopieën).240 Bijlage 23 Overzicht gegevens woordenschattesten Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere..241 Bijlage 24 Overzicht gegevens verhaalbegrip Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere Bijlage 25 Ingevuld observatieschema van de Vrije Basisschool Sint-Jozef Overmere..250 Bijlage 26 Begeleidende brief en enquête 253 Bijlage 27 Gegevens enquête (kopieën) Bijlage 28 Overzicht gegevens enquête

7 Samenvatting Door de komst van nieuwe digitale media zoals tablets en smartphones zijn kinderboeken nu ook beschikbaar in appversies. Bovendien komen kinderen al op zeer jonge leeftijd in aanraking met tablets en smartphones en kunnen ze er behoorlijk goed mee overweg. In deze masterproef onderzoek ik het aanbod van beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland, hoe ze ontwikkeld worden, hoe kleuters omgaan met een tablet en een app, de impact van dergelijke apps op de taalontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters en hoe ouders van verschillende opleidingsniveaus omgaan met deze nieuwe digitale media en met kinderboekenapps in het bijzonder. Dit onderzoek is gebaseerd op 5 onderzoeksvragen: 1. Welke Nederlandstalige kinderboekenapps zijn er beschikbaar op de Vlaamse en Nederlandse markt? 2. Hoe komt een kinderboekenapp tot stand? 3. Hoe gaan kleuters om met een tablet en een kinderboekenapp? a. Leidt de interactiviteit van kinderboekenapps kleuters af van het verhaal? b. Dragen kinderboekenapps bij aan de woordenschatontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters? 4. Hoe staan leerkrachten tegenover het gebruik van tablets en kinderboekenapps in de klas? 5. Is er een verschil in het gebruik van een tablet en apps tussen kinderen van hoogopgeleide ouders en die van laagopgeleide ouders? Aan de hand van verschillende onderzoeksmethodes, meer bepaald interviews, observaties en enquêtes, tracht ik een antwoord te geven op de onderzoeksvragen. Zo blijkt uit de resultaten van dit onderzoek dat er heel wat kinderboekenapps op de Vlaamse en Nederlandse markt beschikbaar zijn voor kinderen tussen 0 en 12 jaar. Voor de leeftijdscategorie van 4 tot 6 jaar is het aanbod van kinderboekenapps echter het grootst. Uit de antwoorden van de interviews met specialisten van kinderboekenapps, zoals uitgevers, auteurs en een ontwikkelaar blijkt dat er een heel team aan technische en creatieve mensen, tijd en een groot budget nodig zijn om een kwalitatieve kinderboekenapp te ontwikkelen. 9

8 Volgens de resultaten van de observatie kunnen kleuters goed omgaan met een tablet en leidt de interactiviteit van de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin hen niet af van het verhaal. Daarnaast blijkt dat kinderboekenapps effectief bijdragen aan de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip van kinderen. Dit komt doordat de taal en de inhoud van het verhaal ondersteund worden door bewegende beelden en geluid. De leerkrachten van de 2 Vlaamse kleuterscholen die aan het onderzoek meewerkten, waren verrast over de goede kwaliteit van de app De schoenen van de Zeemeermin. Alle leerkrachten vinden zo n app een leuk extraatje, maar vinden die wel niet geschikt om met een grote groep te gebruiken. Daarom opteren ze voor een apart hoekje in de klas waar de kinderen zelfstandig een verhaal kunnen lezen op de tablet. Tot slot blijkt uit de gegevens van de enquêtes en de interviews dat hoger opgeleide ouders die een tablet of smartphone hebben, sneller geneigd zijn hun kind er zelfstandig mee te laten werken dan lager opgeleide ouders. Omdat vergelijkbaar onderzoek ontbreekt, is het moeilijk hier een eenduidige verklaring voor te geven. 10

9 1. Inleiding Hoe vaak zie je kleine kinderen niet gefascineerd en als vanzelfsprekend omgaan met tablets? Het gemak van het touchscreen is groot en het aanbod van aantrekkelijke apps voor kinderen groeit snel en is heel gevarieerd: van educatieve spelletjes, puzzels, tekenprogramma s, filmpjes tot geanimeerde prentenboeken. Niet alleen in de huiskamer, maar ook steeds vaker op school duiken tablets op. Door de komst van tablets en smartphones zijn digitale prentenboeken, die op een computer afgespeeld kunnen worden, nu ook beschikbaar in een appversie, waarbij het verhaal nog meer tot leven komt dankzij de nieuwe technologische mogelijkheden zoals animatie en het gebruiksgemak van het touchscreen. Wanneer ik de lijst met onderwerpen voor de masterproef vertalen zag, sprak het onderwerp Van Alice naar app mij meteen aan, en wel om verschillende redenen. Allereerst vond ik het onderzoek uitdagend. Aangezien kinderboekenapps een recent fenomeen zijn, is er nog geen of nauwelijks wetenschappelijk onderzoek naar verricht. Daarom leek het mij een uitgelezen kans om deze vernieuwde versie van digitale kinderboeken nader te onderzoeken. Ten tweede gaf het onderwerp mij ook de kans om zelfstandig onderzoek te verrichten. Ik kon zelf beslissen, in samenspraak met mijn promotor, welke personen ik wou interviewen, of ik een observatie opstelde en of ik een enquête zou afnemen. Deze eigen inbreng verhoogde mijn motivatie om een gevarieerd en diepgaand onderzoek te verrichten naar kinderboekenapps. Naast mijn persoonlijke motivatie speelde ook het besef van het maatschappelijk en wetenschappelijk belang van het onderzoek een rol bij mijn keuze. Het onderzoek is maatschappelijk van belang omdat tablets niet weg te denken zijn uit het dagelijkse leven en omdat iedereen, zowel jong als oud, ermee in aanraking komt. Inzicht in de mogelijkheden en beperkingen van dit nieuwe medium kan gebruikers helpen om er kritisch mee om te gaan. Bovendien wil ik ouders en leerkrachten er bewust van maken dat naast gedrukte prentenboeken ook digitale versies zoals kinderboekenapps zeer geschikt zijn om een verhaal te vertellen en dat ze de taalontwikkeling van het kind en het verhaalbegrip positief kunnen beïnvloeden. Tot slot wil ik ouders van jonge kinderen 1 1 Kinderen die nog niet zelfstandig kunnen lezen. 11

10 wegwijs maken in het grote aanbod apps, waarbij ik de focus leg op kinderboekenapps die al dan niet gebaseerd zijn op een gedrukt boek. Wetenschappelijk wou ik een bijdrage leveren aan het schaarse onderzoek naar het gebruik en de effecten van boekenapps bij kinderen. Bus, van IJzendoorn en Pellegrini (1995) ondervonden dat prentenboeken stimulerend werken voor de lees- en taalontwikkeling van kinderen, omdat ze doorgaans complexe en niet alledaagse taal gebruiken. De prenten ondersteunen het verhaal, waardoor kinderen de inhoud ervan kunnen begrijpen. Later onderzoek van De Jong en Bus (2002, 2003) toont aan dat de animatie van digitale prentenboeken, de voorloper van de kinderboekenapps, het verhaal nog meer ondersteunt, waardoor kinderen met een taalachterstand het verhaal en de taal nog beter kunnen begrijpen. De Jong en Bus concluderen dat toevoeging van geluid en bewegende beelden aan prentenboeken een gunstig effect heeft op het taal- en verhaalbegrip van kinderen met een taalachterstand. Bovendien zijn Smeets en Bus (2009) en Hoge (2009) tot de vaststelling gekomen dat geanimeerde digitale prentenboeken een positief effect hebben op de woordenschatontwikkeling van kinderen. Maar Bus en Neuman (2009) denken ook dat kinderen afgeleid kunnen worden van het verhaal door de interactiviteit die eraan is toegevoegd. Volgens Bus en Neuman zien kinderen digitale kinderboeken eerder als een spel dan als een verhaal door de toegevoegde animatie. Deze laatste 2 veronderstellingen werden echter nog niet bevestigd door ander wetenschappelijk onderzoek. In dit onderzoek wil ik verder bouwen op de resultaten van het onderzoek van Smeets en Bus (2009) en Hoge (2009), met dit verschil dat ik geen gebruik maak van digitale prentenboeken, maar wel van kinderboekenapps. Daarbij komt nog dat de proefpersonen in mijn onderzoek kleuters zonder taalachterstand zijn. Op die manier kan ik nagaan wat de impact is van kinderboekenapps op de taalontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters met een normale taalontwikkeling. Bovendien bevatten kinderboekenapps vaak meer animatie dan digitale prentenboeken. Daarom wil ik de veronderstelling van Bus en Neuman (2009) dat de toegevoegde animatie kinderen kan afleiden van het verhaal toetsten aan de realiteit. Ik wil dus tijdens dit onderzoek ten eerste nagaan welke kinderboekenapps er op de Nederlandstalige markt beschikbaar zijn voor kinderen van 0 tot 12 jaar. Ten tweede onderzoek ik hoe kinderboekenapps precies tot stand komen. Om dit te weten te komen 12

11 interview ik auteurs, uitgevers en een appontwikkelaar die nauw betrokken zijn bij het ontwikkelen van kinderboeken en hun apps. Verder ga ik na of kleuters zonder taalachterstand ook gebaat zijn met geanimeerde kinderboekenapps. Daarbij onderzoek ik hoe kleuters zelfstandig omgaan met een tablet en de kinderboekenapp De schoenen van de zeemeermin van Sanne te Loo en welk effect die geanimeerde kinderboekenapp heeft op zowel de woordenschatonwikkeling als op het verhaalbegrip. Tot slot wil ik weten hoe kleuterleidsters denken over het gebruik van een tablet en een kinderboekenapp in de klas en of er een verschil is tussen zowel hoogopgeleide- als laagopgeleide ouders die hun jonge kind(eren) laten omgaan met deze digitale media. Uit de gegevens van Stichting Mijn Kind Online, een grootschalig onderzoek naar het mediagebruik bij Nederlandse kinderen in 2011, blijkt namelijk dat hoogopgeleiden (die tablets en smartphones bezitten) vaker hun kind er zelfstandig gebruik van laten maken. Om mijn onderzoek te richten, formuleer ik de volgende 5 onderzoeksvragen: 1. Welke Nederlandstalige kinderboekenapps zijn er beschikbaar op de Vlaamse en Nederlandse markt? 2. Hoe komt een kinderboekenapp tot stand? 3. Hoe gaan kleuters om met een tablet en een kinderboekenapp? a. Leidt de interactiviteit van kinderboekenapps kleuters af van het verhaal? b. Dragen kinderboekenapps bij aan de woordenschatontwikkeling en verhaalbegrip van kleuters? 4. Hoe staan leerkrachten tegenover het gebruik van tablets en kinderboekenapps in de klas? 5. Is er een verschil in het gebruik van een tablet en apps tussen kinderen van hoogopgeleide ouders en die van laagopgeleide ouders? Om na te gaan of geanimeerde kinderboekenapps een positief effect hebben op de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip van kleuters heb ik hoofdzakelijk de wetenschappelijke theorieën van Bakker (2009); Bus en Neuman (2009); De Jong en Bus (2002, 2003); Hoge (2009) en Smeets en Bus (2009) als uitganspunt voor dit onderzoek gebruikt. Voor het opstellen van de interviews met specialisten zoals auteurs, uitgevers en appontwikkelaars heb ik me gebaseerd op de artikels van Books2download en Marketingfacts en bij het opstellen van de interviews met leerkrachten en ouders en de enquête voor de ouders diende het artikel van Van Roekel (2011) als basis. 13

12 Om antwoord te krijgen op bovenstaande onderzoeksvragen heb ik gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethodes, namelijk interviews, observaties en enquêtes. Om het onderzoek logisch en gestructureerd voor te stellen, heb ik de masterproef opgedeeld in 2 grote delen: deel 1, het literatuuronderzoek op basis van bestaande gegevens en deel 2, het praktijkonderzoek dat bestaat uit nieuwe gegevens. In het eerste hoofdstuk van het literatuuronderzoek (hoofdstuk 2) beschrijf ik wat een omzetting of adaptatie precies inhoudt. Verder bouwend op die definitie ga ik in op het verband met het vertalen van jeugdliteratuur. In het derde hoofdstuk ga ik meer specifiek in op de nieuwe, digitale media zoals tablets, smartphones en e-readers. Ik bespreek wat hun mogelijkheden zijn om in hoofdstuk 4 vervolgens te focussen op het digitale lezen. Dit hoofdstuk dient als opstapje naar hoofdstuk 5, waarin ik een uitgebreid overzicht geef van alle beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland. In het tweede deel volgt het eigenlijke onderzoek. Dit deel bestaat uit 3 hoofdstukken: methodologie, resultaten en een conclusie. Om de theoretische inzichten te toetsen aan de praktijk, heb ik veldonderzoek verricht. Daarbij heb ik verschillende partijen die met kinderboeken en hun apps in aanraking komen, bevraagd of geobserveerd. Ik nam diepteinterviews af van specialisten op het domein van de kinderboekenapps: auteurs, uitgevers en een ontwikkelaar; ouders van jonge kinderen en kleuterleidsters. Verder heb ik een enquête afgenomen bij honderd ouders van jonge kinderen en ten slotte heb ik kleuters uit de tweede- en derde kleuterklas geobserveerd. In het eerste hoofdstuk van deel 2 beschrijf ik de methodologieën waarmee ik de interviews, observatie en enquêtes heb afgenomen. Ik verduidelijk wie de proefpersonen zijn, hoe ik de verschillende onderzoekstrategieën heb gebruikt en op welke manier ik de gegevens verwerk en analyseer. Om de veelheid aan resultaten gestructureerd weer te geven, heb ik het tweede hoofdstuk onderverdeeld in drie onderdelen. In het eerste deel bespreek ik de resultaten van de interviews met specialisten, ouders en leerkrachten die gevraagd werden naar hun mening over onder meer kinderboeken in het algemeen, de verschillende aspecten van kinderboekenapps, voorlezen en het gebruik van digitale media en apps. In het tweede deel analyseer ik de gegevens afkomstig uit de observaties en de afgenomen testen. Daarin beschrijf ik hoe kleuters omgaan met een tablet en een app en bespreek ik de resultaten van de woordenschattesten, het verhaalbegrip en de leesattitude. In het derde 14

13 deel spitst ik me tot slot toe op de resultaten van de enquêtes. Daarin ga ik na of er een verschil is in het gebruik van digitale media tussen kinderen van hoogopgeleide ouders en die van laagopgeleide ouders. In de conclusie tracht ik antwoorden te bieden op de onderzoeksvragen en deze vervolgens te interpreteren. Daarnaast koppel ik de antwoorden van dit onderzoek aan de gelezen literatuur. Tot slot reflecteer ik kritisch over mijn eigen onderzoek, waarbij ik verbeterpunten in kaart probeer te brengen en formuleer ik aanbevelingen voor verder onderzoek. 15

14 Deel 1: Literatuuronderzoek Deel 1 van de masterproef omvat het literatuuronderzoek. In hoofdstuk 2 leg ik uit wat adaptatie inhoudt, breng ik vertaling in verband met adaptatie en bekijk ik de adaptatie van jeugdliteratuur van dichterbij. Hiervoor baseer ik me op het boek A Theory of Adaptation, geschreven door Linda Hutcheon. Hoofdstuk 3 gaat over de verschillende digitale media die in 2014 op de markt zijn, zoals tablets en smartphones. Verder bespreek ik in hoofdstuk 4 waarom voorlezen zo belangrijk is en geef ik de verschillende soorten digitale kinderboeken weer. In het laatste hoofdstuk van deel 1 breng ik alle beschikbare kinderboekenapps in Vlaanderen en Nederland in kaart en bekijk ik voor welke leeftijd het grootste aantal apps wordt ontwikkeld. 2. Adaptatie 2.1. Verband tussen adaptatie en vertaling Adaptatie is een overdracht van het ene medium naar het andere, waarin de taal van het nieuwe medium wordt gebruik (Stam, 2000). Niet alleen romans en films worden bewerkt, maar ook veel andere media zijn geschikt voor adaptatie. In het Victoriaanse tijdperk bewerkte men zowat alles wat men kon bewerken. Zo werden tal van gedichten, romans, toneelstukken, opera s, schilderijen en dansvoorstellingen omgezet van het ene medium naar het andere. De postmoderne generatie heeft deze adaptatiementaliteit overgenomen, maar heeft een veel ruimere keuze aan materiaal en mogelijkheden tot haar beschikking. De dag van vandaag zijn adaptaties alomtegenwoordig in televisie, film, musical, theater, internet, romans, strips enzovoort. Bovendien is een adaptatie medium en genre overschrijdend (Hutcheon, 2006). Hermans (1985) vergelijkt adaptatie met vertaling. Net zoals er geen letterlijke vertalingen bestaan, bestaan er ook geen letterlijke adaptaties. Volgens Stam (2000) zet een vertaler een brontekst om naar een andere taal en doet de adapter hetzelfde, maar met een ander medium. De adapter zet dus de inhoud van het ene medium om naar een ander medium. Zowel een vertaling als een adaptatie van een oorspronkelijk werk impliceren zowel verlies van inhoud als toevoeging ervan. Terwijl vroegere vertaalopvattingen een vertaling beschouwden als een trouwe en evenwaardige weergave van de brontekst, zien latere wetenschappers als Basset (2002) een vertaling als een interactie tussen bron- en doeltekst en tussen 2 talen onderling. Deze moderne vertaalopvatting staat dus dichter bij de betekenis van adaptatie, omdat ze een grotere vrijheid aan de vertaler toekent, waarbij 16

15 de inhoud in grote mate dezelfde blijft, maar de vorm wordt aangepast. Adaptatie en vertaling zijn volgens Basset dus verwant met elkaar. Een adaptatie is net als een vertaling een niet-letterlijke overdracht van dezelfde code of betekenis in een ander medium of andere taal Adaptatie van jeugdliteratuur Hutcheon (2006) beschouwt adaptatie niet als minderwaardig aan het origineel, maar wel als een werk dat het originele in leven houdt door het opnieuw te vertellen, weliswaar in een andere vorm of in een ander genre. Jeugdliteratuur wordt voortdurend omgezet. De bekendste voorbeelden zijn wellicht de Disney-verfilmingen van sprookjes of klassiekers als Alice in Wonderland. Deze verhalen zijn niet alleen verkrijgbaar op DVD, cd-rom en apps, maar worden ook opnieuw verteld door middel van toneel, musical en dansvoorstellingen. De adaptatie houdt het originele verhaal als het ware in leven zodat telkens nieuwe generaties er kennis mee kunnen maken. De digitale media hebben nieuwe en andere manieren doen ontstaan om verhalen te vertellen en om te zetten. Er vond als het ware een verschuiving plaats van een verhaal vertellen (telling), met boeken, of laten zien (showing), met films, naar een interactieve vorm (interacting) die vertellen en zien interactief combineert. Door de mogelijkheid om interactiviteit toe te voegen aan cd-rom, videospelletjes en apps, wordt de lezer actiever betrokken bij het verhaal. Er ontstaat niet alleen een fysieke, maar ook een cognitieve connectie. Daarnaast kan de lezer zich meer inleven in het verhaal door toedoen van muziek en geluidseffecten (Hutcheon, 2006). 17

16 3. Nieuwe digitale media 3.1. Apps en smartphones App is een afkorting voor het Engelse woord Application en betekent letterlijk toepassing. Een app is een programma dat ervoor zorgt dat een mobiel apparaat zoals een smartphone of tablet meer kan dan enkel standaard toepassingen. Om de functionaliteit te verbreden moet extra software gedownload worden (Visser, 2011). Van Roekel (2011) schrijft dat apps ontwikkeld zijn om een specifieke taak uit te voeren op het mobiele apparaat. Apps kunnen ontwikkeld worden voor diverse toepassingen: games, educatieve apps, diensten apps, zakelijke apps, video apps enzovoort. Een app kan ook een boek of een programma zijn zoals een buienradar. Deze app maakt het mogelijk dat een smartphone of tablet in staat is om aankomende buien te detecteren. Een gewone gsm verschilt van een smartphone. Met een gsm kan je bellen en berichten versturen. Een smartphone daarentegen is eerder een kleine computer. Naast de bel- en berichtenfunctie heeft de smartphone nog een hele reeks ander functies als gps-locatie, agenda, synchroniseren met andere apparaten, internet, foto s maken en bewerken, e- mailen enzovoort. Vaak zijn smartphones uitgerust met een touchscreen (Van Roekel, 2011) Verschil tussen e-reader en tablet Een ipad is een tablet. Het is een soort computer, uitgerust met een touchscreen. Een tablet is multifunctioneel. Men kan filmpjes bekijken, apps downloaden, surfen, en, foto s nemen, muziek beluisteren enzovoort (Visser, 2011). In tegenstelling tot de tablet heeft de e-reader één hoofdfunctie: hij is ontworpen om er hoofdzakelijk boeken of andere documenten op te lezen, al kunnen recentere e-readers ook video s en afbeeldingen weergeven (Bakker, 2012). Bakker (2012) ziet dat de leescultuur de laatste 5 jaar sterk in beweging is. Door de komst van e-readers en tablets is de lezer niet langer gebonden aan het gedrukte boek of de vaste computer. Hij kan uit een ruim assortiment van mobiele apparaten kiezen. Bovendien maakt de digitalisering boeken beschikbaar voor een ruimer publiek. Zo kunnen boeken gemakkelijker uitgewisseld worden en kunnen ze sneller aangekocht worden. Een ander positief effect van de opkomst van e-readers en tablets is dat deze apparaten de gedrukte 18

17 versie van zowel boeken, kranten als tijdschriften op digitaal gebied verstevigen. Hoewel men minder op papier leest, vangen digitale media die daling op. Dit komt omdat kranten en tijdschriften nu ook digitaal verkrijgbaar zijn. Sinds 2009 is Kobo ( z.j.) wereldleider op het gebied van e- reading. Kobo is naast een platform waarop lezers via de Kobo-app e-boeken kunnen aanschaffen en lezen, ook verdeler van Kobo e-readers en tablets. Aangezien Kobo vindt dat iedereen moet kunnen lezen, zijn de Kobo-apps compatibel met Apple, Android en Windows. Daarnaast bevat de ebookwinkel van Kobo bijna 4 miljoen titels in 68 talen. Zowel romans als tijdschriften en kinderboeken zijn beschikbaar in de ebookwinkel. 19

18 4. Digitaal lezen 4.1. (Voor)lezen in het digitale tijdperk Kinderen komen in het onderwijs voortdurend in aanraking met woorden. Daarom is een goede woordenschatkennis van groot belang (Pompert, Hagenaar, & Brouwer, 2009). Sijstra, Aarnoutse en Verhoeven (1999) merken op dat kinderen die over een rijke woordenschat beschikken meestal goed presteren op school. Aarnoutse, van Leeuwe en Verhoeven (2007) stellen vast dat zowel ouders als leerkrachten een belangrijke rol spelen in de woordenschatontwikkeling van kinderen en vinden het belangrijk dat woordenschat zo vroeg mogelijk uitgebreid wordt. Voorlezen kan hierbij een belangrijke rol spelen. Uit onderzoek van Bus, De Jong en Verhallen (2009) blijkt dat voorlezen aan kinderen een positieve invloed heeft op hun latere taalbegrip en leesvaardigheid. Bus en De Jong (2007) merken op dat de taal die in boeken wordt gebruikt, doorgaans complexer is dan sociaal taalgebruik in het dagelijkse leven. Zo komen er in boeken ingewikkelde zinsconstructies met bijzinnen voor om complexe verbanden tussen gebeurtenissen uit te leggen. Daarnaast is de woordenschat gevarieerder om kleine nuances te kunnen aanduiden. Book sharing (ouders lezen samen met hun kind een boek) is volgens Bus, van IJzendoorn en Pellegrini (1995) een van de beste manieren om kinderen nieuwe woordenschat bij te brengen en op die manier leren ze zelf nuances in taal op te merken. Broekhof (2006) vindt het belangrijk dat ouders tijdens het voorlezen het verhaal niet in eigen woorden vertellen om het verhaal aantrekkelijker te maken, maar wel dat de ouders de taal uit het boek gebruiken. Zo komen kinderen in aanraking met niet-alledaagse woorden en zinsconstructies. Rian Visser schrijft op de website van Books2download ( z.j.) dat lezen en voorlezen ook van groot belang zijn voor de emotionele ontwikkeling van kinderen. Onderstaand citaat van neuropsycholoog Jelle Jolles toont aan waarom lezen zo belangrijk is. Volgens Jolles (2013) is: voor lezen namelijk het hele brein nodig: de waarneming, de taal, het redeneren, het geheugen, de aandacht en het vermogen om te selecteren tussen hoofd- en bijzaken. Bovenal prikkelt lezen de verbeeldingskracht: je kunt je echt helemaal verliezen in een verhaal en je eigen film erover maken in je hoofd. De emotionele verwerking speelt hierin ook een belangrijker rol. 20

19 Tot 2009 konden kinderen zelfstandig naar verhalen luisteren via audioboeken op cassette of cd-rom en konden ouders hun kinderen enkel voorlezen uit een gedrukt boek, maar daar komt nu verandering in door de komst van nieuwe media. Ouders kunnen het gedrukte boek nu vervangen door een tablet of een smartphone. Bovendien kunnen peuters en kleuters dankzij de tablet zonder de hulp van een volwassene zelfstandig naar een verhaal luisteren met de voorleesfunctie. Terwijl peuters en kleuters moeite hebben om een computermuis te bedienen, kunnen zij zonder enig probleem met hun vingers een touchscreen bedienen. Sinds de opkomst van tablets slaan uitgeverijen en ontwikkelaars de handen in elkaar om bestaande prentenboeken om te zetten naar een app Digitale kinderboeken Digitale prentenboeken, ook bekend als levende prentenboeken, bestaan al enige tijd. De eerste digitale kinderboeken verschenen in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw, eerst op cd-rom, later ook op het internet. Bestaande prentenboeken werden gedigitaliseerd en door een muisklik (op het scherm) kwamen de prenten tot leven. Naast de voorlesstem en de illustraties werden er andere informatiebronnen aan toegevoegd, zoals muziek, geluid en bewegende beelden (Bakker, 2009; Bus & De Jong, 2007). Broekhof en Cohen de Lara (2007) onderscheiden 4 vormen van digitale kinderboeken: statische digitale prentenboeken met en zonder interactiviteit en geanimeerde digitale prentenboeken met en zonder interactiviteit. Statische digitale prentenboeken bevatten geen bewegende beelden, terwijl geanimeerde prentenboeken dat wel doen. Beide vormen kunnen interactiviteit bevatten. Digitale kinderboeken zijn ontworpen om verhalen beter in beeld te brengen en de taalontwikkeling van kinderen te stimuleren Fundels Fundels ( z.j.) kunnen beschouwd worden als de voorlopers van de kinderboekenapps, die pas sinds de komst van de ipad in 2010 worden ontwikkeld. De fundelprentenboeken zijn gebaseerd op bestaande prentenboeken voor kinderen tussen 3 en 7 jaar, die dankzij toevoeging van interactiviteit tot leven komen. De kleuter kan deze digitale prentenboeken op het computerscherm lezen en kan bovendien op de computer een tekening maken, een spelletje spelen of andere doe-activiteiten uitoefenen die steeds verwijzen naar het verhaal. Er bestaan onder meer fundels van Vos en Haas, Hekselien en Nippertje. Naast de fundelprentenboeken, bestaan er ook fundel AVI-boeken voor 21

20 beginnende lezers. Met deze boeken kunnen 6- tot 10-jarigen dankzij 3 verschillende activiteiten het lezen oefenen en verbeteren. Allereerst kan de lezer het boek op 3 verschillende manieren lezen: begeleid door een voorleesstem, door de woorden te doen oplichten of helemaal zelfstandig. Vervolgens kan de lezer testen of hij het verhaal begrepen heeft aan de hand van oefeningen en spelletjes die betrekking hebben op de inhoud. Tot slot zijn er oefeningen en spelletjes die de klemtoon leggen op het technisch lezen. Fundels kunnen niet alleen gelezen worden op een computer, maar kunnen ook worden aangesloten op een smartbord zodat de hele klas het verhaal kan volgen. Sinds 2013 kunnen fundels ook geprojecteerd worden op een soort tapijt met behulp van een Lighthouse, dat ontwikkeld is door het bedrijf Vanerum ( z.j.). Het verhaal speelt zich af op de grond, terwijl de klas errond zit en met behulp van een pen afbeeldingen op het tapijt kan aanraken Kinderboekenapps Met de komst van tablets kunnen de ontwikkelaars nog een stapje verder gaan. Zij kunnen bestaande prentenboeken gaan verappen. Dit wil zeggen dat ze het bestaande verhaal een tweede leven geven in de vorm van een app die gedownload kan worden op een tablet. Het verhaal komt net zoals bij digitale kinderboeken tot leven dankzij de bewegende figuren, de toevoeging van muziek, geluid en animatie. De gebruiker kan kiezen uit verschillende functies. Zo kan hij het verhaal zelf lezen, maar hij kan er ook voor kiezen om het verhaal te laten voorlezen. Aan het einde van het verhaal zijn er soms spelletjes en extra s toegevoegd die de belevenis nog leuker maken. Ook apps kunnen ondergebracht worden in de 4 categorieën van digitale prentenboeken. Meestal bevatten apps wel interactiviteit, maar ze kunnen zowel geanimeerd als statisch zijn. De app van Fiet wil rennen is een voorbeeld van een geanimeerde app, terwijl Dikkie Dik een statische app is. Een geanimeerde app leunt dicht aan bij een tekenfilm, terwijl een statische app er quasi hetzelfde uitziet als een gedrukt boek, waarbij de illustraties van een gedrukt boek enkel gedigitaliseerd worden zonder extra toevoegingen van geluid en bewegende beelden Verschil tussen e-boek en boekenapp Verglien (2013) typeert e-boeken als digitale boeken die men kan lezen op een e-reader of een tablet. Een e-boek is met andere woorden een digitale versie van het papieren boek 22